Τι είναι τα ορφικά ελάσματα; Για το ζήτημα αυτό έχουν γραφεί πολλές σελίδες καθώς το νόημα των παράξενων αυτών κειμένων τους κρύβειτόσα αινίγματα όσα και η εποχή που τα γέννησε. Πολύ πριν από την ελληνική
κλασική αρχαιότητα που γνωρίζουμε, διακρίνεται μια Ελλάδα που αχνοφέγγει πίσω απ’ το πέπλο των μυστηρίων και την αιθάλη των επών. Νωρίτερα απ’τους φιλοσόφους και τους τραγωδούς, εμφανίζεται ο μύθος ενός ανθρώπου του οποίου οι διδασκαλίες πρόκειται να δώσουν νέα πνοή στην πνευματικότητα και τη ζωή του ελληνικού κόσμου.
Είνα ο Ορφέας, μια από τις πιο αινιγματικές μορφές της ελληνικής αρχαιότητας. Το λεγόμενο «ορφικό ζήτημα» έχει προκαλέσει άπειρες συζητήσεις ανάμεσα στους σημαντικότερους μελετητές του, όπως οι U. von Willamowitz, W.C.Guthrie, O. Kern και I.M. Linforth, εξαιτίας της αποσπασματικότητας και της πολυμορφίας του υλικού που έχει διασωθεί και που περιλαμβάνει μαρτυρίες: α) για τον ίδιο τον Ορφέα, β) για τους οπαδούς του και γ) για τη διδασκαλία του. Σ’ αυτά τα κείμενα ανήκουν και τα «ορφικά ελάσματα», που περιέχουν στην ουσία οδηγίες για το ασφαλές πέρασμα της ψυχής του μύστη από τον κόσμο των σκιών στον φωτεινό κόσμο όπου κατοικούν οι θεοί και οι μύστες. Στο μύθο του «Ζαγρέα» ο Διόνυσος εμφανίζεται ως θείο βρέφος, γιος του Δία, άρχοντα του Ουρανού και της Περσεφόνης, βασίλισσας του Κάτω Κόσμου.
Αυτός ο «ενδιάμεσος» μεταξύ των δύο κόσμων, φορέας του αγνού νου και της έμπνευσης, προφητεύεται ως ο διάδοχος στη βασιλεία του κόσμου, ως ο τέταρτος κοσμοκράτορας. Αυτό όμως προκαλεί το φθόνο της Ήρας, που ελευθερώνει από τα σπλάχνα της Γης τους Τιτάνες, τους ηττημένους διεκδικητές του Κόσμου, για να σκοτώσουν το βρέφος. Αυτοί τον προσελκύουν με μαγικά μυστηριακά «παιχνίδια», όπως ο καθρέφτης και ο στρόβιλος και αφού τον διαμελίσουν, τον καταβροχθίζουν, κάνοντας την πρώτη τελετουργική θυσία ενός θεού προς τα χθόνια στοιχεία. Ο Ζευς αντιλαμβάνεται το έγκλημα και τους κατακεραυνώνει. Η Αθηνά, σαν μια άλλη Ίσιδα, συλλέγει την καρδιά του Διονύσου και τη δίνει στον Δία και εκείνος, απ’ τη στάχτη των Τιτάνων και το αίμα του Διόνυσου πλάθει το ανθρώπινο γένος. Ο μύθος αυτός βρίθει από συμβολικά στοιχεία τα οποία δίνουν ένα άλλο νόημα στην ανθρώπινη καταγωγή: είμαστε θείο αίμα και χθόνια στάχτη, διαμελισμένοι και αναγεννημένοι όπως ο ίδιος ο Διόνυσος. Τα ορφικά μυστήρια ήταν ο δρόμος για τη βίωση αυτής της αλήθειας.
Ορφικά μυστήρια και Ορφικός βίος
Πάνω στη δεύτερη εμφάνιση του Διονύσου, ως Ζαγρέα, βασίζεται η όλη κοσμο-αντίληψη της ειδικής αυτής ομάδας μυστών που αποκαλούνταν «ορφικοί». Ακολουθώντας τον μύθο, οι ορφικοί πιστεύουν ότι ο Άν-
θρωπος έχει δύο φύσεις, μια φθαρτή, Τιτάνια, που επιδρά περισσότερο στο σώμα και μια αθάνατη, Διονυσιακή, που εδρεύει στην Ψυχή. Κάθε άνθρωπος όμως, φέρει από τη γέννησή του αυτό το αρχέγονο στίγμα του φόνου του θεού, από το οποίο πρέπει να λυτρωθεί. Επομένως η ψυχή του είναι καταδικασμένη από τη Μοίρα να ενσαρκώνεται συνεχώς μέχρι να κατορθώσει:
α) να στερεώσει στη μνήμη της την Αλήθεια για τη θεία (Διονυσιακή) φύση της. Αυτό το καταφέρνει μέσα από τη μύηση στα Ορφικο-διονυσιακά μυστήρια.
β) να εξαγνιστεί από την Τιτάνια φύση της, μέσα από τον «ορφικό βίο». Ο ορφικός βίος βασίζεται σε μια ζωή ασκητική, μακριά από σωματικές απολαύσεις και σ’ ένα καθολικό σεβασμό σε κάθε μορφή ζωής. Απαγορεύει τη συμμετοχή στο φόνο οποιουδήποτε όντος, καθώς αυτός «αναπαράγει» τον πόνο του Διόνυσου.
Τα ορφικά ελάσματα
Τα τελευταία χρόνια, οι γνώσεις μας για την αρχαία αυτή μυστηριακή λατρεία εμπλουτίζονται με την ανακάλυψη των λεγόμενων «ορφικών ελασμάτων» που βρέθηκαν σε τάφους της Κάτω Ιταλίας, της Μακεδονίας, της Πελοποννήσου, της Θεσσαλίας και της Κρήτης και χρονολογούνται από τον 5ο π.Χ. αι. ως τον 1ο μ.Χ. αι. Πρόκειται για λεπτά φύλλα χρυσού, μεγέθους 40-50 χιλιο- στών, τοποθετημένα στο στήθος ή στα χέρια του νεκρού. Πάνω τους βρίσκονται χαραγμένα κείμενα σχετικά με την πορεία που πρέπει να ακολουθήσει η Ψυχή μέσα στον Άδη και τα λόγια που πρέπει να προφέρει μπρος τους Κριτές του Κάτω Κόσμου. Περιέχουν δηλαδή κωδικοποιημένη όλη τη γνώση που πρέπει να φέρει μαζί του ο μύστης, για να φτάσει στον τελικό του προορισμό. Για μια πληρέστερη κατανόηση χρειάζεται να εξετάσουμε δύο χαρακτηριστικά κείμενα από τα ίδια τα ελάσματα, μεταφρασμένα από τα αρχαία ελληνικά:
1) Έλασμα HIPPONION I A 1.
«Αυτό είναι αφιερωμένο στη Μνημοσύνη- για τους μύστες που μέλλεται να πεθάνουν. Θα πας στην καλοχτισμένη οικία του Άδη. Στα δεξιά υπάρχει μια πηγή, που δίπλα της στέκει ένα λευκό κυπαρίσσι. Εκεί δροσίζονται οι ψυχές σαν κατεβαίνουν. Μην πλησιάσεις αυτήν την πηγή. Πιο μακριά θα βρεις το ψυχρό νερό που πηγάζει από την λίμνη της Μνημοσύνης. Πάνω της βρίσκονται οι Φύλακες. Θα σε ρωτήσουν με λόγια ανιχνευτικά: «Γιατί ερευνείς το σκοτάδι του ζοφερού Άδη;» Πες τους:«Είμαι Γιος της Γης και του έναστρου Ουρανού. Αλλά το γένος μου είναι αθάνατο. Καίγομαι από δίψα και χάνομαι. Δώστε μου γρήγορα νερόαπό την λίμνη της Μνημοσύνης». Κι αυτοί θα σε ανακρίνουν κατά τη θέληση του Βασιλιά του Κάτω Κόσμου και θα σου δώσουν να πιεις από τη λίμνη της Μνημοσύνης. Κι όταν πιεις, θα διασχίσεις την Ιερά Οδό, όπου και οι άλλοι μύστες και οι βάκχοι βαδίζουν ένδοξα».
2) Έλασμα THURII II B 1.
«Έρχομαι από τους καθαρούς, καθαρή βασίλισσα του Κάτω Κόσμου, Ευκλή και Ευβουλέα και άλλοι αθάνατοι θεοί. Γιατί και εγώ εύχομαι να ανήκω στο δικό σας ευδαίμον γένος. Αλλά εμένα με δάμασε η Μοίρα και Εκείνος που εξακοντίζει τους αστραφτερούς κεραυνούς. Πέταξα μακριά από τον κύκλο του βαρύ και φριχτού πόνου.Έφτασα, με πόδια ευκίνητα, στο ποθητό στεφάνι Βυθίστηκα στους κόλπους της Δέσποινας, της βασίλισσας
του Κάτω Κόσμου. Κατέβηκα, με πόδια ευκίνητα, στο ποθητό στεφάνι.» «Ευδαίμονα και μακάριε, τώρα θα είσαι θεός αντί θνητός. Αμνέ, έπεσες στο Γάλα». Θα κάνουμε εδώ μια σύντομη ερμηνεία των δύο κειμένων, αφήνοντας, όπως πρέπει, την πλήρη διερεύνηση, μέσα από την έρευνα και την έμπνευση, στους αναγνώστες. Στο πρώτο έλασμα, της περιοχής του Ιποννίου, περιγράφεται η άφιξη του μύστη στον Άδη. Προειδοποιείται να απομακρυνθεί από την πιο προσιτή πηγή, αυτή της Λήθης, που θα τον κάνει να ξεχάσει τη μυστηριακή αλήθεια για την ψυχή και να γυρίσει πίσω στον οδυνηρό κύκλο των μετενσαρκώσεων, μέχρι να την ξαναποκτήσει. Οι μυημένοι όμως, πρέπει να θυμηθούν την ιστορία του Ορφέα και να επιλέξουν να ξεδιψάσουν από την πηγή της Μνημοσύνης, που θα τους οδηγήσει στην Α-ληθι-νή Ζωή: αλήθεια είναι το να μην ξεχνάς. Στο δεύτερο έλασμα, ο νεκρός βρίσκεται μπροστά στο δικαστήριο των θεών, στην Περσεφόνη, τον Πλούτωνα (Ευκλής, ο φημισμένος) και το Διόνυσο (Ευβουλεύς, ο καλός σύμβουλος) και πρέπει να απολογηθεί για τη ζωή του. Ως άνθρωπος, απολογείται για το προαιώνιο σφάλμα για το οποίο η Μοίρα και ο Ζευς τον τιμώρησαν στον κύκλο των ενσαρκώσεων. Δηλώνει όμως πως είναι «καθαρός», εξαγνισμένος μέσω των μυστηρίων και έτοιμος να επιστρέψει στην αγκαλιά της Μητέρας του, ανάμεσα στους θεούς.
Στους δύο τελευταίους στίχους ακούγεται η ποθητή επιβεβαίωση από την πλευρά των αρχόντων του Κάτω Κόσμου ότι η μακαριότητα, η αποθέωση έχει επιτευχθεί. Η τελευταία φράση είναι μια τελετουργική φόρμουλα, που υπαινίσσεται την επιστροφή της Ζωντανής Ψυχής στην Πηγή της Ζωής. Ο μύστης αποκαλείται μ’ ένα προσωνύμιο του Διόνυσου (σε άλλα ελάσματα από τη Θεσσαλία υπάρχουν οι παραλλαγές «ταύρε» και «κριέ»), κάτι που υπονοεί
την απόλυτη ταύτιση με Αυτόν, δηλαδή τη Θέωση. Η ορφική διδασκαλία όμως, με οδηγό το «Θεό που σπάει τα Όρια», δίνει τη δύναμη στον άνθρωπο να κατακτήσει τη θεϊκή φύση, καθώς βρίσκεται από την αρχή μες την Ψυχή του. Για τον ορφικό, οδύνη είναι το να φυλακιστεί ακόμα μια φορά μέσα στον «κύκλο» της ύλης κι ο θάνατος γίνεται Μονοπάτι που οδηγεί, όποιον γνωρίζει πώς να το βαδίσει, στη Φωτεινή κατοικία των Ηρώων και των Θεών.
Βιβλιογραφία:
- Alderink L. J., «Creation and Salvation in ancient orphism»,
Scholars Press, California 1981 - Guthrie W.K.C., «Orpheus and Greek Religion», W.W. Norton, New York 1966
Carratelli G. P., «Les lamelles d’or orphiques », Les Belles Lettres, Paris 2003
Burkert Walter, «Αρχαία Ελληνική Θρησκεία», εκδ. Καρδαμίτσα - «Ιστορικά Ελευθεροτυπίας» τεύχος 266, αφιέρωμα: «Ορφέας και ορφισμός»
«Ιστορικά Ελευθεροτυπίας» τεύχος 267 αφιέρωμα: «Ορφισμός και μετεμψύχωση» - Σιρέ Ε. «Μεγάλοι Μύστες», εκδ. Κάκτος 1981
Leisegang H., «Η ορφική λατρεία στη Μεσόγειο» εκδ. Ιάμβλιχος, 1993 - Otto W., «Διόνυσος: μύθος και λατρεία», εκδ. Εικοστού πρώτου αιώνα, 1991
Από το ίδιο Τεύχος
27 Ιουλίου, 2024 / ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ