Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Αναξαγόρας γεννήθηκε στην πόλη Κλαζομενές της Μικράς Ασίας. Έζησε περισσότερο από δύο δεκαετίες στη Αθήνα, όπου διέδωσε τη μελέτη της φυσικής, όπως λεγόταν τότε, φιλοσοφίας. Όπως και όλοι σχεδόν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, συνέγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Περί φύσεως», στο οποίο εξέθετε τη φιλοσοφία-κοσμοθεωρία του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θέσεις του για τον Νου, ένα θεμελιώδες στοιχείο της φιλοσοφίας του. Ο Νους, για τον Αναξαγόρα, είναι μοναδικός, άπειρος, και ανεξάρτητος από τα υπόλοιπα πράγματα. Είναι η αρχή που ελέγχει και κατευθύνει τα πάντα στο σύμπαν.
Ένα πρώτο ερώτημα είναι τί εκπροσωπεί για τον Αναξαγόρα ο όρος νους σε ανθρωπολογικό, κοσμικό και υπερβατικό επίπεδο και γιατί τον επέλεξε ως την Αρχή του σύμπαντος. Ένα πρώτο στοιχείο είναι ότι ο νους έχει τη δυνατότητα να διεισδύει στις άδηλες διεργασίες των πραγμάτων που υπάρχουν πάντα αλλά συνεχώς αλλάζουν µορφή. Ο αναξαγόρειος νους μπορεί να προσεγγίζει το κρυμμένο, σαν να το βλέπει, συνειδητοποιώντας την αλήθεια με ένα είδος αιφνίδιας διαίσθησης.
Παρόμοιες αντιλήψεις βρίσκουμε και στους Προσωκρατικούς Ξενοφάνη και Ηράκλειτο, όπου η προσέγγιση της πραγματικότητας γίνεται όχι μόνο μέσω των αισθήσεων, αλλά και χάρη στον νου. Ο νους συνδέεται με την κοινή λογική, στην οποία δεν έχουν πρόσβαση όλοι, με την έννοια ότι χρειάζεται μία σωστή χρήση της λογικής.
Από την άλλη, ο κοσμικός νους θέτει σε κίνηση τον κόσμο, είναι παντογνώστης και παντοδύναμος, αφού μπορεί και διαμορφώνει τα πάντα. Κατά τον Αναξαγόρα, ο νους υποκαθιστά την ίδια τη φύση, η οποία μέχρι τότε ήταν υπεύθυνη για τη γένεση των πάντων. Περαιτέρω, ο νους είναι η αιτία της κίνησης ως µία ανεξάντλητη κινητική ενέργεια.
Διδάσκει ότι παρόλο που ο κόσμος προήλθε από μια αρχική συμπαγή μάζα, καθετί που διαφοροποιήθηκε περιέχει ένα μέρος από όλα τα πράγματα εκτός από τον Νου, ο οποίος υπάρχει μόνο στα έμβια όντα. Περαιτέρω αποδέχεται, πέρα από τον ανθρώπινο νου, και την ύπαρξη του Νου του κόσμου, ο οποίος γνωρίζει τα επιμέρους στοιχεία και τα έθεσε στην αρχή της δημιουργίας του κόσμου σε κίνηση. Για τον Αναξαγόρα, ο Νους αυτός δεν ταυτίζεται με το πνεύμα, αλλά αποτελεί το πιο καθαρό και λεπτό από όλα τα αντικείμενα. Επιπλέον, ο Αναξαγόρας τονίζει ότι ο Νους είναι όμοιος σε όλες τις ποσότητες, τόσο σε μεγάλες όσο και σε μικρές, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα πράγματα, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους.
Οι αντιλήψεις αυτές είναι ιδιαίτερα πρωτοποριακές για την εποχή του, καθώς σε αυτόν έχουμε μία σαφή διάκριση μεταξύ της ύλης και του πνεύματος, όταν όλοι οι προηγούμενοι φιλόσοφοι πριν από αυτόν θεωρούνται «υλιστές».
Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα, ο Νους είναι άπειρος, αυτοκυβέρνητος και αυτοσύστατος. Όντας αυτοσύστατος, μπορεί να ελέγχει τα πράγματα, διότι δεν εξαρτάται από αυτά. Επειδή είναι το λεπτότερο και το καθαρότερο από όλα τα πράγματα, ξέρει τα πάντα για το καθετί και έχει τη μεγαλύτερη ισχύ. Ο Νους επίσης μπορεί και ελέγχει όλα τα έμψυχα. Στο Αναξαγόρα αποδίδεται το παρακάτω απόσπασμα: «Και όλα όσα έμελλε να γίνουν -αυτά που υπήρξαν, αυτά που υπάρχουν και αυτά που θα υπάρξουν- τα τακτοποίησε ο Νους, ακόμα και αυτή την περιστροφική κίνηση που εκτελούν σήμερα τα άστρα, ο ήλιος και η σελήνη, ο αέρας και ο αιθέρας που αποχωρίζονται. Και αυτή η περιστροφική κίνηση προκάλεσε τον αποχωρισμό. Και το πυκνό αποχωρίζεται από το αραιό, το ζεστό από το κρύο, το λαμπρό από το σκοτεινό και το ξηρό από το υγρό. Αλλά υπάρχουν πολλά μέρη από πολλά πράγματα, και τίποτα δεν αποχωρίζεται εντελώς ούτε διασπάται, εκτός από το Νου. Ο Νους είναι όλος όμοιος, τόσο σε μεγαλύτερες όσο και σε μικρότερες ποσότητες, ενώ τίποτε άλλο δεν είναι όμοιο με κάτι άλλο, παρά κάθε μεμονωμένο σώμα έχει και είχε κυρίως την όψη των πραγμάτων εκείνων που τα περιέχει σε μεγαλύτερη ποσότητα» (μετάφραση Δ. Κούρτοβικ).
Επομένως, ο Νους του Αναξαγόρα έχει τα εξής χαρακτηριστικά:
Ανεξαρτησία: Ο Νους δεν αναμιγνύεται με τίποτα άλλο, είναι μόνος του και δεν επηρεάζεται από τα υπόλοιπα συστατικά του σύμπαντος.
Καθαρότητα: Ο Νους είναι το καθαρότερο από όλα τα πράγματα.
Γνώση: Ο Νους γνωρίζει τα πάντα, μεταξύ των οποίων και τα πράγματα που αναμειγνύονται και διαφοροποιούνται και διαιρούνται.
Δύναμη: Ο Νους έχει τη μεγαλύτερη δύναμη και ελέγχει τα πάντα.
Δημιουργική αρχή: Ο Νους είναι η αρχή που έθεσε σε κίνηση την κοσμική περιστροφή, δηλαδή την αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος.
Καθοδήγηση: Ο Νους κατευθύνει και ελέγχει όλα όσα έχουν ψυχή, τόσο τα μικρά όσο και τα μεγάλα.
Η επιλογή ενός αφηρημένου όρου, όπως ο νους, είναι πολύ σημαντική επειδή προϋποθέτει ότι έχει ήδη συντελεσθεί το καθοριστικό βήμα προς την αφαίρεση, τη γενίκευση και τη λογική εξήγηση. Η ύπαρξη αυτής της τάσης είναι χαρακτηριστική της επιστημονικής κοινότητας της εποχής του Αναξαγόρα, εφόσον εμφανίζεται και σε διαμετρικά αντίθετους μεταξύ τους στοχαστές.
Ο φιλόσοφος λοιπόν µε την εισαγωγή της έννοιας του νου, μας εισάγει στην πραγματικότητα στο «κοσμικό σχέδιο», τη μορφή προς την οποία τείνουν φαινομενικά οι φυσικές διεργασίες, που χωρίς αυτό θα παρέμεναν ανεξήγητες. Έτσι ο Αναξαγόρας είναι τώρα σε θέση να καθορίσει όλους τους όρους της κοσμογένεσης, εφόσον διαθέτει και το σχέδιο, δηλαδή το νου, ως «κόσμον» της αιώνιας φύσης.
Ο Αναξαγόρας είναι ο πρώτος φιλόσοφος στην ιστορία, ο οποίος συνέλαβε ένα ον, το νου, που από το ένα μέρος υπερβαίνει τον «κόσμο» της φύσης, ως η άχρονη και απόλυτη αιτία του, και από το άλλο μέρος, συνευρίσκεται και ταυτίζεται µε όλα, εφόσον είναι όλα.
Βιβλιογραφία
- https://el.wikipedia.org/wiki/Αναξαγόρας
- ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ 55. – Απόσπασμα 12 Diels–Kranz, οι Προσωκρατικοί
- Διδακτορική Διατριβή της Άννας-Χλόης Αραβαντινού – Μπουρλογιάννη στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με θέμα: ΝΟΥΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑ