Έθιμα Μετά το Πάσχα, Ταφικά Έθιμα

Προσφορά σε τάφους

Τόπος: Πόντος, Κρήτη

Πότε: Κυριακή του Θωμά

Περιγραφή: Στον Πόντο πήγαιναν στα μνήματα που ήταν στον περίβολο της εκκλησίας. Κάθε οικογένεια πήγαινε ένα κυκλικό τραπέζι, έβαζε επάνω τηγανισμένες φέτες ψωμί με αυγό, «φούστρο» (ομελέτα), «τσιριχτά» (τηγανίτες), μία κούπα «υλιστόν» (σακουλίσιο γιαούρτι), «πρωτόγαλο», βαμμένα αβγά και πίτα, και αναπολούσαν τις καλές στιγμές που έζησαν μαζί, έτρωγαν και έπιναν ακούγοντας λύρα.

Σε πολλά χωριά της Κρήτης διατηρείται ακόμη και σήμερα το εντυπωσιακό έθιμο να πηγαίνουν στον ναό (συνήθως στον νεκροταφικό) και να αποθέτουν κόκκινα αυγά και λαμπριάτικα γλυκίσματα πάνω στους τάφους. Η συγκινητική τελετουργία, που διατηρεί στο υπόστρωμά της σημαντικά νεκρολατρικά στοιχεία, γίνεται μετά την Ανάσταση, από τα ξημερώματα της Κυριακής μέχρι την Τρίτη της Διακαινησίμου, ανάλογα με τις κατά τόπους συνήθειες.

Προέλευση – Συμβολισμός: Αυτήν η συνήθεια της προσφοράς τροφίμων στους τάφους, και μάλιστα τόσο συμβολικών όπως τα αυγά και το γάλα, είναι πανάρχαια και σχετίζεται με τελετές επικοινωνίας με τους νεκρούς και γενικότερα με νεκρικά έθιμα των αρχαίων. Από τη στιγμή που η Ανάσταση του Χριστού είναι για τους Ποντίους η νίκη της ζωής και η συμφιλίωση με τον θάνατο, είναι επόμενο εκείνες τις ημέρες να γιορτάζουν και αυτοί την επαφή με τους δικούς τους νεκρούς.

Ψυχοσάββατο, Κόλλυβα (προφορική μαρτυρία)

Τόπος: Σε όλη τη Στερεά Ελλάδα.

Περιγραφή: Τα κόλλυβα είναι ένα γλύκισμα το οποίο προσφέρεται εις μνήμην των νεκρών. Αποτελείται συνήθως από βρασμένο σιτάρι, ρόδι, κόλιανδρο και ξηρούς καρπούς. Συνηθίζεται τα τελευταία χρόνια να καλύπτονται με ζάχαρη άχνη. Τα κόλλυβα προσφέρονται στους παρευρισκόμενους σε μνημόσυνα στην εκκλησία και στη συνέχεια διανέμονται σε συγγενικά ή φιλικά σπίτια.

Προέλευση: Η λέξη προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη κόλλυβος, που αρχικά σήμαινε τον κόκκο δημητριακών καρπών (και με την έννοια αυτή πέρασε στα κόλλυβα) και έπειτα το πολύ μικρό νόμισμα. Το έθιμο προέρχεται από τα παλαιότερα χριστιανικά χρόνια και έχει σχέση με τα περίδειπνα των Ελλήνων και άλλων λαών.

Τα μνημόσυνα είναι πανάρχαιο έθιμο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι με δεήσεις, θυσίες και προσφορές ήταν δυνατόν να πετύχουν τη συγχώρεση των θεών για τα αμαρτήματα των νεκρών (Ιλιάδα 497).

Τα τρία Σάββατα, δηλαδή της Αποκριάς, της Τυρινής και της Ορθοδοξίας, λέγονται Ψυχοσάββατα ή Καλοσάββατα. Ο λαός πιστεύει ότι οι ψυχές των νεκρών είναι ελεύθερες κατά την περίοδο αυτή να περιφέροντα όπου θέλουν, γι’ αυτό οι ζωντανοί τα αφιέρωναν στη μνήμη των νεκρών και τηρούσαν πάντα την αργία για τις γιορτές αυτές.

Συμβολισμός: Τροφή ψυχών που ανεβαίνουν από τον κάτω κόσμο.

Έθιμα σε σχέση με την Πρωτομαγιά

Ο Μάιος είναι πράγματι μήνας χαράς και λατρείας της βλάστησης με δοξασίες και έθιμα διαχρονικού χαρακτήρα. Παρόλα αυτά, σε μια αντίθετη και συμπληρωματική όψη, οι λαϊκές προλήψεις θεωρούν τον Μάιο «μαγεμένο», γι’ αυτό αποφεύγονται οι γάμοι και οι σοβαρές εργασίες στη διάρκειά του, εξ ου και η παροιμία «Στον καταραμένο τόπο, τον Μάη μήνα βρέχει». Όλοι οι λαοί, πάντως, την Πρωτομαγιά γιόρταζαν την ανθοφορία της φύσης και την αναγέννηση της ζωής.

Στεφάνι – κλαδί του Μάη

Τόπος: Σε όλη την Ελλάδα

Περιγραφή: Μέχρι σήμερα είναι ζωντανό το έθιμο να πηγαίνουν όλοι μαζί στην εξοχή, για να «πιάσουν τον Μάη» και να φτιάξουν το λουλούδινο στεφάνι. Το κρεμούν πάνω από τις εξώπορτες ή στους εξώστες των σπιτιών μέχρι τις 24 Ιουνίου, το θερινό ηλιοστάσιο, οπότε κατά το έθιμο, όπως συνέβαινε τουλάχιστο παλαιότερα, το έκαιγαν στις φωτιές του Αϊ-Γιάννη. Το πρωτομαγιάτικο στεφάνι είναι σχεδόν το μοναδικό έθιμο που εξακολουθεί να μας συνδέει με την παραδοσιακή Πρωτομαγιά, μια γιορτή της Άνοιξης και της φύσης με πανάρχαιες ρίζες, πλούσια σε εκδηλώσεις σε παλαιότερες εποχές.

Παραλλαγές:

«Φουσκοδέντρι»: Στην Καστανιά Στυμφαλίας την Πρωτομαγιά τα κορίτσια του χωριού παίζουν το λεγόμενο «Φουσκοδέντρι». Ένα παιδί ξαπλώνει στο χλωρό χορτάρι και τα κορίτσια το στολίζουν με άνθη και πράσινα κλαδιά. Ύστερα, κάθονται γύρω του και αρχίζουν τον θρήνο και τον οδυρμό. Στην Κορώνη ραντίζουν με θαλασσινό νερό ακόμα και τα κεφάλια των παιδιών τους, για το καλό.

Σε πολλά νησιά του Αιγαίου, την ημέρα της Πρωτομαγιάς, τα κορίτσια σηκώνονταν την αυγή και έπαιρναν μαζί τους τα λουλούδια που είχαν μαζέψει από την παραμονή και πήγαιναν στα πηγάδια να φέρουν το «αμίλητο νερό». Δηλαδή γέμιζαν ένα δοχείο με νερό και το κουβαλούσαν χωρίς να μιλήσουν καθόλου. Όταν το έφερναν στο σπίτι, νίβονταν όλοι με αυτό. Ύστερα μοίραζαν γλυκίσματα, «για να περάσει γλυκός ο Mάης». Ο λόγος για αυτή την πρακτική ήταν για να γλυτώσουν όλοι από τις κακές ώρες. Γιατί λένε πως ο Mάης έχει πολλές κακές ώρες. Μάλιστα μία κατάρα λέει «H ώρα του Mάη να σ’ εύρη!». H αρραβωνιασμένη κόρη πήγαινε το αμίλητο νερό και στο σπίτι της πεθεράς της, για να ανταμειφθεί από αυτήν με φλουριά περασμένα σε μεταξωτή κορδέλα ή σε χρυσή κλωστή.

Πολλές δοξασίες σχετικές με τα μάγια, λόγω και της παρετυμολογίας του ονόματός του, συνδέονταν στην παράδοση του λαού με τον Μάιο και τη βλαπτική του ιδιότητα. Το γεγονός αυτό βρίσκει την εξήγησή του στο ότι κατά τα ρωμαϊκά χρόνια τελούνταν γιορτές προς τιμήν των νεκρών (τα Λεμούρια και τα Ποζάρια). Οι νεκροί και οι ψυχές τους τριγύριζαν ελεύθερες πάνω στη γη από τη νύκτα της Ανάστασης του Χριστού ως την ημέρα της Πεντηκοστής. Είναι λοιπόν ο μήνας των νεκρών και οι θνητοί δεν πρέπει να κάνουν κάτι που θα τους προσβάλλει. Η επιφυλακτικότητα αυτή έφερε τη συνήθεια σε πολλά μέρη να μην γίνονται γάμοι αυτό τον μήνα αλλά και να λαμβάνεται μια σειρά μέτρων, για να μην πιάσουν τα μάγια.

Προέλευση: Η ίδια συνήθεια επικρατούσε και στην αρχαία Ελλάδα καθώς τριγύριζαν ένα τέτοιο στεφάνι στους δρόμους της Θήβας. Ήταν ένα κλαδί ελιάς στολισμένο με δάφνες και άνθη και ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα.

Το κλαδί του Μάη το αποκαλούσαν υγεία. Η ονομασία δείχνει πως πίστευαν ότι και το κλαδί αυτό έφερνε ευτυχία. Στα Μυστήρια το ονομάτιζαν βάκχο, ένα όνομα που σχετίζεται φανερά με τον ρόλο του Διονύσου ως θεού της βλάστησης.

Η γιορτή της Άνοιξης, η αρχαία Πρωτομαγιά, είναι από τις πλέον αρχαϊκές γιορτές. Από αυτές δημιουργήθηκαν τα Ανθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών. Αυτή ήταν η πρώτη επίσημη γιορτή ανθέων των Ελλήνων. Ιδρύθηκε πρώτα στην Αθήνα, όπου με μεγαλοπρέπεια βάδιζαν προς τα ιερά πομπές με κανηφόρες που έφεραν άνθη. Έπειτα, τα Ανθεστήρια διαδόθηκαν και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας και πήραν πανελλήνιο χαρακτήρα. Στα Ανθεστήρια της Ελλάδας ανασταινόταν ο σκοτωμένος Ευάνθης θεός, επίθετο του Διόνυσου, που από το χυμένο αίμα του φύτρωσε σύμφωνα με το μύθο η άμπελος. Δρώμενο της Πρωτομαγιάς στην Ελλάδα των νεότερων χρόνων ήταν η ανάσταση του Μαγιόπουλου. Ένας έφηβος μιμούταν στα ξέφωτα του δάσους τον πεθαμένο Διόνυσο. Κοπέλες τον στόλιζαν με άνθη και του τραγουδούσαν τον «κομμό, τον θρήνο και τον οδυρμό, μέχρι που να αναστηθεί και μαζί με αυτόν όλη η φύση».

Συμβολισμός: Το πράσινο κλαδί με τα νιόβλαστα φύλλα του είναι το σύμβολο της ζωής και της ανανέωσής της και δεν χωράει αμφιβολία ότι ο σκοπός που κουβαλούσαν και κρεμούσαν τα πράσινα κλαδιά ήταν για να φέρουν ζωή και καλή τύχη. Το μάζεμα των λουλουδιών για το πρωτομαγιάτικο στεφάνι ενισχύει τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση και την αρχαία αντίληψη ότι τα λουλούδια αντιπροσωπεύουν την ομορφιά των θεών και φέρνουν δύναμη, δόξα, ευτυχία και υγεία.

Μάηδες

Τόπος: Πελοπόννησος – νησιά Αιγαίου

Περιγραφή: Το μοναδικό έθιμο της Μακρινίτσας είναι το έθιμο των Μάηδων. Το έθιμο αυτό λαμβάνει χώρα στο τέλος της Άνοιξης. Πρόκειται για έναν θρύλο στον οποίο πρωταγωνιστής είναι ένας νέος που δολοφονείται από έναν κακοποιό. Οι φίλοι του θάβουν τον νέο βάζοντάς του στο χέρι ένα χλωρό κλαρί ή ένα λουλούδι. Έπειτα αρχίζουν τους χορούς και τα τραγούδια, που με αυτά ανασταίνουν τον νέο.

Προέλευση: Έχει τις ρίζες του στη διονυσιακή λατρεία. Είναι ένα έθιμο το οποίο συμβολίζει την αναγέννηση της φύσης και της ζωής την Άνοιξη. Η ζωή είναι εκείνη που ακολουθεί τον θάνατο και ο θάνατος τη ζωή. Μια καθαρή αναπαράσταση γίνεται με το έθιμο αυτό, το οποίο δείχνει ότι χωρίς ζωή δεν μπορεί να υπάρξει θάνατος, αλλά και χωρίς θάνατο δεν μπορεί να υπάρξει η ζωή. Ο νέος πεθαίνει, για να μπορέσει να ξαναγεννηθεί.

Συμβολισμός: Το έθιμο συμβολίζει τη σύνδεση που υπάρχει μεταξύ δύο αντίθετων εννοιών αλλά συγχρόνως και τόσο συμπληρωματικών.

Αναστενάρια

Τόπος: Μακεδονία – Θράκη

Πότε: 21^η Μαΐου

Περιγραφή: Η μεγαλύτερη γιορτή του μήνα αυτού είναι των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στις 21 Μαΐου, και στη Μακεδονία συνδέεται με ένα πολύ σημαντικό έθιμο, τα Αναστενάρια. Η τοπική καταγωγή του εθίμου βρίσκεται στην Αγαθούπολη της Ανατολικής Θράκης και στα παράλια του Ευξείνου Πόντου και της άλλοτε Ανατολικής Ρωμυλίας, αλλά πλέον απαντάται στη Μακεδονία, όπου οι κάτοικοι της περιοχής εγκαταστάθηκαν μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923.

Πρόκειται για μια γιορτή «διαβατήρια» ηλιακής πυρολατρείας και εποχικών τελετουργιών που περιλαμβάνει τρία στάδια: επίσκεψη σε αγιάσματα της περιοχής, λιτανεία εικόνων, εκστατικό χορό με θυσία ζώου και τέλος πυροβασία. Όλα αυτά σε μια κλειστή κοινότητα μυημένων που κληρονομικά συνήθως εκτελούν το θρησκευτικό χρέος ή το ψυχικό εγκάλεσμα της πυροβασίας. Γίνονται αναστενάρηδες με πάτρωνα τον Άγιο Κωνσταντίνο και την εικονογραφικά αχώριστη Αγία Ελένη (την αρσενική και θηλυκή όψη της φύσης, δηλαδή το yin-yang) και με συντονιστή της λατρευτικής τελετουργίας και πειθαρχίας τον Αρχιαναστενάρη. Αυτός δίνει το έναυσμα για έναν εκστατικό χορό με γυμνά πόδια πάνω στα κάρβουνα, χωρίς κανένας να καίγεται.

Τα «μέρη» της τελετής των Αναστενάρηδων

Το κουρμπάνι: Την 21^η Μαΐου μετά τη Θεία Λειτουργία γίνεται το κουρμπάνι, δηλαδή το ζώο που θυσιάζεται προς τιμή των αγίων όπου υπάρχει αγίασμα (νερό πηγής που βρίσκεται κοντά σε εκκλησία και θεωρείται ιερό).

Οι εικόνες: Τα πολυτιμότερα κειμήλια των Αναστενάρηδων είναι οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Η πιο παλιά εικόνα των αγίων, γνωστή ως «Γεροκοτσιανός», μεταφέρθηκε από την Ανατολική Θράκη στο χωριό Μαυρολεύκη το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αποκαλείται ο «πατέρας» των υπόλοιπων εικόνων, οι οποίες θεωρούνται «παιδιά» της. Όλες φυλάσσονται μέσα σε μια υφασμάτινη θήκη που ονομάζεται «ποδιά» και από την οποία κρέμονται μικρά κουδούνια και αφιερώματα. Οι εικόνες έχουν μακριά λαβή στο κέντρο της βάσης τους για να μπορούν να τις πιάνουν οι Αναστενάρηδες όταν χορεύουν.

Τα αμανέτια: Είναι πολύχρωμα μαντίλια που θεωρούνται ιερά. Οι Αναστενάρηδες τα κρατούν κατά τη διάρκεια του χορού, αντλώντας από αυτά δύναμη και αυτοπεποίθηση. Πολλές φορές με το αμανέτι καλείται ένας καινούριος Αναστενάρης:
«Αισθάνθηκα μια δύναμη να με τραβάει και κάθισα να παρακολουθήσω την τελετή στο σημείο που κάθονται οι Αναστενάρηδες. Ήρθε ένας Αναστενάρης και με κάλεσε με το αμανέτι» (Μαυρολεύκη, εφημ. Ελευθεροτυπία, 16 Ιαν. 1997).

Τα μουσικά «αναστενάρικα» όργανα: Τα μουσικά αναστενάρικα όργανα είναι η λύρα και ο νταχαρές ή νταγερές (το νταούλι). Το βράδυ της 20^ης Μαΐου αρχίζουν να παίζουν τα όργανα και ακούγονται αναστενάρικα τραγούδια.

Ο χορός: Το απόγευμα οι Αναστενάρηδες συγκεντρώνονται στο κονάκι, όπου αρχίζει ο χορός με περισσότερη ένταση από ό,τι το προηγούμενο βράδυ. Όταν έχει πια βραδιάσει, οι Αναστενάρηδες και οι μουσικοί κατευθύνονται με πομπή στον χώρο της πυροβασίας. Εκεί ανάβεται η φωτιά από Αναστενάρη που έχει κληρονομήσει το προνόμιο αυτό από τους προγόνους του. Όταν τα ξύλα της φωτιάς γίνουν κάρβουνα, αρχίζει η πυροβασία. Η ένταση της μουσικής σταδιακά αυξάνεται. Ο ρυθμός γίνεται όλο και πιο γρήγορος. Οι Αναστενάρηδες «δέχονται το κάλεσμα του Αγίου» και προχωρούν με γυμνά πόδια προς τα αναμμένα κάρβουνα. Το πρώτο πέρασμα στη φωτιά ανοίγει ένα αυλάκι σε σχήμα σταυρού. Από το δεύτερο πέρασμα αρχίζει ο εκστατικός χορός που συνεχίζεται μέχρις ότου τα κάρβουνα σβήσουν. Οι Αναστενάρηδες κάνουν ρυθμικά επί τόπου βήματα, στον μονότονο ρυθμό του νταχαρέ και της λύρας. Σε αραιά διαστήματα ακούγονται αναστενάρικα τραγούδια που ήρωα έχουν τον Άγιο Κωνσταντίνο:

«Ο Κωνσταντίνος ο μικρός, ο Μικροκωνσταντίνος
μικρόν τον είχε η μάνα του, μικρόν τον ‘ραβωνιάζει,
μικρόν τον γ-ήρτε μήνυμα να πάγει στο σεφέρι.
Νύχτα σελώνει τ’ άλογο, νύχτα το καλιβώνει,
βαν’ ασημένια πέταλα, μαλαματένιες λόθρες…»

Προέλευση: Το έθιμο είναι βέβαια χριστιανικό, αλλά ουσιαστικά αποτελεί κατάλοιπο αρχαίας παγανιστικής θρησκείας, Βασικό στοιχείο του δρώμενου είναι ο ενθουσιασμός και η έκσταση που ωθεί τους πιστούς στην ένωση με τον θεό.

Συμβολισμός: Πολλά στοιχεία της γιορτής αυτής συμβολίζουν τη νίκη στην ύλη και τη βαθιά πίστη στο ακατόρθωτο, αφού οι πιστοί δεν καίγονται, αλλά ξεπερνούν τους φόβους τους και ενώνονται με το ιερό. Η γιορτή των Αναστενάρηδων υποδηλώνει τη «θυσία» της προσωπικότητας για κάτι ανώτερο, τη φωτιά.

Συγγραφέας: Συγγραφική Ομάδα