Θα ήταν ανώφελο να αναφερθούμε στους διάφορους συμβολικούς μύθους που υπάρχουν διασκορπισμένοι σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, αν πρώτα δεν μελετήσουμε τη γενική δομή του ίδιου του μύθου ως προσέγγιση μιας πνευματικής ή ψυχολογικής ανθρώπινης πραγματικότητας. Αυτό θέλει να είναι ο μύθος και αποδεικνύεται πιο πραγματικός από τη φυσική καθημερινή πραγματικότητα.
Οι αρχαίοι μύθοι αποτελούν έναν αληθινό θησαυρό σοφίας, που κληρονομεί η ανθρωπότητα από την παράδοση του παρελθόντος. Μερικές φορές ορισμένα στοιχεία έχουν πλέον ξεχαστεί, τουλάχιστον στο πλαίσιο του συνειδητού, ομαδικού Εγώ της ανθρωπότητας, όπως θα έλεγε ο Γιούνγκ. Και όμως μένουν δυνατά ριζωμένα όλα στο ασυνείδητο. Για μας, τους ανθρώπους των κοινωνιών του 21ου αιώνα, το θέμα είναι βασικά η αφύπνιση της συνείδησης, της ατομικής και της ομαδικής.
Η αλήθεια είναι ότι η εποχή που ζούμε δημιουργεί μια ψυχολογική αλλοτρίωση, που περιστρέφεται γύρω από την τεχνολογία και την αεροδιαστημική αντίληψη. Βρισκόμαστε σε μια εποχή, τεχνολογικής και αεροδιαστημικής αλλοτρίωσης υλιστικού και θετικιστικού τύπου. Και ο κόσμος πιστεύει σε αυτά με τον ίδιο δογματισμό και φανατισμό που είχε παλιότερα για πράγματα τελείως αντίθετα. Έτσι ο κόσμος σήμερα πιστεύει στην ύπαρξη για παράδειγμα, των ηλεκτρονίων με τον ίδιο φανατισμό που παλιά πίστευε στον Θεό. Το μόνο που έχει αλλάξει είναι η αλλοτρίωση, καθώς και οι ιερείς, που είχαν την κοινωνική εξουσία. Πριν ήταν οι παπάδες. Σήμερα είναι οι επιστήμονες αυτοί που έχουν την εξουσία πάνω στην κοινή γνώμη. Παλιά οι ιερείς μπορούσαν «να αποδείξουν» την ύπαρξη του Θεού με την ίδια ακρίβεια που σήμερα οι φυσικοί «αποδεικνύουν» την ύπαρξη του ηλεκτρονίου ή των φωτονίων. Αλλά στο βάθος όλα εξακολουθούν να είναι θέμα πίστης για τους περισσότερους ανθρώπους. Ή μήπως μπορεί τώρα κάποιος από σας να αποδείξει πραγματικά και με εμπειρία βίωσης την ύπαρξη του ηλεκτρονίου; Όχι βέβαια. Τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα, πάντα ήταν λίγοι εκείνοι που ήταν σίγουροι για κάποια θεωρία και μπορούσαν να αποδείξουν στον εαυτό τους και στους άλλους την ύπαρξη ενός παραφυσικού ή μεταφυσικού στοιχείου. Στην αρχαιότητα οι ειδικοί των ιερών είχαν απόλυτη σιγουριά και είχαν αποδείξεις σχετικά με την ύπαρξη της αθάνατης ψυχής και των θείων οντοτήτων. Σήμερα λίγοι ειδικοί πάλι κρατάνε τα μυστικά της δύναμης της έσχατης ύλης. Τόσο χθες όσο και σήμερα η μεγάλη μάζα των ανθρώπων λειτουργεί με την πίστη. Μόνο οι φιλόσοφοι είναι σε θέση να βγουν από το πλαίσιο της απλής πίστης και να εισχωρήσουν στο πλαίσιο μιας ανώτερης αλήθειας, μέσω του λόγου και της βίωσης. Και αυτό το πλαίσιο είναι το πλαίσιο των μύθων, εκεί όπου φυλάγεται η σοφία της παράδοσης, που έρχεται από τα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας.
Έτσι αφού έχουμε κάνει αυτή τη φιλοσοφική θεώρηση για τη σχετικότητα των καταστάσεων που ο κόσμος «πιστεύει» ή όχι ως πραγματικότητες και αποδεκτές αλήθειες, θα μπούμε στην ανάλυση του μύθου ως πνευματική και ψυχολογική πραγματικότητα.
Από την εισαγωγή που κάναμε προηγουμένως, μπορούμε να διακρίνουμε την διαφορά που υπάρχει μεταξύ του μύθου και του παραμυθιού: Ο μύθος είναι μια αληθινή, ιερή ιστορία, μια πραγματικότητα που συνέβη στην αρχή των χρόνων, στη διάσταση των πρωταρχικών προελεύσεων ενός κόσμου, μιας φυλής, μιας κατάστασης, ενός όντος, είτε είναι άνθρωπος, είτε ζώο ή φυτό. Όλοι οι εθνολόγοι, λαογράφοι και διάφοροι μελετητές των αρχαίων μύθων, συμφωνούν σε αυτά τα στοιχεία. Κυρίως είναι ο Μιρσέα Ελιάντ αυτός που έχει εμβαθύνει περισσότερο στον κόσμο των μύθων και θεωρείται σήμερα μία από τις μεγαλύτερες αυθεντίες σε αυτόν τον τομέα της συγκριτικής μυθολογίας.
Αντίθετα, το παραμύθι, που μάλιστα καλλιεργείται πολύ στις λεγόμενες παραδοσιακές, καθώς και στις πρωτόγονες κοινωνίες, αποτελεί μια ψεύτικη ιστορία, μια ιστορία που, όπως λένε και οι ίδιοι οι ιθαγενείς των πρωτόγονων λαών, των οποίων μελετήθηκαν οι ζωντανοί ακόμα μύθοι, δεν συνέβη ποτέ και απλώς είναι μια φανταστική διδακτική ιστορία για τα παιδιά.
Η διαφορά μεταξύ του μύθου και του παραμυθιού είναι σαν τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ της αληθινής εικόνας ενός πράγματος και του ειδώλου της στον καθρέφτη. Το παραμύθι είναι μια ψεύτικη εικόνα, αντανάκλαση μιας πραγματικότητας, που έχει προσαρμοστεί στην απλή νοοτροπία των παιδιών.
Ο μύθος όμως αποτελεί μια αληθινή ιστορία, που συνέβη στις αρχές των χρόνων και θεμελιώνει τη μελλοντική εξέλιξη ενός λαού ή εν γένει μιας κατάστασης. Αυτό όμως δεν πάει να πει ότι στο παραμύθι δεν βρίσκονται κρυμμένα σύμβολα και γνώσεις. Υπάρχουν αλλά καλυμμένες με παιδικές αλληγορίες.
Αφού ορίσαμε την έννοια του μύθου ως μια αληθινή πρωταρχική ιστορία των προελεύσεων, σαν μια ιερή ιστορία που, από τον κόσμο των θεών ή των ηρώων γίνεται η γέφυρα προς τον ανθρώπινο χρόνο θεμελιώνοντας την ύπαρξή του, καθώς επίσης και ως μια πνευματική ή ψυχολογική πραγματικότητα, θα συνεχίσουμε μιλώντας για τα κύρια χαρακτηριστικά που παρουσιάζει η δομή των μύθων σε όλες τις παραδοσιακές κοινωνίες, δηλαδή σε κείνες που είναι στενά συνδεδεμένες με την άχρονη παράδοση και έχουν μύθους, μυήσεις και τυπικές ιεροτελεστίες, για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.
ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ
Η δομή των μύθων μπορεί να διαιρεθεί γενικά σε πέντε κατηγορίες, όσον αφορά στην παράδοση των αρχαίων παραδοσιακών κοινωνιών: Έτσι οι Μύθοι εν γένει:
1) Αποτελούν την ιστορία των πράξεων των υπερφυσικών οντοτήτων ή των θεών.
2) Θεωρούνται από άποψη περιεχομένου απόλυτα αληθινοί, εφόσον αναφέρονται σε πραγματικότητες και ουσίες και απόλυτα ιεροί, εφόσον περιγράφουν το έργο των θεών.
3) Εξιστορούν μια «δημιουργία». Πώς άρχισε η ύπαρξη του κόσμου, κάποιο ον ή κάποιος θεσμός ή κάποια συμπεριφορά ή πως δημιουργήθηκε ένας τρόπος εργασίας. Και γι’ αυτό ο μύθος θεμελιώνεται ως παράδειγμα κάθε σημαντικής μελλοντικής ανθρώπινης πράξης.
4) Από τη γνώση του μύθου επιτυγχάνεται η γνώση της «αρχής» των πραγμάτων και επομένως η δυνατότητα να τα ελέγχει και να τα χειρίζεται ο άνθρωπος με τη θέλησή του. Αυτό μπορεί να το κάνει βέβαια μόνο ένας μύστης.
5) Ο μύθος πρέπει να «βιωθεί» και τότε ο άνθρωπος κατέχεται από τη θεία, ιερή δύναμη και τα ιερά πρωταρχικά γεγονότα ενσαρκώνονται, υπενθυμίζονται και ενεργοποιούνται ξανά.
Ο μύθος λοιπόν πρέπει να βιωθεί μέσα από μια ιεροτελεστία, για να μπορέσει ο υποψήφιος να συνδεθεί με τη θεία δύναμη της Αρχής, του Μυθικού θείου Χρόνου. Και αυτή η πράξη συνείδησης, αυτό το «πέρασμα» της ανθρώπινης συνείδησης από τον ανθρώπινο χρόνο της καθημερινής ζωής στον Αιώνιο και θείο Χρόνο των Προελεύσεων, αποτελεί μια μύηση. Η μύηση είναι λοιπόν ένα πέρασμα, ένα ανέβασμα του επιπέδου της συνείδησης, από το ανθρώπινο στο θείο σκαλοπάτι. Άλλο ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της δομής του μύθου είναι η έλλειψη της χρονικής διάστασης. Ο μυθικός χρόνος είναι ένας χρόνος χωρίς χρόνο, ένας χρόνος χωρίς διαστάσεις, ένα κομμάτι αιωνιότητας. Ο Μυθικός Χρόνος των Προελεύσεων είναι χρόνος αιωνιότητας. Εξετάζοντας καλά τους αρχαίους μύθους, βλέπουμε ότι διαδραματίζονται έξω από το πλαίσιο των συντεταγμένων του χρόνου και του χώρου. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε θετικά ούτε το πότε ούτε και το που συνέβησαν ακριβώς. Έχουν φύγει πλέον από το δικό μας ανθρώπινο χωροχρόνο. Έτσι π.χ., για το μύθο του Ηρακλή και των 12 άθλων του δεν υπάρχει κανένα θετικό στοιχείο, καμιά ιστορική απόδειξη, για το που και πότε ακριβώς συνέβησαν τα γεγονότα στα οποία πρωταγωνίστησε ο μυθικός αυτός ήρωας. Αν και υποθέτουμε ότι γενικά οι περισσότεροι άθλοι έγιναν στην Ελλάδα, η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν ξέρει που ακριβώς συνέβησαν, ούτε καν υπάρχουν αποδείξεις για τη γεωγραφική κατάσταση των εδαφών της εποχής εκείνης. Το ίδιο συνέβαινε και με το μύθο της Τροίας του Ομήρου, μέχρι που αποδείχτηκε η ύπαρξη και η ακριβής τοποθεσία της στα χρόνια του Σλήμαν. Ο μύθος μπήκε στην ιστορία. Ο μύθος μπήκε στις συγκεκριμένες συντεταγμένες του ιστορικού χωροχρόνου.
Ο μύθος βρίσκεται σε μια διάσταση πιο πέρα από τον ανθρώπινο και γήινο χρόνο. Αυτός ρυθμίζει τον κόσμο του «Υπάρχω». Ο μύθος βρίσκεται στον κόσμο του «Είμαι», πέρα από κάθε συγκεκριμένη ύπαρξη και υλοποίηση στις ορατές και ιστορικές διαστάσεις της καθημερινής ανθρώπινης ζωής.
Γι’ αυτό και ο μύθος διαιωνίζεται, τείνει δηλαδή στην αιωνιότητα. Όλα φθείρονται. Ο άνθρωπος πεθαίνει. Αντίθετα ο μύθος ζει πάντα στη διάσταση του Είναι. Δεν εξελίσσεται, παραμένει σταθερός. Το πολύ πολύ λησμονείται για ένα χρονικό διάστημα και ύστερα ξαναξυπνάει με την ίδια ή μεγαλύτερη δύναμη στην ανθρώπινη μνήμη και ύπαρξη.
*Απόσπασμα από το βιβλίο «Τα τρία κέντρα του Μυστηρίου»