Μύθοι Κατάβασης

«Μόνο εκείνος που δέχτηκε τη διαδικασία του μυστικού θανάτου, που ταξίδεψε την ψυχή του στην άλλη πλευρά και άντεξε το αρμένισμα στη νυχτερινή θάλασσα, μπορεί να σταθεί μπροστά στους συνανθρώπους του με αυτήν την εμπειρία, ως αλλαγμένος, ακόμα και σαν «καινούριος άνθρωπος» και να τους φέρει τη γνώση της νέας ζωής.»

G. Jung

Οι μυθολογίες των λαών είναι ένα πολύχρωμο παζλ, που συνθέτουν την ομορφιά της ανθρώπινης αντίληψης για τη γέννηση και τον θάνατο, για το φως και το σκοτάδι, για την ύλη και το πνεύμα, για το σώμα και για την ψυχή.

Μέσα στους μύθους αυτούς προσεγγίζουμε αλήθειες, που αρκετές φορές καλύπτονται διακριτικά με αλληγορίες, με εξωπραγματικές ιστορίες, όμως όλοι έχουν έναν απώτερο σκοπό. Να βρουν απαντήσεις σε ερωτήματα που αφορούν τις φιλοσοφικές, ψυχολογικές, μεταφυσικές αναζητήσεις των σκεπτόμενων ανθρώπων. Υπάρχουν μύθοι που επαναλαμβάνουν ένα μοτίβο μιας ιστορίας, που έχει κοινές ρίζες στην πλοκή, στην εξέλιξη και στην κατακλείδα. Σε αυτούς τους μύθους υπάρχει πάντα το πρότυπο του ήρωα, που αντικατοπτρίζει την αέναη μάχη του ανθρώπου απέναντι σε μια διάσταση που όχι μόνο τον ξεπερνά, αλλά και του καθορίζει τη διάρκεια της πορείας, της μάχης, της υπέρβασης, του κατορθώματος. Η διάσταση αυτή είναι ο Χρόνος. Μία διάσταση που δυσκολεύει, που «ξεγελά» το προσωρινό όχημα της ανθρώπινης υπόστασης, παραμορφώνοντας ή κρύβοντας εκείνο που δεν φαίνεται ορατό με τα φυσικά του μάτια.

Ο Πλάτωνας στον Τίμαιο αναφέρει: «Η ψυχή του Όντος δίνει γέννηση στον χρόνο και η επέκταση της ζωής της είναι η διάρκειά του.»

Χωρίς τον μύθο ο άνθρωπος θα έπρεπε να επαναλάβει το ταξίδι της καθόδου και της μετέπειτα επανόδου από την ύλη. Ένα δυναμικό ανεκμετάλλευτο τίθεται σε λειτουργία και για αυτό ο μύθος είναι ένα πολύτιμο δώρο μιας κληρονομιάς, για να αφυπνίζεται η συλλογική συνείδηση του Ανθρώπου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός, ότι οι μύθοι σχετικά με την κάθοδο κάποιου ήρωα ή θεού στον κόσμο των νεκρών υπάρχουν σε πολλές παραδόσεις των αρχαίων πολιτισμών.

Ο Τζόζεφ Κάμπελ, έχοντας αφιερώσει όλη του τη ζωή στη μελέτη της μυθολογίας, είχε πει πως οι μύθοι είναι εκφράσεις του συλλογικού ασυνειδήτου. Όσον αφορά την κατάβαση είχε αναγνωρίσει πως τα ταξίδια στον κόσμο των νεκρών είναι η εξερεύνηση του ατομικού ή συλλογικού ασυνειδήτου, όπου ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με καταπιεσμένες επιθυμίες, ένστικτα, συναισθήματα και ανάγκες. Στη μυθολογία οι «καταβάσεις» ήταν τολμηρές περιπέτειες των ηρώων που προσπαθούσαν να φτάσουν στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου, με σκοπό να πετύχουν κάποιον στόχο, να βρουν κάποιον ή κάτι και να επιστρέψουν πίσω στον κόσμο των ζωντανών.

Η κάθοδος βέβαια ήταν μια επικίνδυνη αποστολή και μια πρόκληση, ώστε να γίνει η υπέρβαση και να πραγματοποιηθεί η ανάβαση στον κόσμο των ζωντανών.

Είναι βέβαια εξαιρετικά δύσκολο για το συγκεκριμένο άρθρο να περιγράψουμε όλους αυτούς τους μύθους, που είναι μια παγκόσμια κληρονομιά για την ανθρωπότητα. Είναι επίσης ανέφικτο, λόγω του μεγάλου όγκου δεδομένων, να αναφέρουμε όλους τους μύθους κατάβασης και να αναφερθούν με αναλυτικό και διεξοδικό τρόπο όλοι οι συμβολισμοί που σχετίζονται με την ψυχή. Παρ’ όλα αυτά η παρούσα ενδεικτική θεματολογία μπορεί να είναι μια αφορμή για μελλοντικές κι εκτενέστερες αναζητήσεις.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν αυτό το ιδιαίτερο ταξίδι της αναζήτησης με διαχρονικούς μύθους κατάβασης:

Σουμερία – Μεσοποταμία

Η Κατάβαση της Ινάννα

Είναι ένας μύθος της Σουμερίας, που εξιστορεί την κάθοδο της θεάς Ινάννα στον Κάτω Κόσμο, με σκοπό να συναντήσει τον άλλο της εαυτό, τη Βασίλισσα του Κάτω Κόσμου, την αδερφή της την Ερεσκιγκάλ. Η Ινάννα κατά την κάθοδό της πέρασε πολλές δοκιμασίες, μέχρι και τον θάνατο.

Η κάθοδος στον Κάτω Κόσμο είναι ένα σταθερό μοτίβο στη Μεσοποταμία και αφορά τον θρίαμβο του πνεύματος πάνω στην επιθυμία, την αδικία ή την ενοχή. Οι ιστορίες της καθόδου περιέχουν πάντα την προειδοποίηση ότι δεν πρέπει κανείς να αποτολμήσει το πέρασμα στον κάτω κόσμο πιστεύοντας πως θα επιστρέψει. Οι νόμοι του Κάτω Κόσμου δεν μπορούν να αλλάξουν. Η εμπειρία αυτή άφησε σημάδια στη θεά Ινάννα κατά την επάνοδό της στον κόσμο των ζωντανών. Άλλωστε μια εμπειρία κατάβασης δεν αφήνει κανέναν αλώβητο. Η επαφή με το ασυνείδητό μας επιφυλάσσει πόνο, θλίψη και έναν «θάνατο». Θάνατο του παλιού τρόπου ζωής, κάποιας συνήθειας, κάποιας κατάστασης ή συμπεριφοράς. Κανείς δεν επιστρέφει από μια τέτοια εμπειρία μένοντας ίδιος. Η Ινάννα δεν παρέδωσε στους Κριτές του Κάτω Κόσμου κάποιο από τα άτομα που τη θρήνησαν, που ανταποκρίθηκαν δηλαδή όπως άρμοζε στην κατάσταση που βίωνε, αλλά τον σύζυγό της τον Ντουμούζ, ο οποίος συνέχιζε τη ζωή του σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Έτσι, σε ένα κλειδί ερμηνείας, στην πραγματικότητα τείνουμε να αλλάζουμε αυτά που βλέπουμε πως δεν συνάδουν με τον δικό μας ψυχισμό και τις δικές μας επιθυμίες. Απομακρύνουμε αυτό που μας βλάπτει ή που δεν μας ταιριάζει μετά τη συνειδητοποίησή μας.

Ο μύθος επίσης εμφανίζει ένα ιδιαίτερο και αξιοσημείωτο πρότυπο, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο Καρλ Γιούνγκ: «Σε αυτήν την κάθοδο είναι η ψυχή που έρχεται από τα άστρα και κατεβαίνοντας επιστρέφει στα αστρικά βασίλεια». Η κάθοδος της Ινάννα είναι η ενσάρκωση των κοσμικών ασυγκράτητων δυνάμεων στη θνητή σάρκα, αλλά και μια κάθοδος που αποσκοπεί στην ένωση αυτού που βρίσκεται επάνω με εκείνο που βρίσκεται κάτω.

Το έπος του Γκιλγκαμές

Ένα ακόμα μεγάλο και σημαντικό έπος γραμμένο στη Μεσοποταμία, την τρίτη χιλιετία π.Χ. Σε ό,τι αφορά το θέμα του συγκεκριμένου άρθρου μπορούμε να πούμε πως ο Γκιλγκαμές συμβολίζει τον άνθρωπο, που είναι αλαζόνας, αυθάδης και προκλητικός στα νιάτα του, πλασμένος για έντονη δράση, σοφός και γαλήνιος στα γεράματα, μετά την αποδοχή της αναπόφευκτης μοίρας του. Από την άλλη πλευρά ο Ενκιντού, η ζωώδης φύση του ανθρώπου, συνοδεύει τον Γκιλγκαμές στις περιπέτειές του και του επιβάλλει το είδος της συμπεριφοράς που καταλήγει να εξοργίσει τους θεούς.

Ο Ενκιντού και ο Γκιλγκαμές αντιπροσωπεύουν την ένωση της ύλης και του πνεύματος, μετουσιώνοντας ο ένας τον άλλον και αντιπροσωπεύουν τον αγώνα και τη συμφιλίωση ανάμεσα στη φυσική και την πολιτισμένη πλευρά του ανθρώπου. Όλα αυτά διαδραματίζονται σταδιακά μέσα στη ροή του έπους. Κάποια στιγμή οι θεοί θα τιμωρήσουν τον Ενκιντού και ο Γκιλγκαμές απαρηγόρητος θρηνεί για τον χαμό του φίλου του. Θέλοντας να αποφύγει τη μοίρα του Ενκιντού, τον θάνατο, ταξιδεύει μέσα από επικίνδυνα μονοπάτια, για να συναντήσει τον Ουτναπιστίμ και τη γυναίκα του, τους μόνους ανθρώπους που γλίτωσαν από τον Μεγάλο Κατακλυσμό και τους δόθηκε η αθανασία από τους θεούς, ελπίζοντας ότι κι ο ίδιος μπορεί να αποκτήσει την αθανασία. Στη συνέχεια, στην πορεία αυτού του ταξιδιού, ο ήρωας διασχίζει τα Νερά του Θανάτου με οδηγό τον βαρκάρη Ουρσανάμπι. Τέλος ο Γκιλγκαμές συναντάει τον Ουτναπιστίμ, που του διηγείται την ιστορία του κατακλυσμού και διστακτικά του δίνει μια ευκαιρία για να αποκτήσει την αθανασία. Στον επίλογο της διαχρονικής αυτής περιπέτειας ο ήρωας τελικά μένει μόνος, απόλυτα συνειδητοποιημένος μπροστά στο μυστήριο του δικού του θανάτου. Η περιπλάνησή του θα του δώσει την ευκαιρία να κατανοήσει το νόημα της ζωής και να αποκτήσει τη σοφία που θα τον απαλλάξει από το άγχος του θανάτου. Οι εμπειρίες αυτές είναι τελικά οι πνευματικές αξίες, που μπορούν να αποκαλυφθούν σε εκείνον που τις αναζητά…

Αρχαία Ελλάδα

Ορφέας – Ευρυδίκη

Ένας από τους πιο γνωστούς μύθους που έχει εμπνεύσει τους ανθρώπους παγκοσμίως είναι ο μύθος του Ορφέα και της Ευρυδίκης. Ο πόνος του Ορφέα για τον ξαφνικό θάνατο της αγαπημένης του ήταν τόσο μεγάλος, που κατέβηκε στον Άδη για να τη φέρει πίσω. Η μουσική του, τόσο ξεχωριστή και ταυτόχρονα τόσο λυπητερή, συγκίνησε τον Άδη, ο οποίος του επέτρεψε να πάρει την καλή του σύζυγο και να την επιστρέψει στον κόσμο των ζωντανών, με τον όρο πως δεν θα γύριζε να κοιτάξει πίσω του μέχρι να βγουν στην επιφάνεια. Ο Ορφέας συμφώνησε, αλλά ενδίδοντας στον πειρασμό να κοιτάξει πίσω του, απέτυχε και έχασε την Ευρυδίκη ξανά.

Ο Μύθος της Ευρυδίκης είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της ψυχικής κατάστασης του Ορφέα. Η Ευρυδίκη είναι η ανώτερη όψη του Ορφέα και ο θάνατός της συμβολίζει, σε ένα κλειδί ερμηνείας, την απώλεια αυτής της όψης, δηλαδή την αποπνευματοποίησή του. Παρατηρούμε και στον συγκεκριμένο μύθο ένα διαχρονικό και συνάμα αλληγορικό μήνυμα, που εκπροσωπεί το δύσκολο ταξίδι του πνεύματος και την κάθοδό του στην ύλη.
Ο Ορφέας είναι κι αυτός ένας πνευματικός ήρωας. Απεικονίζεται με μαύρα ρούχα, που υποδηλώνουν την παρουσία του πνεύματος στην ύλη. Άλλωστε το όνομά του λέγεται πως προέρχεται από την λέξη «όρφνη», που σημαίνει σκοτάδι.
Τα αναπόφευκτα λάθη εξισορροπούνται από την προσφορά και τη θυσία του Ορφέα και η πνευματική του λάμψη βρίσκεται μέσα στη ρίζα των Ορφικών Μυστηρίων¹, στην ανάγκη του ανθρώπου να τραγουδήσει και να δοξάσει τη θεϊκή ύπαρξη μέσα του.

Ηρακλής

Ο Ηρακλής ίσως είναι ο πλέον αναγνωρισμένος μυθικός ήρωας και ένας από τους άθλους του σχετίζεται µε την κάθοδό του στον Άδη, προκειμένου να πιάσει ζωντανό τον Κέρβερο, τον τρικέφαλο σκύλο, που φύλαγε τις Πύλες του Κάτω Κόσμου και να τον οδηγήσει μπροστά στον Ευρυσθέα. Η παρουσία του Κέρβερου στον Άδη εξασφάλιζε την παραμονή των νεκρών στον Κάτω Κόσμο.

Ο δωδέκατος άθλος του Ηρακλή, η κάθοδος του στον Άδη, έχει έναν εξίσου αλληγορικό συμβολισμό. Ο Κέρβερος είναι το τερατόμορφο θηρίο που έχουμε μέσα μας και κρατά φυλακισμένη την ψυχή μας στο σκοτάδι, χωρίς να της επιτρέπει να απελευθερωθεί. Ο Ηρακλής, η ένδοξη και γενναία ψυχή, αιχμαλωτίζει τον Κέρβερο με τη βοήθεια της Αθηνάς, με τη σοφία της γνώσης. Το κατέβασμα του Ηρακλή στον κάτω κόσμο συμβολίζει, και σε αυτόν τον μύθο, τη μύηση του ήρωα που έκανε υπερβάσεις, άθλους, για να καταφέρει να φτάσει στη λύτρωσή του.

Θησέας

Το ταξίδι του ήρωα, ο λαβύρινθος, η κάθοδος και ο μίτος της Αριάδνης. Ένας πασίγνωστος μύθος με πολλές συμβολικές προεκτάσεις.

Ο Θησέας συμβολίζει τον συνειδητό εαυτό, που είναι αρκετά δυνατός για να αντιμετωπίσει τα «θηρία», δηλαδή τα πρωτόγονα ένστικτα.
Ο Μινώταυρος, όπως και όλα τα τερατόμορφα όντα στη μυθολογία, συμβολίζουν αυτά τα ένστικτα, τα ζωώδη πάθη, τις ψυχικές αδυναμίες, τα ελαττώματα, τις φοβίες κ.λπ. Δίχως όμως τη δύναμη «μετουσίωσης της συνείδησης» σε αυτό το μονοπάτι, ο ήρωας κινδυνεύει να εγκλωβιστεί στις κατώτερες όψεις της προσωπικότητας. Ο Λαβύρινθος² συμβολίζει το υποσυνείδητο και τις ανεξερεύνητες όψεις και δυνατότητες του Νου. Ένας κόσμος σκοτεινός, άγνωστος, φοβερός και ανεξερεύνητος. Εάν κάποιος προσπαθήσει να εισέλθει εκεί απροετοίμαστος, θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα «θηρίο», που δεν είναι άλλο από τα πρωτόγονα και ανεξέλεγκτα ένστικτά του. Ο μίτος της Αριάδνης εξασφαλίζει τον δρόμο της εξόδου στον Θησέα. Η Αριάδνη είναι η αντανάκλαση της ψυχής του ανθρώπου-ήρωα (Θησέας). Εκείνη είναι που οδηγεί τον ήρωα στο ασυνείδητο, στον λαβύρινθο. Ο λαβύρινθος συνδέεται επίσης με τη μήτρα, επομένως με την πνευματική αναγέννηση. Του δίνει τον μίτο, που αντιπροσωπεύει τη σύνδεση με την πνευματική του φύση.

Οδυσσέας

Στην ενδέκατη ραψωδία φαίνεται πως ο δρόμος της επιστροφής στην Ιθάκη περνάει υποχρεωτικά από τον κόσμο των νεκρών. Η κάθοδος στον Άδη είναι ένα από τα σημαντικότερα επεισόδια της Οδύσσειας, στην εξιστόρηση του οποίου αφιερώνεται μια ολόκληρη ραψωδία, που οι Αλεξανδρινοί της έδωσαν εύστοχα τον τίτλο «Νέκυια»³. Ο ήρωας, αφήνοντας να τον οδηγήσει ο άνεμος, όπως του είχε υποδείξει η Κίρκη και ακολουθώντας με τελετουργική πειθαρχία τις άλλες υποδείξεις της (σπονδές, τάματα, θυσίες), πέρασε το όριο της ζωής και του θανάτου και βρέθηκε στον χώρο των νεκρών, για να λάβει σημαντικές πληροφορίες. Εκεί συναντά αρχικά τις ψυχές του Ελπήνορα, του Τειρεσία και της μητέρας του της Αντίκλειας, στη συνέχεια δεκατέσσερις γυναικείες ηρωικές μορφές, μετά τρεις ήρωες του Τρωικού Πολέμου (τον Αγαμέμνονα, τον Αχιλλέα και τον Αίαντα) και στο τέλος έξι ήρωες του απώτερου παρελθόντος, με τελευταίο τον ημίθεο Ηρακλή.

Ο Οδυσσέας είναι ένας κατεξοχήν αρχετυπικός ήρωας, που εμπνέει ακόμη και σήμερα τα βάθη του φυλετικού ασυνειδήτου. Ο Οδυσσέας είναι το σύμβολο της επιστροφής και συνάμα ο θεϊκός σπινθήρας που μετά από πολλές δοκιμασίες επιστρέφει στην αγαπημένη του Πηνελόπη και την ψυχική του ηρεμία. Μπορούμε να πούμε πως στην Οδύσσεια το σύμβολο της ψυχής είναι η Πηνελόπη. Η αθάνατη ψυχή του ανθρώπου, αυτή που δεν χρειάζεται να εξελιχθεί, επειδή είναι τέλεια, αυτή που μένει σταθερή στο κέντρο της. Ο ήρωας Οδυσσέας επιστρέφει μετά από πολλές περιπέτειες, δοκιμασίες κι εμπειρίες στην πηγή προέλευσής του, στην αθάνατη ψυχή του, την Πηνελόπη.

Σύμφωνα με τον Καρλ Γιούνγκ και τον Τζόζεφ Κάμπελ ο συμβολισμός στη μυθολογία δεν έχει καμμία σχέση με λογικές διαδικασίες. Το σύμβολο είναι πανάρχαιο και γεννιέται σε εποχές που ο άνθρωπος δεν έχει αναπτύξει ακόμη τη λογική. Δεν κατασκευάζεται, αλλά παράγεται αυτόματα από την ίδια την ψυχή. Είναι προϊόν ανάμνησης της μακραίωνης εξέλιξης, μια αναπαράσταση του παγκόσμιου αρχετύπου.
Με μια επιγραμματική παρουσίαση προσπαθήσαμε να αγγίξουμε συμβολισμούς και ερμηνείες που πηγάζουν μέσα από τον αστείρευτο ωκεανό των μύθων. Γίνεται αντιληπτό, πως ο Μύθος είναι απαραίτητος για τη ζωή μας. Χωρίς αυτόν, χωρίς τη μαγεία του, χωρίς τα μηνύματά του, χωρίς τις γνώσεις και τις εμπειρίες του ο άνθρωπος θα έμενε πιθανόν στάσιμος στα νερά της λήθης. Τα ηρωικά αυτά πρότυπα, οι αρχετυπικές αλήθειες και οι συμβολισμοί εξακολουθούν να αγγίζουν ψυχολογικά και νοητικά τον άνθρωπο του 21ου αιώνα. Μπορεί βέβαια οι συνθήκες να είναι διαφορετικές ως προς τη μορφή. Η ουσία όμως παραμένει η ίδια. Το ταξίδι για να ανακαλύψουμε τη δύναμη της δικής μας ψυχής και της δικής μας ανέλιξης-εξέλιξης για έναν καλύτερο κόσμο, θέλει προσπάθεια και υπερβάσεις. Όμως πρώτα ας είμαστε ειλικρινείς όταν θα κοιτάμε μέσα στον καθρέφτη της ψυχής μας, επειδή ο κόσμος δεν μπορεί να αλλάξει, αν δεν αλλάξουμε πρώτα εμείς…

Παραπομπές

Τα Ορφικά μυστήρια είχαν ως επίκεντρο αυτές τις θρησκευτικές ανησυχίες. Πίστευαν ότι η ψυχή είναι φυλακισμένη στο σώμα και ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθεί ήταν η συμμόρφωση με τους νόμους τις ορφικής ζωής που επέβαλλαν την αποχή από το κρέας, το κρασί και τη γενετήσια επαφή. Με τον θάνατο ερχόταν η διαδικασία της κρίσης. Τότε η ψυχή, ανάλογα με τις πράξεις που είχε κάνει, πήγαινε είτε στη χώρα των Μακάρων, τα Ηλύσια Πεδία, είτε στην κόλαση.
Είναι πιθανό ο συγκεκριμένος Λαβύρινθος να ήταν μια μυητική τελετή καθόδου και της επακόλουθης ανόδου από τον Κάτω Κόσμο, μια τελετουργική διαδικασία θανάτου και αναγέννησης. Ήταν εκείνη η διαδικασία που οδηγούσε τον ήρωα στον θάνατο και εκείνη που του δίδασκε τον τρόπο για να επιστρέψει.
Νέκυς = Νεκρός. Νέκυια τίτλος της ενδέκατης (λ) ραψωδίας της Οδύσσειας, όπου περιγράφεται η κατάβαση του Οδυσσέα στον Άδη και η συνομιλία του με τους νεκρούς.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Κάθοδος στη θεά, Sylvia Brinton Perera, Μτφ Λίλυ Γκορτσοπούλου, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 1989
Το έπος του Γκιλγαμές, Ν.Κ. Σάνταρς, Μτφ Περικλής Ροδάκης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1977
Ο Ήρωας με τα Χίλια πρόσωπα, Joseph Campbell, Μτφ Θεόδωρος Σιαφαρίκας, Εκδόσεις Ιάμβλιχος, 2001
Ελληνική Μυθολογία, 3^ος Τόμος Οι Ήρωες, Ι. Κακριδής, Εκδοτική Αθηνών

Διαδίκτυο:

Συγγραφέας: