Η Ηθική Φιλοσοφία στον Αριστοτέλη

Ο κάθε άνθρωπος έχει κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα, όπως ακριβώς τα μάτια του ή η παλάμη του χεριού του. Κάποια χαρακτηριστικά είναι εξωτερικά, επειδή δεν αφορούν στον ίδιο αλλά στο περιβάλλον του. Αυτά είναι τα υλικά πράγματα που κατέχει, τα ρούχα του, τα πράγματά του, το μέσο μεταφοράς του, το σπίτι του κ.ο.κ. Επίσης, είναι η προσωπική και οικογενειακή του κατάσταση, το επάγγελμά του και τα ενδιαφέροντά του. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αλλάζουν σχετικά εύκολα και συχνά.

Υπάρχουν και χαρακτηριστικά που αφορούν στην εμφάνισή του, λόγου χάρη λέμε για κάποιον ότι είναι ψηλός, κοντός, αδύνατος, παχύς, μελαχρινός, όμορφος κλπ. Άλλα χαρακτηριστικά αφορούν στην ψυχολογία και στο νοητικό του: είναι χαρούμενος, αισιόδοξος, καταθλιπτικός, εύθικτος, οξυδερκής, με πολλή φαντασία κλπ. Ένα άλλο μέρος του χαρακτήρα του είναι η ηθική του. Είναι τότε που λέμε ότι είναι καλός άνθρωπος ή ότι «μπορείς να τον εμπιστευτείς», είναι ο ειλικρινής ή ψεύτης, εργατικός ή τεμπέλης, γενναιόδωρος ή τσιγκούνης.

Όλοι μας, όταν λέμε ότι γνωρίζουμε κάποιον, αναφερόμαστε τόσο στα εξωτερικά, όσο και στα εσωτερικά και ηθικά γνωρίσματά του. Ειδικά για τους δικούς μας ανθρώπους, για εκείνους που εμπιστευόμαστε, φίλους, ερωτικούς συντρόφους, οικογένεια, τα ηθικά χαρακτηριστικά είναι πιο σημαντικά από τα ψυχολογικά, νοητικά και υλικά. Η ηθική του κάθε ανθρώπου συμβάλλει στο να μπορούμε να εμπιστευόμαστε, να αγαπάμε και να εμπνεόμαστε από τους άλλους. Επειδή μπορούμε να αγαπήσουμε και να εμπιστευτούμε κάποιον που έχει λόγο τιμής, είναι ειλικρινής, έχει καλοσύνη, γενναιοδωρία. Δεν μας ενδιαφέρει η ευφυΐα του, οι ιδιοτροπίες του ή η εξωτερική του εμφάνιση.

Τι σημαίνει ηθική; Ένας ορισμός της ηθικής που συναντάμε σήμερα είναι «κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται κυρίως με το παρακάτω ερώτημα: ποιες ανθρώπινες πράξεις είναι αποδεκτές και ορθές και ποιες ανάρμοστες και λανθασμένες». Αν κάποιος σταθεί μόνο σε αυτές τις λέξεις, δεν μπορεί να κατανοήσει την ηθική. Διότι η απόσταση που χωρίζει τη θεωρία από την πράξη είναι πολύ ξεκάθαρη για όσους έχουν προσπαθήσει να την εφαρμόσουν στην καθημερινότητα και όχι μόνο με τη φαντασία τους. Μόνο τότε μπορεί κάποιος να γεφυρώσει τις λέξεις (τους ορισμούς της ηθικής) με την εμπιστοσύνη και την αγάπη, με την υπερηφάνεια και το σθένος. Σήμερα εύκολα μιλάμε για την αγάπη αλλά ταυτόχρονα πολύς κόσμος αισθάνεται μόνος, πολλοί μιλάνε για θάρρος, αλλά τελικά ζούμε με φόβο και ανασφάλεια. Εύκολα μιλάμε για ελευθερία, αλλά τελικά περνάμε ώρες μπροστά στην οθόνη του κινητού ή του υπολογιστή, παίζοντας παιχνίδια ή διαβάζοντας τα νέα. Αυτή η ασυνέπεια σκέψεων και πράξεων έχει ως αποτέλεσμα την απογοήτευση, τις νοητικές αμφιβολίες και τελικά την παραίτηση ή τον θυμό.

Ο Αριστοτέλης, ως πρακτικός φιλόσοφος, παρατήρησε ότι η απόσταση που χωρίζει τις σκέψεις μας από τα έργα είναι μεγάλη και για να μας βοηθήσει να γεφυρώσουμε αυτό το χάσμα, έγραψε ένα βιβλίο αφιερωμένο στην ηθική, τα «Ηθικά Νικομάχεια». Η ηθική είναι οι αρετές του κάθε ανθρώπου. Οι αρετές είναι πολλές: είναι η εργατικότητα, ο ρυθμός, το θάρρος, η ειλικρίνεια, η αντοχή, η υπομονή, η επιμονή, η σοφία, η σύνεση, η φρόνηση, η εγκράτεια ή σωφροσύνη, η σύνεση, η γενναιοδωρία και άλλες. Ας φανταστούμε ότι οι αρετές είναι κάποιες ενεργητικές δυνάμεις, που έχει ήδη ο κάθε άνθρωπος αλλά μπορεί να τις αναπτύξει πολύ περισσότερο. Οι αρετές είναι πολύ απαραίτητες στη ζωή μας, επειδή μας οδηγούν στον καλύτερο εαυτό μας, στην καλύτερη ζωή μας και μας προστατεύουν από αδιέξοδα, όπως μεγάλα πάθη, κατάθλιψη, μανίες, εξαρτήσεις, φόβοι, τρέλα κ.α.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι αρετές υποδιαιρούνται σε διανοητικές και ηθικές. Οι διανοητικές αρετές είναι η Σοφία, η σύνεση και η φρόνηση. Ηθικές αρετές είναι η γενναιοδωρία και η σωφροσύνη. Η διανοητική αρετή προέρχεται και αυξάνεται με τη θεωρητική διδασκαλία για αυτό απαιτεί εμπειρία (στοχασμό) και χρόνο. Οι ηθικές αρετές μεγαλώνουν με τις συνήθειες. Για αυτό και το όνομα που τους δόθηκε – ήθος διαφέρει λίγο από τη συνήθεια – έθος. Όπως για παράδειγμα οι χτίστες γίνονται χτίστες, με το να χτίζουν και οι κιθαρίστες με το να παίζουν κιθάρα. Το ίδιο πράγμα συμβαίνει και με τις επιθυμίες και την οργή, δηλαδή αν εκπληρώνουμε όλες τις επιθυμίες μας χωρίς δεύτερη σκέψη ή αν οργιζόμαστε συχνά, τότε ασυναίσθητα αναπτύσσουμε αυτά τα χαρακτηριστικά και θα μας είναι όλο και πιο έντονα ή συχνά για την υπόλοιπη ζωή μας. Από την άλλη μεριά, με αυτή ακριβώς τη μέθοδο, μπορούμε να αλλάξουμε πολλά ηθικά χαρακτηριστικά του εαυτού μας και της συμπεριφοράς μας, εφόσον κάθε μέρα εξασκούμαστε στο αντίθετο. Έτσι, αν κάποιος είναι τσιγκούνης, θα ελαττώσει την τσιγκουνιά του αν κάνει μικρά δώρα, αν κάποιος είναι δειλός, μπορεί να κάνει μικρές πράξεις θάρρους, αν κάποιος είναι λαίμαργος, μπορεί να ασκείται στην εγκράτεια ή να προσφέρει λίγο από το φαγητό του. Δηλαδή, οι αρετές είναι μια δύναμη μέσα μας που αναπτύσσεται αν εμείς το θελήσουμε. Όπως ακριβώς ένα φυτό σε ένα γλαστράκι, που μεγαλώνει μόνο του, αν το φροντίσουμε. Παρόμοια είναι και η εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας ή μιας τέχνης, που όσο περισσότερο μιλάμε ή εξασκούμαστε, τόσο καλύτερα την κατέχουμε.

Σύντομα καταλαβαίνουμε ότι για τον Αριστοτέλη, το να προσπαθεί κάποιος να είναι πιο ηθικός, δηλαδή να αναπτύσσει τις αρετές του στην καθημερινότητα, είναι κάτι απαραίτητο για να είναι ευτυχισμένος. Αν δεν αναπτύσσει αρετές, θυμίζει όσους μελετάνε μόνο θεωρητικά τη φιλοσοφία και νομίζουν ότι θα γίνουν φιλόσοφοι ή σαν τους ασθενείς που ακούν προσεκτικά τις οδηγίες των γιατρών αλλά δεν τις εκτελούν. Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης δηλώνει ξεκάθαρα ότι: «Η έρευνά μας δεν γίνεται για να μάθουμε τί είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι, αλλιώς δεν θα είχε νόημα».

Μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τι είναι μια αρετή; Η αρετή, ως ανώτερη ηθική δύναμη, βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κατώτερα άκρα, μια έλλειψη και μια υπερβολή. Ας φανταστούμε ένα ισόπλευρο τρίγωνο, όπου στις δύο κάτω γωνίες έχουμε την έλλειψη και την υπερβολή, ενώ στην πάνω γωνία είναι η αρετή. Με αυτήν τη λογική, η ανδρεία (το θάρρος) είναι ανάμεσα στη δειλία και στη θρασύτητα. Η σωφροσύνη είναι ανάμεσα στην ακολασία και στην αναισθησία. Η γενναιοδωρία (ή «ελευθεριότητα» κατά τον Αριστοτέλη) είναι ανάμεσα στην ασωτία και στη φιλαργυρία. Η μεγαλοπρέπεια ή γενναιοψυχία είναι ανάμεσα στην απειροκαλία (κακογουστιά) και στη μικροπρέπεια. Η τιμή – αξιοπρέπεια, όπως και η μεγαλοψυχία βρίσκεται ανάμεσα στη ματαιοδοξία και στη μικροψυχία. Η μειλιχιότητα είναι ανάμεσα στην οργιλότητα (αυτός που οργίζεται-θυμώνει εύκολα) και στην απάθεια. Ο ειλικρινής είναι ανάμεσα στον αλαζόνα – υπερήφανο και στον είρωνα. Ο φίλος είναι ανάμεσα στον κόλακα και στον δύστροπο. Μια επιπλέον παρατήρηση είναι ότι τα άκρα έχουν μεγαλύτερη αντίθεση μεταξύ τους, ενώ μοιάζουν με το μέσο, π.χ. ο θρασύς μοιάζει με τον θαρραλέο και ο ελευθέριος με τον άσωτο. Ένα χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς του ενάρετου ανθρώπου είναι το να χαίρεται και να λυπάται για όσα πρέπει και κατά τον τρόπο που πρέπει.

Τι μας εμποδίζει να αναπτύξουμε τις αρετές μας; Μας εμποδίζουν τα πάθη μας, δηλαδή η λαιμαργία, το βόλεμα, η λαγνεία, η ανάγκη να ξεχωρίσουμε – ματαιοδοξία, η ανάγκη να έχουμε όλο και περισσότερα πράγματα – απληστία, κ.α. Αυτό συμβαίνει διότι επιλέγουμε να γευτούμε ηδονές που προσφέρουν μια σύντομη και γρήγορη ικανοποίηση, αντί να χτίζουμε σιγά – σιγά τον εαυτό μας, κάτι που θα μας προσφέρει μια μακροπρόθεσμη και σταθερή ικανοποίηση, την ευδαιμονία. Όλοι μπορούν να εξασκήσουν την αρετή, τουλάχιστον όσοι δεν είναι εντελώς στρεβλωμένοι και ανάπηροι ως προς την αρετή. Αρκεί να είμαστε κάπως συγγενικοί με αυτήν, να αγαπάμε το καλό και να υπομένουμε το άσχημο.

Όταν αναγνωρίζουμε το ορθό αλλά δεν έχουμε τη δύναμη να το ακολουθήσουμε, τι να κάνουμε; Σε αυτήν την περίπτωση, μας συμβουλεύει να προτιμάμε το λιγότερο κακό. Δηλαδή είναι καλύτερο να ικανοποιήσουμε μια άλλη ηδονή που δεν μας βλάπτει τόσο πολύ, αντί να παραιτηθούμε και να μην κάνουμε τίποτα. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να διαβάσουμε και δεν μπορούμε να συγκεντρωθούμε, αντί να τα παραιτήσουμε τελείως, μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο π.χ. να καθαρίσουμε το δωμάτιο μας ή να περπατήσουμε λίγο και μετά να επιστρέψουμε στο διάβασμα. Αν μας πιάνει λαιμαργία, αντί να φάμε αλόγιστα, να φάμε λιγότερο και να πιούμε νερό. Αν μας πιάνει τεμπελιά, να σκεφτούμε κάτι που θα κερδίσουμε από τη δράση μας, ώστε αυτό να μας κινητοποιήσει. Το νόημα είναι να αποκτήσουμε μια ικανότητα συνέχειας, όσον αφορά στην ανάπτυξη της ηθικής μας.

Για να αναπτύξουμε τις αρετές, χρειάζεται να έχουμε και κάποια θεωρητική γνώση, ώστε να χρησιμοποιήσουμε πιο κατάλληλους τρόπους για την ενδυνάμωσή τους. Ο Αριστοτέλης μάς ξεκαθαρίζει το νόημα κάποιων αρετών και τις συγκρίνει με άλλες αρετές ή με ελαττώματα:

Σχετικά με την Ανδρεία. Ο ανδρείος, συγκρινόμενος με τους συνήθεις ανθρώπους, είναι ατρόμητος, θα τύχει βέβαια να φοβηθεί αλλά θα υπομείνει τον φόβο του με αξιοπρέπεια και με λογική. Όποιος υπομένει και φοβάται όσα πρέπει, για τον λόγο που πρέπει, με τον τρόπο που πρέπει και όταν πρέπει, καθώς και όποιος επιδεικνύει αντίστοιχα θάρρος, αυτός είναι ανδρείος. Ο θρασύς μοιάζει με τον ανδρείο αλλά καυχιέται επιπλέον. Συνήθως είναι θρασύδειλος κάποιος όταν κάνει τον παλικαρά στα μικρά, ενώ στα σημαντικά γεγονότα δεν αντέχει. Την έξαψη πολλοί τη θεωρούν ανδρεία, αλλά αυτό το κάνουν και τα άγρια ζώα σε όσους τα πλήγωσαν καθώς και οι ανδρείοι φαίνονται ορμητικοί. Μερικές φορές η αισιοδοξία φαίνεται ως ανδρεία, όπως επίσης και η άγνοια κινδύνου. Από την άλλη μεριά όποιος είναι υπερβολικός στον φόβο λέγεται δειλός.

Σχετικά με τη σωφροσύνη (εγκράτεια). Το να τρώει κανείς ό,τι τύχει ή να πίνει μέχρι σημείου κορεσμού, είναι υπερβολή, διότι η φυσική επιθυμία είναι η κάλυψη της πείνας και της δίψας. Ακόλαστοι είναι όσοι ευχαριστιούνται με αρώματα και εδέσματα, ενώ παράλληλα θυμούνται και συζητούν τις αναμνήσεις απολαυστικών πραγμάτων. Ο θυμός είναι μια συγκίνηση που χρειάζεται να ελέγξουμε, γι’ αυτό και όποιος θυμώνει είναι κατακριτέος, όμως αν οργιστεί κάποιος για τον σωστό λόγο, με τον σωστό τρόπο, στον σωστό βαθμό, τη σωστή ώρα και με την κατάλληλη διάρκεια, τότε είναι αξιέπαινο! Επίσης, πρέπει να διαχωρίσουμε τις σωματικές από τις ψυχικές ηδονές, όπως λόγου χάρη τη φιλοδοξία για τη φιλομάθεια, διότι ευχαριστιέται ο νους του ανθρώπου και όχι το σώμα του. Εν τέλει, κανείς δεν επιθυμεί να είναι ακόλαστος ή λαίμαργος ή οργίλος (να θυμώνει), αλλά χωρίς σωφροσύνη (αυτοσυγκράτηση) καταλήγει να γίνεται τιποτένιος.

Μεγαλοπρεπής ή γενναιόδωρος δεν είναι αυτός που ξοδεύει όσο πρέπει στα μικρά και στα μεσαία πράγματα. Ο μεγαλοπρεπής μοιάζει με τον ειδήμονα, επειδή έχει την ικανότητα να ξοδεύει μεγάλα ποσά με τρόπο καλόγουστο. Το «τσίμα – τσίμα» είναι μικροπρεπές. Το μεγαλοπρεπές είναι άξιο θαυμασμού. Ο μεγαλοπρεπής ξοδεύει για πράγματα που τα θεωρούμε πολύτιμα π.χ. σε θεούς, σε αφιερώματα, σε ναούς, καλύπτει τα έξοδα μιας σημαντικής θεατρικής παράστασης, εξοπλίζει ένα πλοίο ή κάνει το τραπέζι σε όλη την πόλη. Ο μεγαλοπρεπής δεν είναι πολυδάπανος για τον εαυτό του αλλά για το κοινό καλό.

Σχετικά με τη δικαιοσύνη. Είναι η κορωνίδα των αρετών. Δεν έχει καμία διαφορά αν ο κακός σφετερίστηκε από τον καλό η ο καλός σφετερίστηκε από τον κακό. Είναι αδικία και στις δύο περιπτώσεις. Η άδικη πράξη δεν είναι πάντοτε αδικία. Δηλαδή ένας κλέφτης ή ένας μοιχός ή ένας ληστής δεν είναι πάντα άδικοι. Αν κάποιος συνευρεθεί με μία γυναίκα, γνωρίζει ποια είναι αυτή, αλλά το κάνει λόγω πάθους, δηλαδή λόγω αδυναμίας (λαγνεία), τότε διαπράττει μεν αδικία αλλά δεν είναι άδικος. Για να είναι κάποιος δίκαιος ή άδικος, πρέπει να εκτελεί μία δίκαιη η άδικη πράξη εκούσια ή ακούσια, γιατί κάθε φορά που κάνει κάτι λόγω πάθους ή φόβου, θεωρείται ότι δεν έχει δόλο, διότι δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Εκούσια γίνεται μία πράξη, όταν κάποιος την αποφασίζει και την εκτελεί με συνείδηση.

Σχετικά με τη φρόνηση. Η ιδιότητα του φρόνιμου είναι το να μπορεί να σκεφτεί σωστά, ως προς τα καλά και ωφέλιμα για τον εαυτό του, όχι μόνο για επιμέρους πράγματα π.χ. ποια συντελούν στην υγεία του σώματος αλλά γενικά, ποια συντελούν στην καλή και ευτυχισμένη ζωή. Φρόνιμος είναι όποιος προμελετά σωστά. Χρησιμοποιούμε αυτό το όνομα για τη σωφροσύνη, διότι σώζει τη φρόνηση. Φρόνηση είναι η πρακτική Σοφία.

Διαφορά εγκράτειας και αδυναμίας. Ο ακόλαστος παρασύρεται από δική του επιλογή, διότι νομίζει πως η ηδονή του κάνει καλό. Ο εγκρατής γνωρίζει τι του κάνει κακό και το αποφεύγει, ο δε αδύναμος ξέρει ότι του κάνει κακό αλλά παρασύρεται, επειδή δεν μπορεί να ελέγξει τον εαυτό του.

Διαφορά εγκράτειας και σωφροσύνης. Και οι δύο άνθρωποι έχουν ανάγκη τις σωματικές ηδονές και τις αποφεύγουν. Όμως ο εγκρατής δεν γνωρίζει ότι η ηδονή θα τον βλάψει, ενώ ο σώφρων το γνωρίζει.

Σχετικά με τον θυμό και τη λογική. Ο θυμός ακούει μεν τη λογική, αλλά όμως δεν την ακούει καλά, όπως οι βιαστικοί υπηρέτες οι οποίοι, πριν ακούσουν όλα όσα τους λένε, φεύγουν γρήγορα και έπειτα κάνουν λάθος, ως προς την εντολή που τους δόθηκε. Ή όπως τα σκυλιά που πριν δουν αν κάποιος είναι φίλος, μόνο που ακούν θόρυβο, αμέσως γαβγίζουν. Έτσι λοιπόν και ο θυμός, εξαιτίας της έντασης και της ταχύτητας, που είναι τα φυσικά του χαρακτηριστικά, ακούει μεν τη λογική, δεν ακούει όμως τα προστάγματα και αμέσως ορμά να εκδικηθεί.

Σχετικά με τη φιλία. Η φιλία είναι απαραίτητη για τη ζωή, διότι χωρίς φίλους κανένας άνθρωπος δεν θα μπορούσε να ζήσει, ακόμα και αν είχε όλα τα αγαθά. Στους νέους, οι φίλοι είναι βοήθεια για να μην κάνουν λάθη, στους ηλικιωμένους προσφέρουν φροντίδα, λόγω της αδυναμίας τους. Η φιλία των γονιών με τα παιδιά, τόσο στους ανθρώπους όσο και στα ζώα φαίνεται ότι υπάρχει εκ φύσεως. Όταν οι άνθρωποι είναι φίλοι δεν χρειάζεται η δικαιοσύνη (οι νόμοι), ενώ όταν είναι δίκαιοι έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τη φιλία. Η φιλία των νέων θεωρείται εφήμερη, διότι βασίζεται σε αυτό που τους είναι ευχάριστο και στιγμιαίο και όσο αλλάζει η ηλικία τόσο αλλάζουν και τα ευχάριστα για αυτούς. Για αυτόν τον λόγο, γρήγορα κάνουν φίλους και γρήγορα διαλύουν τις φιλίες. Τέλεια είναι η φιλία των αγαθών ανθρώπων και αυτών που αναζητούν την αρετή, διότι αυτοί επιθυμούν με τον ίδιο τρόπο ο ένας το καλό του άλλου. Γρήγορη φιλία δεν υπάρχει. Αν και οι περισσότεροι θέλουν να τους αγαπούν παρά να αγαπάνε, η φιλία βασίζεται στο να αγαπά κάνεις παρά να αγαπιέται. Απόδειξη είναι οι μητέρες, οι οποίες ευχαριστιούνται στο να αγαπούν. Αφού λοιπόν η φιλία στηρίζεται στο να αγαπά κανείς και αφού επαινούνται αυτοί που αγαπούν τους φίλους τους, φαίνεται ότι η αρετή των φίλων είναι να αγαπούν.

Η αναζήτηση της Ευτυχίας. Με διάφορους τρόπους φαίνεται ότι η ηθική φιλοσοφία στον Αριστοτέλη οδηγεί στην ευτυχία. Η ευτυχία έρχεται μετά από ενδυνάμωση των αρετών, σαν μια καλή συνήθεια, σε συνδυασμό με την κάλυψη των εξωτερικών αναγκών, διότι το σώμα μας πρέπει να είναι υγιές και να λαμβάνει τη φροντίδα που χρειάζεται. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αναζητά την ευτυχία στη διασκέδαση. Η πιο ευτυχισμένη ζωή είναι αυτή που γίνεται σύμφωνα με τη λογική.

Με αυτά τα βοηθήματα από τον δάσκαλο Αριστοτέλη μπορούμε να καταλάβουμε την αναγκαιότητα της ηθικής φιλοσοφίας, έτσι ώστε να ασχοληθούμε και με το μέρος του εαυτού μας που δεν θα αποχωριστούμε ποτέ. Δεν χρειάζεται επιπλέον χρόνος γι αυτό, διότι η άσκηση γίνεται μέσα από τις δράσεις που θα κάναμε ούτως ή άλλως. Ο Αριστοτέλης όπως και άλλοι φιλόσοφοι, έφτιαξε μια σχολή φιλοσοφίας, το Λύκειο, το 335 π.Χ. ώστε να διδάξει συστηματικά και με μέθοδο τους ενδιαφερόμενους μαθητές. Επειδή και σήμερα υπάρχουν δυσκολίες στην ανάπτυξη της ηθικής, συστήνεται, όπως και παλιά, ο μαθητής να μην λειτουργεί μεμονωμένα, αλλά μαζί με άλλους σε μία σχολή φιλοσοφίας.