Τα μυστήρια της Βραυρώνας, τα «αρκτεία», το τόξο της Άρτεμης και οι θηρευτικοί κύνες, οι αρκευόμενες παρθένες και η εσωτερική διάσταση στα αττικά θεολογικά δρώμενα
Ένας από τους σπουδαιότερους κόμβους στην εσωτερική διάσταση της γνώσης, όπως διασώθηκε αυτή στα αττικά θεολογικά δρώμενα, είναι η ίδρυση της Βραυρώνας και τα μυστήρια που τελούνταν σε αυτή. Στα προϊστορικά χρόνια, όταν οι Κάρες από την ξηρά και οι Άνοες από τη θάλασσα πολιορκούσαν την Αττική, ο Κέκρωψ αναδιάταξε τους κατοίκους και συγκέντρωσε αυτούς σε δώδεκα πόλεις, μια από τις οποίες ήταν η Βραυρώνα. Όταν αργότερα ο Θησέας συνένωσε τους κατοίκους των αττικών πόλεων σε μια, την Αθήνα, η Βραυρώνα έγινε δήμος μιας εκ των δέκα φυλών, στις οποίες διαιρέθηκε η Αττική. Ένα από τα ονόματα του δήμου ήταν «βελανιδέζα», που φυσικά ανάγεται στην ιερότητα της δρυός.
Γι αυτό και ο Αθήναιος τον αποκαλεί Θεοφιλέστατο, ενώ ο λεξικογράφος Ησύχιος απλά «τόπο». Το όνομά του το έλαβε κατά μεν τη μυθολογία από τον ομώνυμο παλιό αττικό ήρωα (Στέφανος Βυζάντιος, στο αντίστοιχο λήμμα), κατά δε τη γλωσσολογία από αυτή τη φύση του εδάφους. Κατά τον Ησύχιο βραύλον λεγόταν το κοίλον, βραύνα η κοίλη, η κύστη, βραυνία δε τα κοιλώματα της γης. Ωστόσο, ο Στέφανος Βυζάντιος και ο Θουκυδίδης μας δίνουν και τα ονόματα Βραυρών, Βραύρων και Βραυρώ. Στα μετέπειτα χρόνια την περιοχή κατέλαβαν οι δήμοι των Αλών και των Φιλαϊδών. Ο δήμος Αλαί ή Αλαί Αραφηνίδες ή Αλαί Αραφήνος (η σημερινή Ραφήνα) ανήκε μάλλον και αυτός στην ίδια φυλή και πήρε τα ονόματα αυτά από τις αλυκές και τον Αραφήνα, έναν από τους επώνυμους εκατό ήρωες της Αττικής.
Σύμφωνα με τη μυθολογία από το παρακείμενο βουνό Περάτιο κατέβαινε η ιερή άρκτος της Άρτεμης για να παίξει με τα παιδιά των Φιλαϊδών. Αλλά αυτά τα παιχνίδια ήταν επικίνδυνα γιατί κάποια μέρα η άρκτος χτύπησε μια παρθένα, οι αδελφοί της οποίας σκότωσαν το ιερό ζώο της Άρτεμης. Από τότε καθιερώθηκαν οι εξιλαστήριες τελετές που ήταν γνωστές ως «αρκτεία».
Η Άρτεμη που λατρευόταν στη Βραυρώνα και ως Αγροτέρα (θεά της αγροτικής φύσης) είχε σαν ευνοούμενη περιοχή τη βαλανητρόφο Αρκαδία. Το όνομα «Αρκάς» που θυμίζει την άρκτο και η Αρκαδία συνηγορούν στην ιερότητα του ζώου που ενδημούσε στις χιονισμένες ψηλές κορυφές της Αρκαδίας. Όταν ήταν ακόμα μικρή, ζήτησε και έλαβε από τον πατέρα της το Δία την αιώνια παρθενία. Παριστάνεται με τόξο και φαρέτρα να περιφέρεται τα όρη και τους δρυμούς, ακολουθούμενη πάντα από 60 παρθένες νύμφες και να επισκέπτεται τις 30 πόλεις που της χάρισε ο Δίας. Από τον τραγοπόδαρο θεό Πάνα της Αρκαδίας επίσης, έλαβε θηρευτικούς κύνες με τους οποίους συνέλαβε τέσσερα ευμεγέθη χρυσοκέρατα ελάφια, τα οποία έζευξε στο θεϊκό της άρμα.
Η θεά λατρευόταν στην Ταυρίδα της Κριμαίας, όπου υπήρχε και το ξόανό της. Σύμφωνα με την παράδοση η Άρτεμη, οργισμένη κατά του Αγαμέμνονα ζήτησε εξιλέωση με τη θυσία της Ιφιγένειας, αλλά την κατάλληλη στιγμή την πήρε από το βωμό και τη μετέφερε στην Ταυρίδα. Αργότερα ο Ορέστης διωκόμενος από τις Ερινύες για τα φοβερά γεγονότα του οίκου του Ταντάλου, κατά συμβουλή του Απόλλωνα πάει στην Ταυρίδα αναζητώντας το ξόανο της θεάς για να το μεταφέρει στην Ελλάδα. Εκεί, με τη βοήθεια της Αθηνάς παίρνει το ξόανο και μαζί με την Ιφιγένεια προσορμίζονται στα ανατολικά παράλια της Αττικής, απέναντι από την Κάρυστο, όπου και καταθέτουν αυτό στο ιερό της Βραυρώνας. Βέβαια η επιλογή της περιοχής και το στήσιμο του αγάλματος είναι θεϊκή εντολή που δίνει η Αθηνά, από το «θεολογείο» των θεατρικών σκηνικών του αντίστοιχου έργου του Ευριπίδη.
Έτσι λοιπόν η Ταυρική Άρτεμη πήρε το όνομα Βραυρώνια. Ως Βραυρώνια και Ταυροπόλος λατρευόταν στο Θεοφιλέστατο Τόπο. Οι αναφερόμενες από τους αρχαίους Έλληνες γραμματολόγους γιορτές, όπως τα Ταυροπόλια, τα Αρκτεία, τα Κανηφόρια και άλλες, συνθέτουν τον απόηχο των απωτάτων Βραυρωνίων Μυστηρίων.
Στις αρχαιότερες από την εποχή του Ευριπίδη παραδόσεις της Βραυρώνας αναφέρεται σχετικά με αυτή την Ιφιγένεια ότι, κάποια Ελένη, κόρη του Δία και της γειτονικής προς τη Βραυρώνα Νέμεσης της Ραμνούντας, απαχθείσα από τον Θησέα, απόκτησε την Ιφιγένεια, η οποία αφιερώθηκε ως ιέρεια στην Άρτεμη. Στη Βραυρώνα αυτή μετατόπισαν αργότερα οι Αθηναίοι την παράδοση σχετικά με την υπόθεση του Αγαμέμνονα, πιστεύοντες ότι εδώ και όχι στη Αυλίδα θυσίασε αυτός την Ιφιγένεια. Και φυσικά εδώ θυσιάστηκε το εξιλαστήριο ζώο, όποιο κι αν ήταν αυτό, ελάφι, άρκτος, ταύρος, κριός ή τράγος.
Για την αρχαιότητα των Βραυρωνίων διασώθηκε από τον Ηρόδοτο τα παρακάτω στοιχεία. Όταν δηλαδή οι Ίωνες έγιναν κύριοι της Αττικής και κατοίκησαν την Αθήνα, οι αρχαιότεροι κάτοικοί της Πελασγοί, περιορίστηκαν από αυτούς στις παρυφές του Υμηττού και στην Αθήνα. Από εκεί ορμώμενοι, παρενοχλούσαν τις παρθένες που έρχονταν για ύδρευση στην Εννεάκρουνο πηγή της Καλλιρρόης. Εκδιωχθέντες στη συνέχεια και από την Αθήνα κατέφυγαν στις παλιές τους περιοχές της Λήμνου και της Ίμβρου. Η διαμάχη αυτή είχε και συνέχεια. Μετά από κάποιο διάστημα, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Αττικογράφου Φιλόχορου, επιχείρησαν αντεκδίκηση. Γνωρίζοντας καλά τις γιορτές και όλες τις θρησκευτικές εκδηλώσεις των Αθηναίων, έστησαν ενέδρα στο θαλάσσιο χώρο της Βραυρώνας και επιτέθηκαν στα αθηναϊκά πλοία, αρπάζοντας τις αρκευόμενες παρθένες με τις οποίες συγκατοίκησαν.
Μετά από αυτό το συμβάν, για την ασφάλεια των παρθένων από κάθε κίνδυνο, οι Αθηναίοι κατασκεύασαν στην Ακρόπολη ιερό της Βραυρώνιας Άρτεμης, που αναφέρεται από τον Παυσανία, και έστησαν εκεί το άγαλμα της θεάς, έργο του γνωστού γλύπτη Πραξιτέλη. Από τότε έμεναν εκεί οι αρκευόμενες παρθένες. Η αρπαγή τους από τους Πελασγούς αποθανατίστηκε σε μαρμάρινη πλάκα της ζωφόρου που στόλιζε το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Άγρα, το λεγόμενο μητρώο. Στην πλάκα αυτή παριστάνεται το γεγονός ολοκληρωμένο, η αρπαγή, το Περάτιο όρος και στην κορυφή του μια παρθένα που πέφτει στη θάλασσα για να μη συλληφθεί από τους Πελασγούς.
Από τα παραπάνω παρατηρούμε ότι: η ένωση των αττικών πόλεων, η διαίρεση των Αθηναίων σε φυλές και οι πόλεις που χάρισε ο Δίας στην περιβαλλόμενη από παρθένες Άρτεμη, συνοδεύονται από ορισμένους αριθμούς, την κοσμική σημασία των οποίων θα αντιληφθούμε καλύτερα κάτω από το εύρος του αναφερόμενου (από τον Σέξτο Εμπειρικό και τον Ιππόλυτο) Κοσμικού Λόγου του Ηράκλειτου (βλέπε και τις σχετικές με τα παραπάνω εργασίες «Το μυστικό της Άρτεμης» και «Η Ορθία Άρτεμη» στα τεύχη 95 και 98).