Έθιμα για τον ερχομό της Άνοιξης και της Αναγέννησης

Καθαριότητα ως εξαγνισμός για την υποδοχή της Άνοιξης

Τόπος: Πελοπόννησος, νησιά Αιγαίου.

Πότε: 1^η Μαρτίου

Περιγραφή: Tην πρώτη του Μάρτη, που οι περισσότεροι την θεωρούν ως πρώτη ημέρα της Άνοιξης, η νοικοκυρά σηκωνόταν πολύ πρωί και το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να πλυθεί καλά, έτσι ώστε να μπορεί να πει καλό μήνα στη γειτόνισσα. Μιας και η Άνοιξη συμβολίζει την ανανέωση, η νοικοκυρά ανανεώνει το σπίτι της. Κάνει γενική καθαριότητα και ασπρίζει με ασβέστη την αυλή. Αφού γίνει αυτό, φτιάχνει γλυκό (δεν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο).

Παραλλαγές:

Πλύσιμο με τη δρόσο των φυτών: Στις αγροτικές περιοχές οι νοικοκυρές, αλλά και οι νέοι, την 1^η του Μάρτη πήγαιναν στον κήπο τους ή στους αγρούς, έπαιρναν την πρωινή δροσιά με τα χέρια τους και έπλεναν το πρόσωπό τους για εξαγνισμό και ανανέωση. Στον αγρό επίσης βγαίνουν και αγκαθωτά άνθη, οι νεροκράτες, από τα οποία η νοικοκυρά έπαιρνε με τα χέρια της τη δροσιά τους και την έβαζε στα μαλλιά της. Μέσω αυτής πράξης θεωρούσαν ότι τα μαλλιά δυνάμωναν και μεγάλωναν πιο γρήγορα. Απέφευγαν τη δρόσο των σπαρτών του κριθαριού, γιατί προκαλεί ερεθισμούς κάτω από τα βλέφαρα (κριθαρκά). Στα νησιά του Αιγαίου μετά από το πλύσιμο με τη δρόσο μοίραζαν και λουλούδια.

Σχέση με πρακτικές στην αρχαιότητα – προέλευση:

Εικάζεται ότι αυτό το έθιμο είναι κατάλοιπο από την αρχαία ρωμαϊκή γιορτή των Ματρωναλίων. Την 1^η Μαρτίου γιορτάζονταν στη Ρώμη τα Ματρωνάλια (Matronalia), η σπουδαιότερη γιορτή προς τιμή της θεάς Juno (Ήρα), που ενίοτε ονομαζόταν και Martialis, ως μητέρα του θεού Mars (Άρης). Στη γιορτή αυτή, οι Ρωμαίες Δέσποινες (Matronae), απέθεταν στον ναό της θεάς στον Εσκυλίνο Λόφο της Ρώμης τις προσφορές τους, συνήθως αγελάδες και χήνες που θεωρούνταν τα ιερά ζώα της θεάς. Την ίδια ημέρα, στις Καλένδες του Μαρτίου, οι Εστιάδες Ιέρειες άναβαν νέα ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας στην αγορά της Ρώμης, για να τιμήσουν τόσο τη θεά Εστία όσο και την αρχή του έτους. Επίσης, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα γενέθλια του Άρη και την πτώση της ιερής του ασπίδας από τον Ουρανό ή την ανεύρεσή του στη Ρέτζια, στο μυθικό ανάκτορο του Νουμά Πομπίλιου στους πρόποδες του Παλατίνου Λόφου της Ρώμης. Σύμφωνα με την παράδοση, καθιερώθηκε ως ο πρώτος μήνας από τον μυθικό ήρωα Ρωμύλο προς τιμή του πατέρα του και γενάρχη των Ρωμαίων, θεού του πολέμου Mars (Άρη). Η γιορτή αυτή συμβόλιζε την ανανέωση, το τέλος ενός κύκλου και την αρχή ενός άλλου. Σήμερα η γιορτή της Μητέρας αποτελεί κατάλοιπο της αρχαίας αυτής γιορτής, αφού η Ήρα ήταν η θεά που προστάτευε τις παντρεμένες γυναίκες και τον συζυγικό βίο.
Συμβολισμός:

Α) Καθαριότητα ως ένας τρόπος εξαγνισμού, αναζωογόνησης για τον ερχομό της Άνοιξης.

Β) Μαγική προφύλαξη για τη νέα εποχική περίοδο και εορτασμός του ερχομού της Άνοιξης.

Υποδοχή του Μάρτη – Πρωτοχρονιά: (μια από τις τρεις Πρωτοχρονιές της μυθολογίας – Ιανουαρίου, Μαρτίου, Σεπτεμβρίου)

Τόπος: Κρήτη

Πότε: 1^η Μαρτίου

Περιγραφή: Το ράντισμα των σπιτιών με μαρτολούλουδα αποτελούσε την κορύφωση της μαρτιάτικης τελετουργίας. Τα παιδιά έφερναν σε κάθε σπίτι την Άνοιξη μέσα από τα πιο αντιπροσωπευτικά σύμβολά της. Συνήθως κρατούσαν ένα καλάμι, έβαζαν ένα άλλο μικρότερο καλάμι σταυροειδώς πάνω στο πρώτο, ώστε να σχηματιστεί σταυρός και πάνω σ’ αυτό κρεμούσαν κλαδιά δέντρων, λουλούδια της εποχής αλλά και γεννήματα της γης, κεφαλές σιταριού και κριθαριού, αμύγδαλα, κουκιά και «ό,τι άλλα καρπισμένα δέντρα βρίσκανε» μαζί με δίχρωμη κλωστή (άσπρη και κόκκινη). Είναι η μοναδική περίπτωση κατά την οποία συναντούμε περιφορά καρπών παρόμοια με αυτήν που περιγράφουν οι αρχαίες γραμματειακές πηγές. Η ειρεσιώνη ήταν συνήθως ένα κλαδί ελιάς (σε μερικές περιπτώσεις και δάφνης) πάνω στο οποίο κρεμούσαν κάθε λογής καρπούς. Κι έτσι κατάφορτο με καρπούς και σύμβολα, αποτελούσε έκφραση της θεϊκής ευλογίας που με τρόπο ομοιοπαθητικό θα έφερνε την πολυκαρπία και την ευγονία στο κάθε σπιτικό στο οποίο την έβαζαν. Εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς τις ίδιες επιδιώξεις αλλά και τις ίδιες πρακτικές ανάμεσα στην αρχαία ειρεσιώνη και τη νεότερη μαρτιάτικη καλαντίστρα. Τα παιδιά που κρατούσαν τον «Μάρτη» τους, μετέφεραν τα σύμβολα της Άνοιξης (άνθη και καρπούς), αλλά και τα σύμβολα της ευκαρπίας (πάλι καρπούς), μαζί με το ιερό σύμβολο (τον σταυρό) ως επίκληση της – απαραίτητης – θεϊκής συνδρομής.

Την τελευταία μέρα του Φεβρουαρίου η αγροτική οικογένεια φρόντιζε να καθαρίσει το σπίτι, να σβήσει τη φωτιά και να βγάλει τη στάχτη από την παραστιά. Η επόμενη μέρα, η πρώτη του Μάρτη, έπρεπε να βρει ένα σπιτικό με καινούρια φωτιά και με καινούριο νερό, όπως ακριβώς γινόταν μέχρι πολύ πρόσφατες εποχές και με τα ευετηριακά (ευ+έτος) έθιμα της Πρωτοχρονιάς. Επίσης, συχνά μια ανύπαντρη κοπελιά ή κάποιο άλλο νεαρό μέλος της οικογένειας, έπρεπε να πάει πριν ξημερώσει στη βρύση του χωριού και να φέρει το καινούριο νερό, αλλά χωρίς να μιλήσει σε κανέναν στον δρόμο. Την καινούρια φωτιά έπρεπε να την ανάψει η μητέρα, εκείνη που είχε και την ουσιαστική φροντίδα της εστίας για όλο το χρόνο.

Προέλευση: Πρώτος μήνας της Άνοιξης ο Μάρτης, αλλά και πρώτος μήνας του έτους πριν από τον Ιούλιο Καίσαρα (η 1^η Ιανουαρίου καθιερώθηκε ως Πρωτοχρονιά το 46 π.Χ.). Είναι ο μήνας που ταυτίζεται με το πέρασμα από τον Χειμώνα στην Άνοιξη, άρα και με το πέρασμα στην εποχή της αναγέννησης και καρποφορίας. Στα Βυζαντινά χρόνια εξακολουθούσε να θεωρείται από τον λαό ο πρώτος μήνας του χρόνου και να συνοδεύεται η αρχή του με ευετηριακά έθιμα. Μια αρχαία παράδοση θέλει ακόμη και τον ίδιο τον Όμηρο να ψάλει ευετηριακούς αγερμούς «παραχειμάζων εν τη Σάμω».

Συμβολισμός : Ανανέωση – υποδοχή της αναγέννησης και της καρποφορίας.

Η αγωνία των αγροτικών πληθυσμών για την εξέλιξη της παραγωγής συνέχιζε να ευνοεί τις διάφορες μαγικές και μαγικο-θρησκευτικές πρακτικές, οι οποίες αποσκοπούσαν στο να επηρεάσουν ευνοϊκά τις μυστικές δυνάμεις που καθορίζουν όχι μόνο τη βλάστηση αλλά και την ίδια τη ζωή. Η ανανέωση της φωτιάς συμβόλιζε πάντα την αποκοπή, την απομάκρυνση από μια προηγούμενη κατάσταση και την έναρξη μιας καινούριας περιόδου.

Το έθιμο της ανανέωσης της φωτιάς στην εστία του σπιτιού κατά τις τρεις πρωτοχρονιές (Ιανουαρίου, Μαρτίου και Σεπτεμβρίου) διατηρήθηκε μέχρι και τις τελευταίες δεκαετίες του 20^ου αιώνα. Ο δανεισμός της φωτιάς (ακόμη και η έξοδός της από το σπίτι) μπορούσε να σημαίνει την απομάκρυνση των δυνάμεων που καθόριζαν την ιερότητα και την αυτάρκεια του οίκου.

Βραχιόλι του Μάρτη ή Μάρτης ή Πρωτομαρτιά

Τόπος: Μακεδονία, Θράκη, Πόντος, Κρήτη, Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησος, νησιά Αιγαίου, Ήπειρος, Κύπρος

Πότε: 1^η Μαρτίου

Περιγραφή: To πρώτο πράγμα που φοβούνται οι άνθρωποι τον Μάρτιο είναι ο ήλιος. Ο ήλιος που καίει και μαυρίζει τα πρόσωπα των παιδιών. Για να αποτρέψουν την επίδραση του ήλιου, δένουν στον καρπό του χεριού ή στο μεγάλο δάκτυλο του ποδιού τον μάρτη, δηλαδή μια λινή κλωστή στριμμένη, άσπρη και κόκκινη ή και χρυσή, αφού πρώτα την κρεμάσουν σε κλαδιά τριανταφυλλιάς και την εκθέσουν στα άστρα της νύχτας.

Παραλλαγές:

Στη Θράκη κρεμούσαν την κλωστή όλη τη νύχτα στα κλαδιά μιας τριανταφυλλιάς, για να χαρίσουν ανθοφορία ή την έβαζαν γύρω από τις στάμνες, για να διατηρήσουν κρύο το νερό από τον ήλιο.

Στη Μακεδονία τα παιδιά κρατούν τον μάρτη μέχρι να πρωτοδούν χελιδόνι ή πελαργό. Όταν πρωτοδούν χελιδόνι, βγάζουν τον μάρτη από το χέρι τους και τον αφήνουν στα δέντρα, για να τον πάρουν τα χελιδόνια, τραγουδώντας:

«Άφκα σύκο και σταφύλι, γύρσα πίσω, δεν τα βρήκα»

Στον Πόντο η πόντια μάνα έβαζε στο παιδί της τον μάρτη, δηλαδή μία κλωστή άσπρη και κόκκινη στριφτή, καθώς έψαλλε διάφορα τραγούδια και γινόταν τελετή για τον καλό καιρό. Γινόταν γενική καθαριότητα του σπιτιού, στην οποία συμμετείχαν και τα παιδιά. Έτσι, έβγαιναν έξω στις αυλές και χτυπώντας διάφορα σκεύη στο χώμα τραγουδούσαν να φύγουν τα φίδια, όλα τα συρόμενα της γης, ψύλλοι, ποντικοί κ.ά. Επίσης, την ίδια μέρα ετοίμαζαν ένα φαγητό από αλεύρι καβουρντισμένο με ζάχαρη ή πετιμέζι, που ήταν σαν λαπάς, και το λέγανε «ο ματόλαπος».

Σε κάποια νησιά του Αιγαίου δένουν τον μάρτη σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία. Άλλοι πάλι τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα και αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή. Την πρώτη μέρα του Απρίλη η παράδοση θέλει να αφήσουμε το μαρτιάτικο βραχιόλι πάνω σε ένα δέντρο, ώστε να τον πάρουν τα χελιδόνια για να κάνουν τις φωλιές τους.

Στην Κρήτη το πλέξιμο του μάρτη γινόταν με τρόπο σχεδόν τελετουργικό και με την λήψη όλων των απαραίτητων μέτρων που θα εξασφάλιζαν τις προστατευτικές ιδιότητές του. Ήταν καθαρά γυναικεία δουλειά, που οι γυναίκες πρόσεχαν να δουλέψουν μόνο νύχτα, κρυφά, χωρίς να δει κανείς τι κάνουν, προστατευμένες από τον ήλιο και το φως της μέρας. Μαζεύονταν την τελευταία νύχτα του Φεβρουαρίου, έπλεκαν τις κλωστές και στη συνέχεια τις «αστροφέγγιζαν», δηλαδή τις άφηναν έξω από το σπίτι, για να εκτεθούν όλη τη νύχτα στο –ευεργετικό για την περίσταση– φως του φεγγαριού και των άστρων. Το πρωί της πρώτης μέρας του Μάρτη η κλωστή είχε αποκτήσει πλέον τις μυστικές ιδιότητες που απαιτούνταν, ώστε να προστατευτεί επαρκώς εκείνος που θα την φορούσε. Ειδικά για τα κορίτσια, η τριανταφυλλιά μπορούσε να μεταδώσει μέσω της κλωστής την ομορφιά των ρόδων της. Όταν η μητέρα έπαιρνε το πρωί την κλωστή από την τριανταφυλλιά, έλεγε «Να ‘ναι κι εμέ τα ρόδα μου σαν τα δικά σου ρόδα».

Επίσης στην Κρήτη, ο μάρτης τοποθετείται στον καρπό του χεριού, στο μικρό δάκτυλο, ή ακόμη και στο λαιμό, αν και η πρακτική να δένεται η κλωστή στο λαιμό έχει πλέον εντελώς υποχωρήσει. Ο κύκλος είναι το σχήμα εκείνο που έχει την ιδιότητα να δημιουργεί ένα ανεξάρτητο τμήμα μέσα στον χώρο, δηλαδή έναν καινούριο χώρο τον οποίο απομονώνει από τον υπόλοιπο. Η δίχρωμη κλωστή παρέμενε δεμένη στον καρπό του χεριού μέχρι το τέλος του μήνα, αν και σε μερικές περιπτώσεις τη διατηρούσαν μέχρι το βράδυ της Ανάστασης, μέχρι τη μέρα που θα έβλεπαν για πρώτη φορά τα χελιδόνια, ή για επτά ή δώδεκα μέρες. Μετά την φύλαγαν περιμένοντας το Μεγάλο Σάββατο για να την κάψουν στις αναστάσιμες φωτιές, στη «φουνάρα» ή τον «ορφανό», όπως λέγεται στην Κρήτη η φωτιά με την οποία καίνε το ομοίωμα του Ιούδα. Άλλοι συνήθιζαν να καίνε τον μάρτη με τη φωτιά της λαμπάδας που κρατούσαν την ώρα του «Χριστός Ανέστη», δηλαδή τον έκαιγαν με το καινούριο (αναστάσιμο) φως.

Σε όλη την Ήπειρο και τη Θεσσαλία την πρώτη μέρα του Μαρτίου κάθε παιδί δένει γύρω από τον καρπό του δεξιού χεριού του και γύρω από τον λαιμό του κλωστή από στριμμένα κόκκινα, λευκά και χρυσά νήματα. Όταν κατά το τέλος Μαρτίου βλέπει το πρώτο χελιδόνι ή πελαργό, το βγάζει και το κρεμά σε μια ανθισμένη κρανιά, για να το πάρουν τα χελιδόνια. Παλαιότερα οι γυναίκες έγνεφαν μόνες το βραχιολάκι του Μάρτη με βαμβάκι ή με μαλλί και το έβαφαν με άσπρο και κόκκινο χρώμα. Όσοι δεν είχαν πρόβατα ή βαμβάκι, μάζευαν από τους φράχτες ή τα αγκάθια όπου σκάλωναν στο πέρασμα τους τα πρόβατα και το κατασκεύαζαν με τον ίδιο τρόπο. Λειτουργεί σαν φυλακτό και είναι ένα έθιμο που διατηρείται μέχρι και σήμερα.

Την πρώτη μέρα του Μάρτη, για να αποτραπεί η βλαβερή επίδραση του ήλιου, τα παιδιά φορούν τον μάρτη στον καρπό του χεριού ή στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού. Πρόκειται για ένα βραχιόλι φτιαγμένο από κλωστή άσπρη-κόκκινη ή χρυσή. Για να φορτιστεί ενεργειακά, το κρεμούν τη νύχτα σε μια τριανταφυλλιά, και όταν έρθει η βραδιά της Ανάστασης ή όταν πρωτοδούν χελιδόνι, το κρεμούν πάλι σε μια τριανταφυλλιά, για να αποκτήσουν τα παιδιά το χρώμα της.

Επίσης το ίδιο έθιμο συναντάται και στην Ήπειρο με παραλλαγές. Τα παιδιά που τραγουδάνε τα χελιδονίσματα είναι ντυμένα με παραδοσιακές στολές και κρατάνε καλαθάκια στολισμένα με πράσινο κισσό και λουλούδια.

Στην Κύπρο, την 1^η του Μάρτη, για να μην καίγονται από τον ήλιο τα παιδιά και οι ανύπαντρες κοπέλες, οι γιαγιάδες έφτιαχναν τη «Δροσιά του Μάρτη», το οποίο είναι ένα βραχιόλι φτιαγμένο από άσπρες και κόκκινες κλωστές. Την τελευταία νύχτα του Φεβρουαρίου, λοιπόν, το έβαζαν πάνω σε ένα κόκκινο τριαντάφυλλο, συνήθως έξω στον κήπο, για να μπορεί να μαζέψει την πρώτη δροσιά του Μάρτη και με αυτή να προστατεύονται τα παιδιά από τη βλαβερή επίδραση του ήλιου.

Σχέση με πρακτικές στην αρχαιότητα – προέλευση: Το έθιμο αυτό έχει μυστηριακή ρίζα, καθώς πρέπει να συσχετιστεί με την «Κρόκη», δηλαδή την κλωστή την οποία οι μύστες έδεναν κατά τα Ελευσίνια μυστήρια στο δεξί χέρι και το αριστερό πόδι αποδίδοντας σε αυτήν συμβολική σημασία άγνωστη σε εμάς.

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη, για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγαν όμως οι δυνάμεις του σκότους, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός μαζί με τους συντρόφους του σκότωσαν τον δράκο και απελευθέρωσαν τον Ήλιο φέρνοντας την Άνοιξη. Ο νεαρός όμως έχασε τη ζωή του και το αίμα του – λέει ο μύθος – έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε συνηθίζεται την 1^η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «μαρτισόρ» με κόκκινη και άσπρη κλωστή: η κόκκινη συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία, και η άσπρη συμβολίζει την αγνότητα.

Συμβολισμός: Ο σκοπός του εθίμου συνίσταται στην ανανέωση και στην εκδίωξη και αποτροπή του κακού, του «ματιού», στην πίστη στο φυλακτό και στην ασπίδα προστασίας που αυτό παρέχει σε όποιον φορά τον μάρτη.

Προφορικές μαρτυρίες: Το συγκεκριμένο έθιμο είναι αρκετά διαδεδομένο σε όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας. Οι μητέρες κεντούν τον μάρτη και τον φοράνε στα χέρια των παιδιών τους. Ακόμα και σε σχολεία τυχαίνει ο δάσκαλος να βάζει όλα τα παιδιά να το κάνουν αυτό και να τον κεντήσουν μόνα τους.

Χελιδονίσματα

Τόπος: σε χωριά της Ανατολικής Μακεδονίας, Θράκης και Ηπείρου.

Πότε: 1^η Μαρτίου ή 21^η Μαρτίου

Περιγραφή: Τα παιδιά παίρνουν ένα καλάθι, το γεμίζουν με φύλλα κισσού και δένουν στην άκρη του καλαθιού τη χελιδόνα, ένα ξύλινο ομοίωμά της δηλαδή, και γύρω στο λαιμό της χελιδόνας υπάρχουν κουδουνάκια που ηχούν καθώς κινείται το ραβδί από το οποίο αυτή κρέμεται. Τα παιδιά με το καλάθι της χελιδόνας την περιφέρουν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν:

Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα Ήρθε κι άλλη μελιηδόνα,

Κάθισε και λάλησε, Και γλυκά κελάδησε,

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, Και Φλεβάρη φοβερέ,

Κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις, Καλοκαίρι θα μυρίσεις.

Η νοικοκυρά παίρνει από το καλάθι ένα φύλλο κισσού και το βάζει στο κοτέτσι, για να γεννούν πολλά αυγά οι κότες και δίνει ένα ή δύο αυγά στα παιδιά που ξεκινούν για άλλο σπίτι.

Παραλλαγή: «Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις, πάλιν Άνοιξη θ’ ανθίσεις»

Η χελιδόνα (μία από τα κορίτσια που ψέλνουν τα χελιδονίσματα) κρατάει στο στόμα της ένα «μαρτίτσι» που προστατεύει από το μαύρισμα του μαρτιάτικου ήλιου. Στα Γιάννενα της Τουρκοκρατίας σχημάτιζαν το ομοίωμα ενός χελιδονιού από λεμόνι και κρεμμύδι, στο οποίο κολλούσαν πούπουλα πουλερικών.

Προέλευση: Το μαρτιάτικο χελιδόνισμα φαίνεται πως μετρούσε ήδη μια πορεία πολλών αιώνων, καθώς πρόκειται για ένα έθιμο που κατάγεται από την αρχαιότητα, όπως αποδεικνύει το «χελιδόνισμα», δηλαδή το τραγούδι της χελιδόνας, που μας παρέδωσε ο Αθήναιος (Η΄, 60) γύρω στα 200 μ. Χ. Ο σκοπός του είναι η αφθονία, η καλοζωία, η έλευση της αναγέννησης.

Συμβολισμός: Ο βαθυπράσινος κισσός είναι σύμβολο της αειθαλούς βλάστησης και θεωρείται μέσο ικανό να μεταδώσει τη γονιμότητα. Το χελιδόνι, ως σύμβολο της ψυχής, συνδέεται με την αναγέννηση, το πέταγμα και την απελευθέρωση της ψυχής, το σπάσιμο δηλαδή των δεσμών με την ύλη και την προσωπικότητα γενικά. Το αυγό συμβολίζει την ανθρώπινη προσωπικότητα που περικλείει κάτι αληθινό.

Ανανέωση, προετοιμασία και είσοδος στη νέα εποχή του έτους, προφύλαξη από τις πρώτες αχτίδες του ήλιου της Άνοιξης. Η περιφορά της χελιδόνας με φύλλα κισσού συμβόλιζε την αειθαλή βλάστηση και στόχευε στο να πάει καλά η σοδειά.

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου

Τόπος: Κρήτη, Ήπειρος, Στερεά Ελλάδα

Πότε: 25^η Μαρτίου

Περιγραφή: Στην Ήπειρο, στο ανατολικό Ζαγόρι και στην Αρίστη του Νομού Ιωαννίνων, τα παιδιά των χωριών μετά τη λειτουργία μαζεύονται και κρεμούν στο λαιμό τους μεγάλα κουδούνια και κυπριά (κουδούνια που προορίζονται αποκλειστικά για τα κριάρια) και κρατούν στα χέρια τους τα μικρότερα. Όλα αυτά μαζί τα κουδουνίζουν, χοροπηδώντας και τρέχοντας, γυρίζουν στις γειτονιές και δημιουργούν έναν τρομερό θόρυβο. Καθώς γυρίζουν στους δρόμους, μέσα στον αλαλαγμό που προκαλούν τα κουδούνια, κάθε τόσο λένε φωναχτά: «Φέιστι φίδια και γκουστερίτσες, γιατί θα ‘ρθει η Πασχαλιά και θα σας κόψει τα κεφάλια». Σήμερα το έθιμο αυτό έχει εκλείψει και περιορίζεται στις παρελάσεις των μαθητών όλης της χώρας.

Παραλλαγές:

Στην Κρήτη την 25^η Μαρτίου τηρείται ψαροφαγία, υπάρχουν διάφορες προλήψεις, γίνονται καιρικές παρατηρήσεις, ενώ τα ανδρόγυνα δεν κοιμούνται μαζί, για να μην παραβιαστεί η μοναδικότητα της ημερομηνίας της άσπορου κύησης της Παναγίας. Όλοι οι προσκυνητές του σπηλαιώδους ναού της Μονής Οδηγήτριας (αρχαίος θαλαμωτός τάφος) κρατούν από έναν λευκό κρίνο.

Συμβολισμός:

Συσχετίζεται με την ευεργετική δύναμη των μαρτιάτικων βροχών και του μαρτιάτικου ήλιου, αλλά επίσης συνδέεται και με την ευόδωση της σποράς, που τώρα αρχίζει να πρασινίζει και να μεγαλώνει. Η υποδοχή του Θεανθρώπου, τα δέντρα και τα φυτά αποχαιρετούν τη μάνα γη, αφού έχουν αρχίσει πια να μεγαλώνουν, και ετοιμάζονται για την ωριμότητα και τον θερισμό. Η αναπαράσταση της ενσάρκωσης του Θείου και της σχετικής με τον κρίνο περικοπής υπενθυμίζει την ιδιαιτερότητα της ημέρας, την ιερή ιστορία που οδηγεί στην άμωμος σύλληψη. Ταυτόχρονα αποτελεί και το καλωσόρισμα της Άνοιξης.

Πρωταπριλιά

Τόπος: Σε όλη την Ελλάδα

Πότε: 1^η Απριλίου

Περιγραφή: Την 1^η Απριλίου γιορτάζεται το γέλιο και το ξόρκισμα του κακού. Πιο συγκεκριμένα, όλοι λένε ψέματα για να γελούν. Οι φίλοι, οι γείτονες, οι συγγενείς, οι περαστικοί πειράζουν ο ένας τον άλλο και γελούν, όταν κάποιος ξεγελαστεί και πιστέψει το πείραγμα σαν αληθινό.

Σχέση με πρακτικές στην αρχαιότητα – προέλευση: Η προέλευση του εθίμου είναι αμφίβολη. Κατά μια άποψη ξεκίνησε από τη Γαλλία του 13^ου αιώνα, ενώ κατά μια άλλη από τις κέλτικες χώρες παλιότερα. Πιστεύεται ότι ο γελασμένος θα έχει γρουσουζιές όλο τον χρόνο, ενώ αυτός που καταφέρνει να ξεγελάσει τον άλλον θα έχει όλη τη χρονιά την τύχη με το μέρος του. Επίσης πιθανολογείται ότι η γιορτή αποτελούσε κατάληξη μιας σειράς εορτών αφιερωμένων στο ζεύγος της Μητέρας Θεάς Κυβέλης και του γιού και εραστή της Άττι, που αυτο-ευνουχίστηκε, πέθανε και έμοιαζε νεκρός, αλλά εν τέλει αναστήθηκε από την ίδια τη θεά την επομένη, έτοιμος να ξαναδοθεί στον έρωτα και τη ζωή.

Συμβολισμός: Η συνήθεια αυτή βασίζεται στην αντίληψη ότι η ψευδολογία ξεγελά και εμποδίζει τις βλαπτικές δυνάμεις. Συνηθίζουμε να λέμε ψέματα, για να προστατεύσουμε τα πρωτοανοιγόμενα μπουμπούκια από τα στίφη των φοβερών δαιμόνων της βαρυχειμωνιάς. Με τα πρωταπριλιάτικα αστεία παραπλανούμε τους κακούς δαίμονες, ώστε να μην επιτεθούν στα πρώτα λουλούδια, αλλά να τα αφήσουν να αναπτυχθούν.

Γιατρικό της Πρωταπριλιάς

Τόπος: Μακεδονία

Πότε: 1^η Απριλίου

Περιγραφή: Ένα επιπλέον έθιμο της πρωταπριλιάς στη Μακεδονία είναι ότι αν βρέξει εκείνη τη μέρα, βάζουν τη βροχή σε μπουκάλι και το έχουν για γιατρικό.

Συμβολισμός: Ο σκοπός του εθίμου είναι ιαματικός και στοχεύει στην προστασία της υγείας. Συσχετίζεται με τη θεραπευτική δύναμη και τις μαγικές ιδιότητες του νερού που καθαρίζει, εξαγνίζει και ανανεώνει.

Συγγραφέας: