Ελεατική σχολή φιλοσοφίας

Γνώρισε τα βιβλία των Εκδόσεών Νέα Ακρόπολη

Η Ελεατική Σχολή είναι μία από τις πιο σημαντικές προσωκρατικές φιλοσοφικές σχολές της αρχαίας Ελλάδας. Ιδρύθηκε στην πόλη Ελέα της Κάτω Ιταλίας, περίπου τον 6ο αιώνα π.Χ.

Κύρια χαρακτηριστικά της Ελεατικής σχολής είναι τα εξής:

Μόνο το Είναι (ον) είναι υπαρκτό, αιώνιο, ενιαίο και αμετάβλητο. Η μεταβολή, η πολλαπλότητα και η γένεση θεωρούνται ψευδαισθήσεις και δημιούργημα των αισθήσεων.
Η αλήθεια δεν βρίσκεται στις αισθήσεις αλλά στη λογική σκέψη και στη νόηση. Όλες οι αισθήσεις μας παραπλανούν. Άρα θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τις πληροφορίες που μας δίνουν οι αισθήσεις μας.
Η χρήση του ορθού λόγου είναι το μοναδικό εργαλείο για να γνωρίσουμε το πραγματικό. Έτσι ουσιαστικά η μεταφυσική και η οντολογία θεμελιώνονται στη φιλοσοφία.

Οι κύριοι εκπρόσωποι της Ελεατικής σχολής είναι οι παρακάτω:

Ο Ξενοφάνης δεν είναι ο ιδρυτής αλλά ο προπομπός της Ελεατικής σκέψης. Με το οξυδερκές του πνεύμα επέκρινε όποιες από τις αντιλήψεις της εποχής του θεωρούσε ξεπερασμένες και εξέφραζε απερίφραστα την προτίμησή του στην πνευματική δύναμη. Άσκησε κριτική στην ανθρωπομορφική θρησκεία πιστεύοντας ότι η θεότητα είναι μοναδική και αμετάβλητη στο χρόνο χωρίς συγκεκριμένη μορφή. Ο Ξενοφάνης επιτέθηκε στις ανθρωπομορφικές αντιλήψεις για τους θεούς, κυρίως όπως παρουσιάζονταν από τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Οι άνθρωποι πλάθουν τους θεούς κατ’ εικόνα και ομοίωσή τους, αποδίδοντάς τους ανθρώπινα χαρακτηριστικά, πάθη και ελαττώματα. Ένας Θεός, μέγιστος ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους, ούτε κατά μορφή μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε κατά σκέψη. Δεν έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Βλέπει, σκέφτεται και ακούει με όλο του το είναι. Μας λέει ότι «Αν τα βόδια και τα άλογα είχαν χέρια και μπορούσαν να ζωγραφίσουν, θα ζωγράφιζαν τους θεούς με μορφή βοδιών και αλόγων». Κανείς δεν γνώρισε ποτέ την αλήθεια, ούτε θα τη γνωρίσει ποτέ, ούτε για τους θεούς ούτε για όλα όσα λέω. Ο Ξενοφάνης επέκρινε την λατρεία της σωματικής δύναμης και των αθλητών, όπως συνέβαινε στους Ολυμπιακούς Αγώνες, τονίζοντας την ανωτερότητα της πνευματικής αρετής και της σοφίας. Υποστήριζε ότι η σοφία είναι ανώτερη από τη σωματική ικανότητα, και ότι η πολιτεία θα έπρεπε να τιμά τους φιλοσόφους και όχι τους αθλητές.

Ο Παρμενίδης (515-450 π.Χ.) είναι ο θεμελιωτής της σχολής. Οι βασικές του διδασκαλίες παρουσιάζονται στο έργο του “Περί φύσεως”, γραμμένο σε ποιητική μορφή. Το μεγαλείο της σκέψης του, η ακρίβεια των επιχειρημάτων του και το βάθος της ανάλυσης είναι συνταρακτικό. Ο Πλάτων τον αποκαλεί αξιοσέβαστο και τρομερό, αφιερώνοντάς του έναν ειδικό διάλογο με το όνομα «Παρμενίδης». Ο Παρμενίδης ήταν ο πρώτος που υποστήριξε την υπεροχή της λογικής ερμηνείας του κόσμου και που αρνήθηκε την αλήθεια της αισθητικής αντίληψης. Οι αισθήσεις δεν δημιουργούν βεβαιότητες, μόνο πεποιθήσεις και γνώμες. Η σύγκριση που κάνει ο Παρμενίδης ανάμεσα στην αλήθεια και τη δοξασία θα γίνει αργότερα ένα κλασικό θέμα της δυτικής σκέψης. Η δοξασία είναι η πεποίθηση ενώ η αλήθεια είναι η βεβαιότητα, η οποία βασίζεται σε λογικά επιχειρήματα.

Ο Παρμενίδης κάνει λόγο για την οδό της Αλήθειας, η οποία είναι ο μόνος ορθός δρόμος που βασίζεται στη λογική και οδηγεί στη γνώση του Όντος, δηλαδή του πραγματικού. Αντίθετα, η οδός της Δόξας είναι ο δρόμος των θνητών, της γνώμης και των αισθήσεων, που οδηγεί σε ψευδαισθήσεις και πλάνη.

Το Είναι (Ον) είναι για τον Παρμενίδη αγέννητο, αμετάβλητο, αέναο, ενιαίο και ακίνητο. Το Ον δεν μπορεί να έχει όρια ή άκρες, γιατί:

Α) Ό,τι έχει άκρη, βρίσκεται δίπλα σε κάτι άλλο — αλλά το Ον είναι μοναδικό.

Β) Ό,τι έχει όρια, αλλάζει ή περιορίζεται — αλλά το Ον είναι άπειρο ως προς τη διάρκεια, αλλά πεπερασμένο ως προς το σχήμα, έχοντας ακινησία και αμεταβλητότητα.

Γενικά η σφαίρα θεωρούνταν από τους αρχαίους Έλληνες το πιο τέλειο και ομοιογενές γεωμετρικό σχήμα. Δεν έχει προνομιακή κατεύθυνση (ούτε πάνω, ούτε κάτω, ούτε δεξιά ή αριστερά). Όλα τα σημεία της επιφάνειάς της είναι ίσου μήκους από το κέντρο, επομένως υπάρχει ομοιομορφία. Είναι συνεχής και χωρίς διακοπές.

Η τελειότητα και ακινησία του Όντος αποδίδεται από τον Παρμενίδη παραστατικά με τη σφαίρα, ως οντολογικό σύμβολο «εὔκυκλον γὰρ παντοῖον ὁμοιότατον ἐστιν ἐόντι» (Διότι το Ον μοιάζει περισσότερο με την τέλεια, στρογγυλή σφαίρα.). Η σφαίρα συμβολίζει επίσης τη σταθερότητα, καθώς δεν έχει κενά. Δεν έχει μέρη που να αλλάζουν ανεξάρτητα. Είναι ακίνητη και αναλλοίωτη, όπως ακριβώς και το Ον.

Ζήνων ο Ελεάτης (490–430 π.Χ.) Μαθητής του Παρμενίδη.

Ήταν μαθητής και φίλος του Παρμενίδη τη διδασκαλία του οποίου υπερασπίστηκε με εξαιρετικό πάθος και οξύνοια. Ο Πλάτων τον ονόμαζε «Ελεατικό Παλαμήδη» ενώ ο Αριστοτέλης τον χαρακτήριζε ευρετή της διαλεκτικής. Έκανε σκοπό της φιλοσοφίας του τη διδασκαλία του «είναι», τονίζοντας τον προκλητικό χαρακτήρα των επιχειρημάτων του Παρμενίδη. Ο Ζήνων προσπάθησε να υποστηρίξει λογικά την ιδέα ότι το Ον είναι ένα, αμετάβλητο, ακίνητο και αιώνιο. Η πολλαπλότητα, η κίνηση και η αλλαγή είναι ψευδαισθήσεις

Το κύριο επιχείρημά του ήταν: Αν δεχτούμε την πολλαπλότητα ή την κίνηση, οδηγούμαστε σε λογικές αντιφάσεις (παράδοξα). Έγινε γνωστός για τα παράδοξά του, με στόχο να υπερασπιστεί τη θεωρία του Παρμενίδη.

α) Ο γρήγορος Αχιλλέας δεν θα φτάσει ποτέ τη χελώνα, αν αυτή έχει προβάδισμα, γιατί όσο πλησιάζει στο σημείο που ήταν εκείνη, η χελώνα προχωράει λίγο πιο πέρα. Άρα η απόσταση δεν εξαντλείται ποτέ. Το παράδοξο της διχοτόμησης

β) Για να διανύσεις μια απόσταση, πρέπει πρώτα να διανύσεις το μισό. Μετά το μισό του υπολοίπου, και πάει λέγοντας. Αυτό σημαίνει άπειρα βήματα, άρα η κίνηση δεν μπορεί να ολοκληρωθεί.

γ) Ένα βέλος που πετά, σε κάθε στιγμή του χρόνου είναι ακίνητο σε ένα σημείο. Άρα, η κίνηση είναι άθροισμα στάσεων — κάτι αδύνατο.

δ) Αν δύο σειρές σωμάτων κινούνται με αντίθετες ταχύτητες και κατευθύνσεις, τα χρονικά και λογικά αποτελέσματα συγκρούονται, προκαλώντας αντίφαση.

Ο Ζήνων είναι από τους πρώτους φιλοσόφους που χρησιμοποίησαν τη διαλεκτική, δηλαδή, να παίρνει τις θέσεις των αντιπάλων και να τις αντικρούει με λογικά επιχειρήματα, δείχνοντας ότι οδηγούν σε αντίφαση.

Αυτό επηρέασε βαθιά τη σωκρατική διαλεκτική και μεταγενέστερα τον Πλάτωνα και τους σοφιστές. Η επιρροή στη φιλοσοφία ήταν σημαντική ως θεμελιωτής της λογικής σκέψης και της φιλοσοφικής απόδειξης μέσω αντιφάσεων. Υπήρξε πρόδρομος της έννοιας του απείρου και των μαθηματικών παραδόξων. Έθεσε τα θεμέλια για τη μεταφυσική συζήτηση γύρω από την οντολογία (τι υπάρχει πραγματικά).