Το Ον του Παρμενίδη

Γνώρισε τα βιβλία των Εκδόσεών Νέα Ακρόπολη

Πώς να μιλήσεις για το άχρονο, το άχωρο, το αγέννητο, που υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει για πάντα;

Πώς να μιλήσεις για αυτό που δεν πέφτει στη λήθη, αυτό που δεν ξεχνιέται; Το αληθές; Το Ον; 2.500 χιλιάδες χρόνια πριν, ο Παρμενίδης θα συνθέσει ένα ποίημα με τίτλο Περί Φύσεως. Στην αρχή του ποιήματος, με ένα αλληγορικό προοίμιο, θα ξεκινήσει το έργο του. Μας περιγράφει ένα φανταστικό ταξίδι από την περιοχή της Νύχτας στη χώρα της Ημέρας, του φωτός. Στις πύλες που χωρίζουν τη νύχτα και την ημέρα ταξιδεύει ο ποιητής. Εκεί θα συναντήσει τη Δίκη, που φροντίζει για τη σωστή τήρηση του μέτρου, της τάξης και της απαρέγκλιτης πορείας του Ήλιου, του απαράβατου φυσικού νόμου.

100 περίπου χρόνια αργότερα, είναι που ο Πλάτωνας θα μας ορίσει τη Φιλοσοφία. Στην Πολιτεία, στο 7ο κεφάλαιο, μέσω της αλληγορίας του σπηλαίου, θα μας αναφέρει ότι η Φιλοσοφία είναι το πέρασμα της ψυχής από μια σκοτεινή νύχτα σε μια ημέρα με φως.

Το ταξίδι αυτό δηλώνει το πέρασμα από τον κόσμο της φαινομενικής πραγματικότητας, της άγνοιας και της πλάνης (δόξης), στον κόσμο της α-λήθειας (του Όντος).

Θεμελιωτής της μεταφυσικής της Λογικής, ο Παρμενίδης θεμελίωσε μια κοσμολογία, οντολογία αλλά και φυσική, μέσω της οποίας έδωσε νόημα στο σύμπαν και τον άνθρωπο. Για τον Παρμενίδη, το σύμπαν είναι νοητικό και εμείς μπορούμε να κατανοήσουμε ότι υπάρχει μέσω του νου. Ωστόσο, δεν πρόκειται μόνο για έναν ανθρώπινο νου απλής σκέψης που βρίσκεται μέσα στα σύνορα του ανθρώπου, αλλά για έναν συμπαντικό νου, μια συμπαντική μήτρα.

Όλα βρίσκονται μέσα στο Ον, όλα βρίσκονται και υπάρχουν μέσα στο Είναι και εκείνο βρίσκεται μέσα σε όλα. Μια φυσική φιλοσοφία που θέλει να κυριαρχήσει και να επηρεάσει βαθιά τη φιλοσοφία, τη φυσική, την ψυχολογία και τη θεολογία.

Κατά τον Παρμενίδη, υπάρχει μόνο το Ον, μόνο το Είναι, και το μη Ον αναγκαστικά δεν υπάρχει. Η θεωρία αυτή μάς μοιάζει με τη θεωρία της πλάνης ή της Μάγια στα ανατολικά φιλοσοφικά συστήματα. Η μονιστική θεωρία του δηλώνει πως το Ον είναι «αιώνιο», ολότελα ομογενές, αγέννητο, άφθαρτο, ακίνητο, σταθερό, χωρίς αρχή και τέλος. Το Ον δεν ήταν ποτέ, ούτε θα είναι, αλλά αποτελεί ένα καθαρό «τώρα» και είναι νοητό μόνο σαν ένα συνεχές παρόν.

Βρίσκεται μέσα σε κάθε στοιχείο, σε κάθε σημείο, και είναι «τα πάντα πληρών». Πώς θα γινόταν να μην είναι, άλλωστε; Αν δεν ήταν, θα έπρεπε να υπάρχει το μη Ον – κάτι διαφορετικό. Και όπως ορθολογιστικά αποδεικνύει ο Πλάτωνας στον ομώνυμο διάλογό του Παρμενίδης, με τον νεαρό Σωκράτη, κάτι τέτοιο οδηγεί σε άτοπη παραδοξότητα που καταρρίπτει το οικοδόμημα τόσο της λογικής όσο και της ύπαρξης.

Για τον Ελεάτη φιλόσοφο, το «είναι» ή «Ον» και η πλήρωση του χώρου είναι το ίδιο και το αυτό. Από την άλλη, το «μη-είναι», το «μη Ον», σημαίνει την έλλειψη του χώρου, το κενό. Για ποιο χώρο, ωστόσο, μάς μιλάει ο Παρμενίδης;

Χιλιάδες χρόνια μετά, η επιστήμη θα αντιληφθεί ότι το 95% του γνωστού μας χώρου αποτελείται από σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια — απαραίτητα στοιχεία που θεμελιώνουν τα κοσμολογικά μοντέλα της εποχής μας.

Στον διάλογο του Πλάτωνα, ο Παρμενίδης θα επιχειρήσει και θα αναφέρει, στην προσπάθειά του να ορίσει το «ένα» ως μοναδικό, ότι: «Ούτε όνομα υπάρχει γι’ αυτό, ούτε γνώση, ούτε αίσθηση, ούτε αντίληψη.»

Το Ον δεν μπορεί να είναι «ένα», αλλά περιέχει όλα τα πράγματα, και έτσι είναι άπειρο. Σε αυτό βρίσκεται η αιτία της γέννησης των αριθμών. Και έτσι, το Όλον, περιέχοντας τα μέρη, ορίζει το πέρας τους. Άρα το Ένα, εκτός από άπειρο, είναι και πεπερασμένο.

Πώς να μιλήσεις, ωστόσο, για αυτή τη νοητή και υψηλή πραγματικότητα; Από πάντα οι φιλόσοφοι κάθε εποχής προσπάθησαν να αγγίξουν αυτή την αλήθεια. Στο Κυμβάλειον, το αρχαίο κείμενο των πυραμίδων, αναφέρεται πως η ρίζα του σύμπαντος είναι νοητική. Στην αρχαιότητα ταυτιζόταν ο νους με το πυρ. Και σε συμπαντικό επίπεδο, από τον Ηράκλειτο μέχρι τους Στωικούς και ακόμα παραπέρα, όλα αυτά εμπεριέχονται στον συμπαντικό Λόγο (ταύτιση με Ον). Έτσι, ο Μάρκος Αυρήλιος, μέσα στους προσωπικούς του στοχασμούς, που τον βοήθησαν να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της ζωής, σημειώνει: «Τίμα στο σύμπαν τη πιο μεγάλη φωτιά: αυτή που τα εμπεριέχει όλα. Τίμα μέσα σου τη πιο μεγάλη φωτιά: είναι της ίδιας φύσης με εκείνη. Είναι εκείνη που τα εμπεριέχει όλα όσα κατέχεις και αυτή που κατευθύνει τη ζωή σου.»

Τι είναι, λοιπόν, αυτή η συμπαντική φωτιά που τα εμπεριέχει όλα; Στη φιλοσοφία της Αντβαΐτα Βεδάντα, του μονισμού της Ινδίας, θα μας αναφέρει ο Σουάμι Βιβεκανάντα: «Στην αρχή υπάρχει αυτή η άπειρη συμπαντική νοημοσύνη.»

Δεν έχει σημασία πώς θα ονομαστεί: νοημοσύνη, Λόγος, πυρ, Θεός, Βράχμα, Τάο. Έτσι κι αλλιώς, όπως αναφέρει ο Παρμενίδης, δεν μπορεί να ονομαστεί — γιατί και αυτό θα το περιόριζε.

Ο Λάο Τσε, στο Τάο τε Τζινγκ, θα αναφέρει το ίδιο: «Υπήρχε κάτι άμορφο και τέλειο πριν γεννηθεί ο κόσμος. Είναι ήρεμο. Κενό. Μοναχικό. Αμετάβλητο. Άπειρο. Αιώνια Παρόν. Είναι η μητέρα του κόσμου. Από έλλειψη καλύτερου ονόματος θα το ονομάζω Τάο.»

Τι είναι, λοιπόν, αυτό το Τάο, το Ον, ο Λόγος, ο Βράχμα, το Παν, ο Θεός; Αναζητώντας όλη του τη ζωή την αλήθεια μέσω της επιστήμης, ο Albert Einstein θα πει σε όλο τον κόσμο που περίμενε μια απάντηση, ότι πίστευε στον Θεό του Baruch Spinoza – Deus sive Natura (Θεός ή Φύση). Έναν Θεό που είναι η ίδια η Φύση, μέσω μιας αναγκαιότητας και αιτιοκρατίας. Αναλογεί, λοιπόν, σε εμάς να ανακαλύψουμε ξανά και να γίνουμε «Ένα» με αυτό που ήδη είμαστε, ήμασταν και θα είμαστε. Ένα με την ίδια τη Φύση – ή, καλύτερα, ένα με τον ίδιο μας τον εαυτό; Από το μη-Είναι του εαυτού μας, στο Είναι του Όντος μας; Το μόνο σίγουρο: ότι ως άνθρωποι αναζητούσαμε, αναζητάμε και θα αναζητάμε πάντα την αλήθεια, πέραν και πάνω από κάθε γνώμη, υποκειμενισμό και δοξολογία. Μέχρι τα πέρατα του Όντος.

Πηγές:

Παρμενίδης – Προσωκρατικοί (Ένατος τόμος) / Εκδόσεις Κάκτος
Παρμενίδης ή Περί Ιδεών – Πλάτων / Εκδόσεις Κάκτος
Γκνιάνι Γιόγκα – Σουάμι Βιβεκανάντα / Εκδόσεις Κονιδάρη
Ταο Τε Τζινγκ – Λαο Τσε / Εκδόσεις Dharma
Πολιτεία Πλάτων / Εκδόσεις Ζήτρος
Αλμπερτ Αϊνστάιν – Η βιογραφία μιας ιδιοφυίας / Walter Isaacson / Εκδόσεις Ψυχογιός
Κυμβάλειον / Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη