Ο Εμπεδοκλής και ο αέναος χορός των στοιχείων

Γνώρισε τα βιβλία των Εκδόσεών Νέα Ακρόπολη

“Μα έλα, άκου τα λόγια μου, γιατί η μάθηση αυξάνει τη σοφία.

Όπως είπα και πριν, δηλώνοντας των λόγων μου τα όρια,

διπλή θα πω ιστορία: κάποτε απ᾽ τα πολλά βγήκε

το ένα και μ᾽ άλλη φορά απ᾽ το ένα τα πολλά,

η φωτιά και το νερό κι η γη και του αγέρα το θεόρατο ύψος,

και, χωριστά απ᾽ αυτά, η ολέθρια Φιλονικία, ίδια απ᾽ όπου κι αν τη δεις, κι ανάμεσά τους η Αγάπη, ίση στο μήκος και στο πλάτος.”

Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από το έργο «Περί Φύσεως» του Εμπεδοκλή και συγκεκριμένα από το απόσπασμα B17 στην έκδοση των Diels–Kranz. Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σημεία της κοσμολογικής του θεωρίας.

Καταγωγή και ζωή

Ο Εμπεδοκλής (495-435 π.Χ.) υπήρξε μια ιδιαίτερη μορφή προσωκρατικής σκέψης, καθώς συνδύασε τη φιλοσοφία με την ποίηση, τη φυσική με τη θεολογία, και τον στοχασμό με τη μυσταγωγία.

– Γεννήθηκε στον Ακράγαντα της Σικελίας, σε αριστοκρατική οικογένεια με πολιτική επιρροή.

– Ο πατέρας του, Μέτων, συμμετείχε στην ανατροπή της τυραννίας και στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.

– Ο ίδιος ο Εμπεδοκλής αρνήθηκε τη βασιλική εξουσία, προτιμώντας να παραμείνει υπηρέτης του λαού.

Ήταν ρήτορας, πολιτικός μεταρρυθμιστής και σύμφωνα με μερικές πηγές, έσωσε την πόλη του από πείνα ή επιδημία χάρη στις ιατρικές του γνώσεις.

Φιλοσοφία και έργο

Συγγραφικό έργο

– Περί Φύσεως: φιλοσοφικό ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο, με φυσιολογικές και κοσμολογικές θεωρίες.

– Καθαρμοί: έργο με μυστικιστικό και θρησκευτικό χαρακτήρα, που περιγράφει την πτώση και την κάθαρση της ψυχής.

– Έγραψε επίσης τραγωδίες, πολιτικούς και ιατρικούς λόγους, και ύμνους, αν και πολλά έργα έχουν χαθεί.

– Θεμελίωσε τη θεωρία των τεσσάρων στοιχείων (γη, νερό, αέρας, φωτιά), τα οποία ονόμασε ριζώματα.

– Δύο κοσμικές δυνάμεις, η Φιλότης (Αγάπη) και το Νείκος (Έρις), εναλλάσσονται και καθορίζουν τη δημιουργία και τη φθορά.

– Πίστευε στη μετενσάρκωση και θεωρούσε την ψυχή ως θεϊκή οντότητα που περιπλανιέται σε διάφορες μορφές ζωής.

Θρύλος

Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο (Βίοι Φιλοσόφων, Βιβλίο Ηʼ), ο Εμπεδοκλής κάποτε επισκέφθηκε την πόλη Σελινούσσα (πιθανώς στη Σικελία), η οποία υπέφερε από επιδημίες και ανθυγιεινό αέρα, επειδή οι κοντινοί βάλτοι έφερναν βλαβερές αναθυμιάσεις και κουνούπια.

Χρησιμοποιώντας τις γνώσεις του και την κατανόηση της ροής του αέρα και των νερών, έφραξε δύο ποταμούς και κατεύθυνε τα νερά ώστε να εκτρέψουν και να καθαρίσουν τα έλη, θεραπεύοντας έτσι τη λοίμωξη από την πόλη!

Η σκέψη του άσκησε σημαντική επιρροή σε μεταγενέστερες φιλοσοφικές σχολές—ιδίως στους νεοπλατωνικούς και τους αλχημιστές—και προκαλεί ακόμη και σήμερα θαυμασμό για τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε τη φύση ως ενιαία και ζωντανή πραγματικότητα.

Κοσμογονία- Ο Αέναος Χορός των Στοιχείων

Τα Τέσσερα Ριζώματα και οι Κοσμικές Δυνάμεις

Ο Εμπεδοκλής εισήγαγε την έννοια των τεσσάρων στοιχείων—γη, ύδωρ, αήρ και πυρ—ως τα βασικά συστατικά της ύπαρξης. Αυτά όμως δεν ενεργούν από μόνα τους: ενώνονται και χωρίζονται υπό την επίδραση δύο αντίρροπων δυνάμεων, του Έρωτα (ελκτική δύναμη) και της Έριδας (απωστική δύναμη).

Τα τέσσερα στοιχεία (ριζώματα) είναι:

🔥 Φωτιά (Ζεύς ή Ήφαιστος)

💧 Νερό (Νῆστις)

💨 Αήρ (Αιθήρ ή Ήρα)

🌍 Γη (Χθονίη)

Οι δυνάμεις:

Φιλότης (Αγάπη, Αρμονία)

Νείκος (Έχθρα, Διάσπαση)

Το «Καθιερωμένο Πρότυπο των Στοιχειωδών Σωματιδίων» του Εμπεδοκλή

Διαθέτει 4 θεμελιώδη συστατικά (‘φερμιόνια’): Αέρας, Φωτιά, Γη και Νερό, τα οποία αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους διαμέσου δυο φορέων δυνάμεων (‘μποζόνια’): τη Φιλότητα και το Νείκος.

Ο Εμπεδοκλής προσφέρει ένα σύμπαν που δεν δημιουργείται και δεν φθείρεται, αλλά κυκλικά ανασυντίθεται. Η σκέψη του ενώνει το ποιητικό όραμα και τη φιλοσοφική αυστηρότητα σε μια διαλεκτική του Όλου, όπου κάθε γένεση είναι και ένας θάνατος — και κάθε θάνατος, μια μορφή επιστροφής.

Ο Κύκλος της Φιλότητας και του Νείκους

«Μα έλα, δες τα όσα μαρτυρούν του λόγου μου την αλήθεια, αν ίσως πριν του έλειπε η ομορφιά: τον ήλιο τον ολόλαμπρο, που πυρπολεί το βλέμμα, όλα τα αθάνατα που λούζονται στου ήλιου τις αχτίδες, τη σκοτεινή και δροσερή βροχή, που είναι μέσα σ’ όλα. Κι από τη γη αναβλύζουν πράγματα ριζωμένα και στερεά. Στο μίσος, όλα διαφέρουν στη μορφή και είναι χωρισμένα, μα στην Αγάπη συνάζονται και ποθούνε το ένα το άλλο. Απ’ αυτά βγαίνουν όλα όσα ήταν, είναι και θα είναι στο μέλλον, βλάστησαν δέντρα κι άντρες και γυναίκες, θηρία και πουλιά και νερόθρεφτα ψάρια, και οι θεοί οι μακρόβιοι, οι πρώτοι στις τιμές. Γιατί μοναχά αυτά υπάρχουν, αλλά διατρέχοντας το ένα το άλλο γίνεται η όψη τους αλλιώτικη. Τόσο τα αλλάζει το μείγμα» (Σιμπλίκιος, εις Φυσικά, ό.π. , σελ. 301)

Παρατηρούμε τη συμπαντική τάξη, ως αποτέλεσμα των εναλλαγών Έρωτα και Έριδας.

🌀 Ο Σφαίρος και οι Φάσεις της Κοσμικής Ροής

🔹 Φάση 1: Η Επικράτηση της Φιλότητας – Η Σφαίρα της Τέλειας Ενότητας

Στο στάδιο της πλήρους ενότητας, τα τέσσερα βασικά στοιχεία – γη, νερό, αέρας, φωτιά – αναμειγνύονται σε απόλυτη ισορροπία, υπό την κυριαρχία της Φιλότητας. Το σύμπαν τότε παίρνει μορφή τέλειας σφαίρας (Σφαίρος), όπου καμία διάκριση δεν υφίσταται:

«Κυκλόμορφος καμαρωτός στη μοναξιά του ο Σφαίρος…» (απ. 27)

Η Έριδα έχει αποβληθεί στα άκρα του Κόσμου και επικρατεί απόλυτη αρμονία.

🔹 Φάση 2: Η Επάνοδος του Νείκους – Η Διάλυση της Ενότητας

Με την είσοδο του Νείκους, ξεκινά η αποσύνθεση. Τα στοιχεία διαχωρίζονται, διαλύοντας τη Σφαίρα. Δεν υπάρχει πλέον ομοιογένεια· η πολλαπλότητα αντικαθιστά την ενότητα, και το Σύμπαν περιέρχεται σε κατάσταση διασποράς. Είναι η απαρχή του σύνθετου κόσμου.

🔹 Φάσεις 3 & 4: Η Ενδιάμεση Δραστηριότητα – Δημιουργία και Καταστροφή Θνητών

Σε αυτό το μεταβατικό στάδιο:

Οι δυνάμεις συγκρούονται αλλά και συνεργάζονται.

Δημιουργούνται προσωρινές δομές και έμβια όντα μέσω τυχαίων αναμείξεων στοιχείων.

Ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε — γεμάτος μορφές και φθορά — είναι ένα επεισόδιο εντός του κοσμικού κύκλου.

Η Ενοτητα και Συνοχή

«Και έφερε ένα γλαφυρό παράδειγμα, για να εξηγήσει πως από τα ίδια πράγματα γίνονται διάφορα άλλα: Όπως όταν στολίζουν τα αναθήματα οι ζωγράφοι, άνδρες επιδέξιοι και γοργόστροφοι στην τέχνη τους, όταν πιάνουν στα χέρια τους πολύχρωμες βαφές, αρμονικά ανακατεύοντας περισσότερο από τη μια, λιγότερο από την άλλη, φτιάχνουν μορφές που μοιάζουν με όλα, δέντρα και άντρες και γυναίκες, θηρία, πουλιά και νερόθρεφτα ψάρια και θεούς μακρόβιους, πρώτους στις τιμές. Μη σε πλανέψει λοιπόν η απάτη και φανταστείς πως άλλη είναι η πηγή των αμέτρητων θνητών πραγμάτων που γύρω βλέπεις ,παρά βάλε τα καλά στο νου σου αυτά, γιατί θεού το λόγο άκουσες» (Σιμπλίκιος, εις Φυσικά)

Το απόσπασμα αυτό, που παραθέτει ο Σιμπλίκιος στα σχόλιά του στα Φυσικά του Αριστοτέλη, είναι μια ποιητική και φιλοσοφική ερμηνεία της θεωρίας του Εμπεδοκλή για τα τέσσερα στοιχεία και την κοσμογονική τους λειτουργία. Μέσω παραπάνω του παραδείγματος, θέλει να δείξει ότι όλα τα πράγματα στον κόσμο προέρχονται από τα ίδια βασικά στοιχεία —γη, νερό, αέρας και φωτιά— όπως ο ζωγράφος δημιουργεί αμέτρητες μορφές από λίγες χρωστικές ουσίες.

– Οι πολύχρωμες βαφές αντιστοιχούν στα στοιχεία της φύσης.

– Ο ζωγράφος είναι σαν την κοσμική δύναμη που συνδυάζει τα στοιχεία.

– Οι μορφές που δημιουργούνται (άνθρωποι, ζώα, θεοί κλπ.) είναι τα φαινόμενα του κόσμου, τα οποία δεν έχουν ξεχωριστή ουσία αλλά είναι συνθέσεις των ίδιων στοιχείων σε διαφορετικές αναλογίες. Ας μην πλανηθούμε από την ποικιλία των μορφών και νομίσουμε ότι έχουν διαφορετική προέλευση. Όλα προέρχονται από την ίδια ουσία, από τα ίδια στοιχεία, και η διαφοροποίηση είναι αποτέλεσμα της αρμονικής ανάμειξης.

Άλλο απόσπασμα αναφέρει:

«Όταν το σύμπαν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας, τα τέσσερα στοιχεία είναι συγκεντρωμένα, σε ίση ποσότητα το καθένα, σχηματίζοντας ένα αδιαχώριστο μείγμα απ’ το οποίο η Φιλότης έχει εκδιώξει το Νείκος· τα πάντα είναι αρμονικά συγκεντρωμένα στο εσωτερικό του Σφαίρου:

Εκεί, ούτε του ήλιου τα γοργά τα μέλη ξεχωρίζουν

ούτε ο γιαλός ούτε η ορμή της γης η δασωμένη.

Έτσι ακουμπά μες στον πυκνό της Αρμονίας τον κόρφο

κυκλόμορφος καμαρωτός στη μοναξιά του ο Σφαίρος» (απ. 27).

Ο «Σφαίρος» μπορεί να ιδωθεί ως το Ον του Παρμενίδη, αλλά και ως μυθολογικό αρχέτυπο της ολότητας, ένα προσωκρατικό “Κοσμικό Αυγό”. Ο Εμπεδοκλής αναγορεύει τον Σφαίρο ως Πνεύμα ιερό και άρρηκτο, όπου τίποτα ακόμα δεν έχει διαφοροποιηθεί. Όντας άσπιλο φως, αγνοεί τις σκιές.

Ο Ανανεωμένος Χρόνος

Σε αντίθεση με τις χρονολογικές αφηγήσεις άλλων κοσμογονιών, η θεώρηση του Εμπεδοκλή είναι κυκλική. Δεν υπάρχει μία αρχή και ένα τέλος, αλλά περίοδοι ενότητας και διάσπασης που εναλλάσσονται αέναα. Κάτω από την κυριαρχία του Έρωτα, όλα τα στοιχεία ενώνονται σε μια τέλεια σφαίρα (Σφαίρος), όπου επικρατεί ειρήνη και ενότητα. Με την άνοδο της Έριδας, τα στοιχεία διασπώνται, γεννιούνται όντα και ποικιλομορφία, αλλά συνοδεύονται και από σύγκρουση και θάνατο.

Στην ινδική παράδοση, η αντίληψη της συνεχούς δημιουργίας και καταστροφής του κόσμου θυμίζει τις θεωρίες του Μανβάταρα και του Πραλάγια: δύο εκφάνσεις της ίδιας κοσμικής ροής — της εκδήλωσης και της απεκδήλωσης της ύπαρξης.

Ο Κοσμικός Ρυθμός και η Ανάγκη

Ο κοσμικός κύκλος δεν είναι τυχαίος ούτε τεχνητός. Ορίζεται από μια υπέρτατη δύναμη: την Ανάγκη. Ο ρυθμός εναλλαγής Φιλότητας–Νείκους έχει σφραγιστεί με κοσμικούς όρκους, που διασφαλίζουν τη συνέχιση της ύπαρξης.

Στο έργο του «Καθαρμοί» ο φιλόσοφος αφηγείται τις περιπέτειες ενός δαίμονα, μιας ψυχής δηλαδή που υπό την επίδραση του νείκους υποπίπτει σε σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αρχική του αγνότητα. Μέσω αλλεπάλληλων ενσαρκώσεων επιστρέφει και πάλι στην κατάσταση του αθάνατου αγαθού δαίμονα (ή δαήμονα από το Δαήμων= αυτός που γνωρίζει τα πάντα, ο γνώστης, ο σοφός), αφού διαβεί όμως όλους τους κουραστικούς δρόμους της ζωής [DK 39B 115].

Η Ζωή ως Μέρος ενός Μεγάλου Ρυθμού

Σε κάθε κοσμολογική αντίληψη, είτε πρόκειται για τον Εμπεδοκλή είτε για τον Ηράκλειτο, την Μαάτ των Αιγυπτίων ή την ηθική τελετουργία του Κομφούκιου, διαφαίνεται ένας κοινός στόχος: να προσαρμόσει ο άνθρωπος τη ζωή του με βάση μια ανώτερη τάξη, έναν ρυθμό, ένα νόμο που δεν επιβάλλεται εξωτερικά, αλλά αναβλύζει από την ίδια τη φύση και τους Νόμους της. Η φιλοσοφία του Εμπεδοκλή είναι μια αγάπη για τη συνέπεια του σύμπαντος και μια πρόσκληση στον άνθρωπο να γίνει μέρος του αρμονικού χορού της ζωής.

Η Τάξη του Κόσμου και η Σοφία του Ανθρώπου

Ο Εμπεδοκλής δεν αντιμετωπίζει τον κόσμο ως συνονθύλευμα απομονωμένων φαινομένων, αλλά ως συνεκτικό σύνολο, σαν μια ορχήστρα κοσμικών δυνάμεων που παίζουν αρμονικά μέσα από την ένωση και την αντίθεση.

Η θεωρία του Εμπεδοκλή για τα τέσσερα στοιχεία και τις δυνάμεις της Φιλότητας και του Νείκους εντάσσεται σε ένα ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο φιλοσοφικών και θρησκευτικών αντιλήψεων που αναζητούν την αρχετυπική τάξη του κόσμου. Ας δούμε πώς συγκλίνουν αυτές οι κοσμολογίες:

Ηράκλειτος

– Συνεχής ροή και μεταβολή ως αρχή των πάντων (τα πάντα ρει).

– Πάλη αντίθετων δυνάμεων (πόλεμος, έρις) ως δημιουργική δύναμη.

– Ενότητα μέσω σύγκρουσης: η αρμονία γεννιέται από την αντίθεση.

Ινδουιστική Κοσμολογία & Μπαγκαβάτ Γκίτα

– Κυκλική σύλληψη του χρόνου (γιούγκα) και του σύμπαντος.

– Δημιουργία–διατήρηση–καταστροφή μέσω των θεών Μπράχμα, Βισνού και Σίβα.

– Στην Μπαγκαβάτ Γκίτα, ο κόσμος είναι πεδίο δράσης και κάρμα, όπου η ορθή πράξη οδηγεί στην απελευθέρωση.

– Η ενότητα των πάντων επιτυγχάνεται μέσω της αφοσίωσης και της εσωτερικής μεταμόρφωσης.

Αιγυπτιακή Κοσμολογία

– Ο κόσμος δημιουργείται από τον λόγο του Ρα, θεού του Ήλιου.

– Η Μαάτ (τάξη, αλήθεια, ισορροπία) αντιπαρατίθεται στο Ίσφετ (χάος).

Κομφουκιανισμός

– Ο κόσμος λειτουργεί με βάση την τριαδική ενότητα Ουρανός–Γη–Άνθρωπος.

– Η αρμονία είναι το ύψιστο αγαθό, επιτυγχάνεται μέσω της ορθής συμπεριφοράς και της τελετουργίας.

– Ο άνθρωπος καλείται να μιμηθεί τη φυσική τάξη και να ενσωματώσει την ηθική αρετή (Ren, Li).

– Η κοσμολογία του Κομφούκιου δεν είναι μεταφυσική αλλά ηθική: ο Ουρανός είναι πηγή ηθικής εντολής.

Η φιλοσοφική κοσμογονία δεν ανήκει μόνο στα βάθη του στοχασμού, αλλά απλώνεται ως πρόταση ζωής: Να ζεις σύμφωνα με την τάξη του κόσμου, να δρας με εσωτερική αρμονία, να αναγνωρίζεις τη μεταμόρφωση ως εξέλιξη, τη σύγκρουση ως προϋπόθεση δημιουργίας, και την ενότητα ως πνευματικό προορισμό.

Αυτός ο ρυθμός που μας περιγράφει ο Εμπεδοκλής, δεν είναι χαοτικός· θυμίζει την αιγυπτιακή Μαάτ — την αρχή της κοσμικής και ηθικής ισορροπίας — και την ανάγκη του ανθρώπου να ζει με καθετότητα, δηλαδή με συνέπεια ανάμεσα στη πράξη και το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής του.

Κι αυτή η πράξη είναι η φιλοσοφία: ο έρωτας για τη Σοφία, που δεν είναι άλλη από την αναζήτηση της αλήθειας.

Να ζεις με ρυθμό, σύμφωνα με τον νόμο του κόσμου· να αναζητάς τη τάξη όχι για τον έλεγχο, αλλά για τη βαθύτερη ελευθερία· να αγαπάς τη σοφία, γιατί σε διδάσκει πώς να είσαι μέρος του Όλου.

Η φιλοσοφία αρχίζει από τον έρωτα για τη σοφία και εδραιώνεται όταν ο άνθρωπος χορεύει μαζί με το σύμπαν — όχι εναντίον του. Έτσι η ύπαρξη γίνεται τέχνη, και η σκέψη μεταμορφώνεται σε βίωμα.