Η Ψυχή στην Αρχαία Αίγυπτο

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν βαθιά γνώση των διαφόρων αρχών που συνθέτουν την ατομικότητα του ανθρώπου. Η αρχαία αιγυπτιακή σκέψη αναφέρεται σε μια σειρά από «ψυχές», που όλες μαζί συνιστούσαν το άτομο. Σύμφωνα με τα επιτύμβια κείμενα ο άνθρωπος αποτελείται από ένα θνητό σώμα, khat, και τουλάχιστον τρία λεπτά, αθάνατα ή τουλάχιστον ικανά να επιβιώσουν μετά τον θάνατο του σώματος; το ka, ba και akh. Αυτά μερικές φορές μεταφράζονται ως “διπλό”, “ψυχή” και “πνεύμα”. Όμως αυτοί οι δυτικοί όροι δεν δίνουν πραγματικά τις πλήρεις αποχρώσεις των εννοιών που υπονοούνται. Επιπλέον, εκτός από το ka, ba και akh, υπάρχουν και άλλες αρχές, έτσι ώστε γίνεται πιο περίπλοκη η σειρά των ψυχικών και πνευματικών αρχών.

Khat (σώμα)
Στην Αρχαία Αίγυπτο το φυσικό σώμα του ανθρώπου το έλεγαν Khat. Λέγεται ότι οι Αιγύπτιοι γνώριζαν κάποιες μυστικές μεθόδους, με τις οποίες κατάφερναν να μην αποχωρίζονται οι αιθερικές δυνάμεις από τη σωματική ύλη, έτσι ώστε να αποφεύγεται η αποσύνθεση του σώματος.

Αb (καρδιά)
Ένα σημαντικό μέρος της αιγυπτιακής ψυχής θεωρήθηκε ότι είναι το Ab ή καρδιά. Για την καρδιά πίστευαν ότι σχηματίστηκε από μια σταγόνα αίματος από την καρδιά της μητέρας του παιδιού, που ελήφθη κατά τη σύλληψη. Για τους Αιγυπτίους η καρδιά ήταν η έδρα του συναισθήματος, της σκέψης και της θέλησης. Αυτό αποδεικνύεται από τις πολλές εκφράσεις στην αιγυπτιακή γλώσσα που ενσωματώνουν τη λέξη Ab . Στην αιγυπτιακή θρησκεία η καρδιά ήταν το κλειδί για τη μετά θάνατον ζωή. Θεωρούταν ότι επιβίωνε μετά τον θάνατο και ότι στην τελετή του ζυγίσματός της συνηγορούσε υπέρ ή εναντίων του κατόχου της. Αν η καρδιά ζύγιζε περισσότερο από το φτερό της Μάατ (της θεάς της αλήθειας και δικαιοσύνης) ο νεκρός καταβροχθιζόταν αμέσως από το τέρας Αμμούτ και η ψυχή ήταν αιώνια ανήσυχη.

Sheut (σκιά)
Η σκιά ή η σιλουέτα ενός ατόμου, η Sheut, ήταν πάντα παρούσα. Εξαιτίας αυτού οι Αιγύπτιοι υπολόγιζαν ότι μια σκιά περιέχει κάτι από το πρόσωπο που αντιπροσωπεύει. Μέσω αυτής της σύνδεσης τα αγάλματα των ανθρώπων και των θεοτήτων αναφέρονται μερικές φορές ως σκιές.
Η σκιά ήταν επίσης αντιπροσωπευτική στους Αιγυπτίους με μια μορφή θανάτου ή υπηρέτη του Άνουβη και απεικονίστηκε σαν μια μικρή ανθρώπινη μορφή ζωγραφισμένη εντελώς μαύρη. Μερικές φορές οι άνθρωποι (συνήθως οι φαραώ) είχαν ένα κουτί σκιών στο οποίο αποθήκευαν ένα μέρος του Sheut.

Ren (όνομα)
Το όνομα (ren), ως μέρος της ψυχής ενός ανθρώπου, δινόταν κατά τη γέννηση και οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι θα ζούσαν για όσο διάστημα μιλούσαν για αυτό το όνομα, γεγονός που εξηγεί γιατί έγιναν προσπάθειες για την προστασία του και την πρακτική της τοποθέτησης του σε πολλά γραπτά κείμενα. Για παράδειγμα, ένα μέρος της Βίβλου των Αναπνοών ήταν το μέσο για να εξασφαλιστεί η επιβίωση του ονόματος. Συχνά χρησιμοποιούταν μια δέλτος (καρτούς), για να περιβάλλει το όνομα και να το προστατεύει. Αντίθετα τα ονόματα των νεκρών εχθρών του κράτους, όπως του Ακενατόν, χάθηκαν από τα μνημεία με τη μορφή damnatio memoriae (καταδίκη της μνήμης). Μερικές φορές ωστόσο αφαιρούνταν, για να δοθεί χώρος για την λειτουργική εισαγωγή του ονόματος ενός διαδόχου, χωρίς να χρειάζεται να χτιστεί άλλο μνημείο. Όσο μεγαλύτερος ήταν ο αριθμός των τοποθεσιών που χρησιμοποιούταν ένα όνομα, τόσο μεγαλύτερες ήταν οι πιθανότητες να επιβιώσει, ώστε να μπορεί να διαβάζεται και να μνημονεύεται.

Η λέξη Ba κατά γράμμα σημαίνει «δύναμη», ενώ υπάρχει η πιθανότητα να σημαίνει «εκδήλωση». Το Ba ήταν όλα όσα κάνει ένα άτομο μοναδικό και μπορεί να παρομοιαστεί με την έννοια της «προσωπικότητας». Με αυτήν την έννοια τα άψυχα αντικείμενα θα μπορούσαν επίσης να έχουν Ba, μια μοναδική προσωπικότητα, και μάλιστα οι πυραμίδες του Αρχαίου Βασιλείου συχνά αποκαλούνταν ως το Ba του ιδιοκτήτη τους. Το Ba ήταν μια πτυχή του ατόμου, που οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι θα ζούσε μετά τον θάνατο του σώματος και μερικές φορές το συναντάμε να απεικονίζεται ως πτηνό με ανθρώπινο κεφάλι που πετάει έξω από τον τάφο, για να ενωθεί με το Ka στη μετά θάνατον ζωή. Στα Κείμενα των Σαρκοφάγων μια μορφή του Ba, που προκύπτει ύστερα από το θάνατο, είναι υλική, αφού μπορεί να τρώει ή να πίνει. Διάφοροι αιγυπτιολόγοι ισχυρίζονται ότι το Ba δεν ήταν μέρος του ατόμου αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, αντίθετα με την έννοια της ψυχής στην ελληνική ή αργότερα ιουδαϊκή, χριστιανική ή μουσουλμανική σκέψη. Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι στην αρχαία αιγυπτιακή σκέψη ήταν τόσο ιδιαίτερη η έννοια του Ba, που δεν θα έπρεπε να μεταφραστεί. Σε μια άλλη μορφή ύπαρξης το Ba του αποθανόντος απεικονίζεται στην Βίβλο των Νεκρών, όπου επιστρέφει στη μούμια και συμμετέχει στη ζωή έξω από τον τάφο σε μη υλική μορφή, αντανακλώντας την ηλιακή θεολογία του Ρα που ενώνεται κάθε βράδυ με τον θεό Όσιρι.
Οι άνθρωποι είχαν μόνο ένα Ba, ενώ οι θεοί είχαν πολλά. Η λέξη bau -πληθυντικός της λέξης ba- σήμαινε κάτι παρόμοιο με το «εντυπωσιακό», τη «δύναμη» και τη «φήμη», ιδιαίτερα μιας θεότητας. Όταν μια θεότητα παρενέβαινε στις ανθρώπινες υποθέσεις, λεγόταν ότι το Bau της θεότητας εργαζόταν.

Το Ba παίρνει τη μορφή ενός πουλιού με ανθρώπινο κεφάλι.

Ka (ζωτικός σπινθήρας)

Το Ka ήταν η αιγυπτιακή έννοια της ζωτικής ουσίας, η οποία κάνει τη διαφορά μεταξύ ενός ζωντανού και ενός νεκρού ατόμου. Ο θάνατος συνέβαινε όταν το ka έφευγε από το σώμα. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι ο θεός Κνουμ δημιούργησε τα σώματα των παιδιών στον τροχό του αγγειοπλάστη και στη συνέχεια τα έβαζε στο σώμα των μητέρων τους. Ανάλογα με την περιοχή, οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η Χεκέτ ή ο Μεσχενέτ ήταν ο δημιουργός του ka του κάθε ατόμου, εμφυσώντας το τη στιγμή της γέννησής τους ως μέρος της ψυχής που τους έκανε να ζουν. Αυτό μοιάζει με την έννοια του πνεύματος σε άλλες θρησκείες. Οι Αιγύπτιοι επίσης πίστευαν ότι το ka διατηρούταν μέσω προσφορών τροφίμων και ποτών. Για αυτό τέτοιες προσφορές δίνονταν στους νεκρούς, αν και δεν καταναλώνονταν οι φυσικές τροφές αλλά το Ka που ήταν κρυμμένο σε αυτές. Το ka συχνά απεικονιζόταν στην αιγυπτιακή εικονογραφία ως τη δεύτερη εικόνα του βασιλιά, κάτι που οδήγησε στην ερμηνεία του ως διπλό ομοίωμα.

Akh

Το Akh -το «μαγικά αποτελεσματικό»- ήταν μια έννοια με πολλές ερμηνείες στη μακρά ιστορία της αρχαίας αιγυπτιακής πίστης. Συσχετίστηκε με τη σκέψη, αλλά όχι ως νοητική δράση. Περισσότερο αντανακλά τη νοημοσύνη ως ζωντανή οντότητα. Το Akh έπαιζε επίσης ρόλο στη μετά θάνατον ζωή. Μετά τον θάνατο του Khat (φυσικού σώματος), τα Ba και Ka επανασυνδέονταν, για να αναζωογονήσουν τον Akh. Η αναγέννηση του Akh ήταν δυνατή μόνο με την ορθή εκτέλεση των επικήδειων τελετουργιών που τις ακολουθούσαν σταθερές προσφορές. Το τελετουργικό ονομάστηκε: se-akh «να γίνει (ένα νεκρό πρόσωπο) σε ένα (ζωντανό) akh». Με αυτή την έννοια, κατά τη διάρκεια της Δέκατης Δυναστείας, εξελίχθηκε σε ένα είδος φαντάσματος του «νεκρού όντος», όταν ο τάφος δεν ήταν σε τάξη. Ένα Akh θα μπορούσε να βλάψει ή να ωφελήσει τους ανθρώπους που ζουν ακόμα, ανάλογα με τις περιστάσεις, προκαλώντας, για παράδειγμα, εφιάλτες, αισθήματα ενοχής, ασθένεια κ.λπ. Το επικαλούνταν με προσευχές ή γραπτές επιστολές που άφηναν στο παρεκκλήσι του τάφου, βοηθώντας τα μέλη των ζώντων οικογενειών, για παράδειγμα, παρεμβαίνοντας σε διαμάχες, κάνοντας έκκληση σε άλλους νεκρούς ή θεότητες με εξουσία, ώστε να επηρεάζουν τα πράγματα στη γη προς το καλύτερο, αλλά και να επιβάλλουν τιμωρίες. Ο διαχωρισμός του Akh και η ενοποίηση του Ka και του Ba προκαλούνταν μετά τον θάνατο με την πραγματοποίηση των σωστών προσφορών και τη γνώση του σωστού, αποτελεσματικού ξορκιού, αλλά πάντα υπήρχε και ο κίνδυνος να πεθάνει κάποιος και πάλι. Τα αιγυπτιακά επικήδεια κείμενα, όπως τα Κείμενα των Σαρκοφάγων και η Βίβλος των Νεκρών, προορίζονταν για να βοηθήσουν τον νεκρό να «μην πεθάνει για δεύτερη φορά» και να γίνει ένας Akh.
Στην αρχαία Αίγυπτο ταυτιζόταν με το Πουλί της Φωτιάς, τον Φοίνικα της Ανάστασης. Ήταν ο φορέας της Αναγέννησης σε έναν ανώτερο κόσμο, τον κόσμο του Αιώνιου Φωτός του Άμμωνα, το Αμέντι. Το να γίνει κανείς Akhu, ήταν να φτάσει στην τελειότητα.

Σχέσεις των φορέων

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι ο θάνατος συμβαίνει όταν το Ka του ατόμου εγκαταλείπει το σώμα. Οι τελετές που διεξήγαγαν οι ιερείς μετά τον θάνατο, συμπεριλαμβανομένης της τελετής «ανοίγματος του στόματος», αποσκοπούσαν όχι μόνο στην αποκατάσταση των φυσικών ικανοτήτων του ατόμου μετά τον θάνατο αλλά και στην απελευθέρωση της προσκόλλησης του Ba στο σώμα. Αυτό επέτρεπε στο Ba να είναι ενωμένο με το Ka στη μετά θάνατον ζωή, δημιουργώντας οντότητα γνωστή ως Akh («η αποτελεσματική»).
Οι Αιγύπτιοι είχαν συλλάβει τη μετά θάνατον ζωή αρκετά παρόμοια με την φυσιολογική φυσική ύπαρξη αλλά με μια διαφορά. Το μοντέλο αυτής της νέας ύπαρξης ήταν το ταξίδι του Ήλιου. Τη νύχτα ο Ήλιος κατέβαινε στο Duat (το υπερπέραν). Τελικά ο Ήλιος συναντούσε το σώμα του μουμιοποιημένου Όσιρι. Ο Όσιρις και ο Ήλιος, αναζωογονημένοι ο ένας από τον άλλο, φτάνουν στη νέα ζωή για μια ακόμα μέρα. Για τον νεκρό, το σώμα του και ο τάφος του ήταν ο προσωπικός του Όσιρις και η προσωπική του Duat. Για το λόγο αυτό συχνά ο νεκρός αποκαλούταν «Όσιρις». Για να λειτουργήσει αυτή η διαδικασία απαιτούταν κάποιου είδους σωματικής συντήρησης, για να μπορέσει το Ba να επιστρέψει κατά τη διάρκεια της νύχτας και να αναδυθεί στη νέα ζωή το πρωί.
Η αιγυπτιακή βίβλος των νεκρών, η συλλογή των ξορκιών που βοηθούσε έναν άνθρωπο στη μετά θάνατον ζωή, στην Αίγυπτο είχε το όνομα: «Το βιβλίο της εξόδου προς το φως». Βοηθούσε τους ανθρώπους να αποφύγουν τους κινδύνους της ζωής στο επέκεινα και επίσης βοηθούσαν την ύπαρξή τους με ξόρκια, για να διασφαλίσουν ότι «δεν θα πεθάνουν για δεύτερη φορά στον άλλο κόσμο» και θα «διατηρηθεί η μνήμη τους για πάντα». Στην αιγυπτιακή θρησκεία ήταν δυνατό κάποιος να πεθάνει και στη μετά θάνατον ζωή και αυτός ο θάνατος ήταν πλέον μόνιμος.
Στον τάφο του Paheri, ενός ευγενούς της 16ης δυναστείας, υπάρχει μια εύγλωττη περιγραφή αυτής της ύπαρξης:
«Ζεις ξανά, χωρίς το Ba σου να είναι μακριά από το θείο πτώμα σου, με το Ba να είναι μαζί με το Akh[…] Θα αναδύεσαι κάθε μέρα και θα επιστρέφεις κάθε βράδυ. Μια λυχνία θα ανάβει για εσένα τη νύχτα μέχρι το φως του ήλιου να λάμπει στο στήθος σου. Θα σου ειπωθεί: Καλώς ήρθες, καλώς ήρθες, σε αυτό το σπίτι σου των ζωντανών!»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Αίγυπτος – Η Γη των θεών, Το Δώρο του Νείλου, SCHWARTZ FERNAND, Εκδ. Νέα Ακρόπολη
https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Egyptian_concept_of_the_soul

Συγγραφέας: Φραντζικινάκης Κώστας