Οι ποιητές λένε ότι η επιστήμη είναι μακριά από την ομορφιά των αστεριών ότι είναι απλά σταγόνες αερίων ατόμων. Και εγώ επίσης μπορώ να δω τα αστέρια μια σκοτεινή νύχτα και να τα νοιώσω. Αλλά βλέπω πιο πολλά ή πιο λίγα; Η απεραντοσύνη των παραδείσων εκτείνει τη φαντασία μου. Κολλημένο σ’ αυτήν την περιστροφή, το μικρό μου μάτι μπορεί να πιάσει ενός εκατομμυρίου χρόνων φως. Ένα μεγάλο σχέδιο, μέρος του οποίου είμαι και εγώ…Ποιο είναι το σχέδιο ή το νόημα ή το γιατί; Δεν βλάπτει το μυστήριο αν ξέρουμε λίγο από αυτό. Γιατί πιο όμορφη είναι η αλήθεια από οποιονδήποτε καλλιτέχνη του παρελθόντος που την φαντάστηκε. Γιατί οι ποιητές του σήμερα δεν μιλάνε γι’ αυτήν; Τι άνθρωποι είναι οι ποιητές που μπορούν να μιλάνε για τον Κρόνο αν είναι άνθρωπος, αλλά αν πρόκειται για μια μικρή στροβιλίζουσα σφαίρα μεθανίου ή αμμωνίας σιωπούν;
–Richard Feynman
Η σχέση μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας είναι πολύ σημαντική για την ανακάλυψη της φύσης και των όντων, για τη γνώση, την περιγραφή και την εκτίμηση της σημασίας τους. Και οι δυο αυτές δραστηριότητες του ανθρώπινου πνεύματος αποτελούν εκδηλώσεις της ίδιας γνωσιολογικής ανάγκης και αλληλοεπηρεάζονται ουσιαστικά.
Ας θυμηθούμε τη φράση που ήταν γραμμένη στην πύλη εισόδου της Πλατωνικής Ακαδημίας: «Ουδείς αγεωμέτρητος εσοίτο». Η αισθητή υποστήριξη της επιστήμης, και αυτή με τη σειρά της, χωρίς την φιλοσοφία, χάνει βαθύτητα, κριτικό πνεύμα και δημιουργική δραστηριότητα. Η φιλοσοφία θα ήταν λοιπόν για την επιστήμη ό,τι η ψυχή για το σώμα ή ό,τι η μορφή για την ύλη.
Πολλές φορές συγχέεται η φιλοσοφία της επιστήμης με την ιστορία της επιστήμης. Είναι όμως δυο διαφορετικά πεδία, αν και είναι βέβαιο ότι οποιαδήποτε προσπάθεια φιλοσοφικής προσέγγισης της επιστήμης, αναγκαστικά, θα πρέπει να βασίζεται σε κάποια ιστορική προοπτική σχετικά με την εξέλιξη των ιδεών μέσα σε ένα συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο. Η φιλοσοφία της επιστήμης, όπως και η φιλοσοφία της ιστορίας, είναι πάντοτε φιλοσοφία. Και η φιλοσοφία είτε γίνεται για την επιστήμη είτε για την τέχνη, για την πολιτική ή για άλλο πεδίο, χρειάζεται ένα ιστορικό, χρονικό πλαίσιο, ώστε να κατανοηθούν οι αλυσιδωτές σχέσεις αιτιών και αποτελεσμάτων που λαμβάνουν χώρα στην εξέλιξη των ιδεών, σε κάθε πολιτισμική στιγμή της ανθρωπότητας.
Αλλά σε αυτήν την περίπτωση η ιστορία θα είναι μια στήριξη, μια επεξηγηματική βοήθεια για την ανάπτυξη της φιλοσοφίας της επιστήμης.
Η φιλοσοφία της επιστήμης είναι λοιπόν η μελέτη και η γνώση των αρχών και των μεθόδων, των νοητικών δομών και των τύπων σχέσης των γεγονότων, που η επιστήμη γενικά και οι διάφορες επιστήμες ειδικά χρησιμοποιούν, για να γνωρίσουν το αντικείμενο της έρευνας τους είτε στη φύση και στο σύμπαν ή στον άνθρωπο και στις δικές του δραστηριότητες όπως π.χ., τη γλώσσα, τη λογική, την ιστορία, την κοινωνιολογία ή την ψυχολογία.
Η φιλοσοφική θεμελίωση της επιστήμης επιτρέπει την ορθή εφαρμογή συλλογισμών της επαγωγικής και απαγωγικής σκέψης, την αποτελεσματική χρήση συμβόλων και μαθηματικών τύπων, την πρακτική εφαρμογή των υποθέσεων και των θεωριών, καθώς και τη δημιουργία, με συνοχή, των οικοδομών των επιστημονικών νόμων και αρχών, ούτως ώστε να επιτευχθεί μια ικανοποιητική ερμηνεία του κόσμου.
Οι επιστημονικοί νόμοι και οι αρχές είναι γενικεύσεις των παρατηρήσεων και οι θεωρίες είναι οι ερμηνείες των νόμων. Αλλά πολλές φορές οι θεωρίες πάνε πιο πέρα από τα σκέτα δεδομένα της παρατήρησης, με σκοπό να εξηγήσουν νέες καταστάσεις. Επομένως, δεν προέρχονται απευθείας από την εμπειρία ή το πείραμα όπως συμβαίνει με τους νόμους. Γι’ αυτόν τον λόγο η θεωρητική γνώση προέρχεται από αλληλεπιδράσεις και πιο περίπλοκες και ολιστικές αλλαγές σκέψης. Πρόκειται για μια γνώση που προϋποθέτει τόσο την ύπαρξη της υποκειμενικότητας του σκεπτόμενου όντος, όσο και την ύπαρξη υποθέσεων και εικασιών. Και είναι εδώ που η φιλοσοφία έχει τη μέγιστη, ακόμα και την απαραίτητη χρησιμότητα.
Χρειάζεται όμως να τονίσουμε ότι δεν πρέπει να συγχέονται ούτε να εξαφανιστούν τα διαχωριστικά σύνορα μεταξύ της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Είναι απαραίτητο να υπάρχει όχι μόνο διάκριση ανάμεσα τους και στα πεδία γνώσης τους, αλλά και να μπορούν να ξέρουν να συνυπάρχουν μέσα σε μια αρμονική συμπληρωματικότητα. Για να γίνει αυτό σεβαστό συμβάλλουν οι εξής λόγοι:
Πρώτον: Οι επαναστατικές ανακαλύψεις και οι εφευρέσεις δεν είναι πάντοτε σύμφωνες με τις φιλοσοφικές θεωρήσεις και προϋποθέσεις από τις οποίες ξεκίνησαν, ή με αξιολογικά κριτήρια και αρχές επίσημα αποδεκτές από τους «κατεστημένους» φιλοσόφους. Όμως αυτές οι ανακαλύψεις μπορούν πολλές φορές να χρησιμεύσουν ως βάση για νέες ριζικές αναθεωρήσεις στη φιλοσοφία. Και συμβαίνει επίσης το αντίθετο, όπως λέει ο Κ. Popper: «Από ιστορική άποψη, οι σύγχρονες δυτικές επιστήμες προήλθαν από τις φιλοσοφικές θεωρίες των Ελλήνων για τον κόσμο, για την τάξη του κόσμου».
Δεύτερον: Το κοινό μειονέκτημα των σημερινών επιστημών προέρχεται από την έλλειψη φιλοσοφικής σκέψης στη θεώρηση για την έσχατη φύση των πραγμάτων. Αυτό προκαλεί ως αποτέλεσμα μια ελαττωματική επιστημονική δραστηριότητα, ανασφαλή και αμφισβητούμενη, εκεί όπου δεν υπάρχει κάποια μορφή φιλοσοφικής μεταφυσικής.
Τρίτον: Η επιστημονική έρευνα προϋποθέτει την ερμηνεία του κόσμου σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή, σύμφωνα με κάποιο δεδομένο και γενικώς αποδεκτό σύστημα ιδεών (το «Παράδειγμα»), το οποίο οφείλει να έχει συνοχή, να είναι λογικό και αναγκαίο και να μπορεί να ερμηνεύει κάθε στοιχείο της εμπειρίας και αυτό το σύστημα της «Εικόνας του Κόσμου» είναι φιλοσοφικό.
Τέταρτον: Οι φιλοσοφικές και επιστημονικές έννοιες υπόκεινται σε μεταμόρφωση και προσαρμογή και, επομένως, δεν μπορούν να είναι ούτε «ξεκάθαρες» ούτε και «αποφασιστικές» όπως θα τις ήθελε ο Καρτέσιος ή η «νέα επιστήμη» του Διαφωτισμού και ο μοντέρνος νέο-ορθολογισμός.
Πέμπτον: Στην εξέλιξη του πολιτισμού χρειάζεται δυναμισμός, ένα πνεύμα περιπέτειας που να συσχετίζει τη φιλοσοφία και την επιστήμη με τρόπο, ώστε να μπορεί να καλύψει όλο το φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας και συγχρόνως να εξασφαλίσει την ανεξαρτησία και την ατομικότητα κάθε επιστήμης χωριστά. Μόνο έτσι θα μπορούν να υπάρχουν συγχρόνως και σε αρμονική συμπληρωματικότητα η εξειδίκευση μαζί με την ολιστική διεπιστημονικότητα.
Κατά μήκος της ιστορίας της επιστήμης και της φιλοσοφίας μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι επαναστάσεις της ανθρώπινης σκέψης και της προόδου έγιναν, σχεδόν πάντοτε, όταν ανάμεσα τους υπήρξε μια αρμονική σχέση και αλληλεπίδραση. Όχι όταν υπήρξε είτε βίαιη σύγκρουση είτε ομοιογένεια και μη διαφοροποίηση των πεδίων δράσης τους.
Ένα παράδειγμα των σχέσεων σύγκρουσης το έχουμε στην ιστορική περίοδο της Μεταρρύθμισης και του Διαφωτισμού μέχρι τον Κάντ, στην οποία η φιλοσοφία, που μονοπωλούνταν από την θρησκεία, βρισκόταν σε ανοιχτή μάχη με το νέο επιστημονικό ορίζοντα. Αντίθετα, ως παράδειγμα των σχέσεων ταύτισης ή έλλειψης κάποιας διαφοροποίησης έχουμε την μεσαιωνική περίοδο στη Δύση ή την βυζαντινή στην Ελληνορωμαϊκή Ανατολή, όπου η επιστήμη θεωρείται ως απλός τομέας της φιλοσοφίας.
Σε καμιά απ’ αυτές τις ιστορικές περιόδους -ή ανάλογες- δεν υπάρχει κάποια αληθινή και ανοιχτή συμβολή της επιστήμης ή της φιλοσοφίας στην κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο του ανθρώπινου συνόλου. Αν και υπάρχουν βέβαια προσφορές, ανακαλύψεις, νέες και επαναστατικές ιδέες, αυτές δεν κατορθώνουν όμως, παρά μόνον αργότερα, να έχουν την απήχηση και την επίδραση που άξιζαν από την αρχή.
Ως παράδειγμα μιας περιόδου συνεργασίας και αλληλογονιμοποίησης μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας έχουμε την Προσωκρατική Εποχή μέχρι και τον Πλάτωνα, την Αλεξανδρινή και Νεοπλατωνική Εποχή, την Ιταλική Αναγέννηση, κυρίως στην Φλωρεντία και στην Βενετιά και, κατά κάποιο τρόπο, τη δική μας εποχή της αυγής της τρίτης χιλιετίας, στην οποία η επιστήμη και η φιλοσοφία πλησιάζουν όλο και περισσότερο για να δώσουν τα χέρια.
Όπως αναφέρεται στο 15ο κεφάλαιο του βιβλίου «Εισαγωγή στη Μυστική Διδασκαλία» (J.A.Livraga): «Αυτή η διαδικασία (της δημιουργίας μιας Παγκόσμιας Αδελφότητας με πραγματικές αξίες) απαιτεί, άμεσα, την αλλαγή της φιλοσοφικής θέσης εκείνων που κατευθύνουν τα πεπρωμένα του κόσμου. Σήμερα αυτή η μοίρα βρίσκεται στα χέρια των επιστημόνων, αν και αυτοί, δίχως πνευματική δύναμη, έχουν αφήσει να τους χειραγωγούν τα όπλα και το χρήμα».
Είναι όμως αρκετές πλέον οι φωνές διαμαρτυρίας που οι ίδιοι οι επιστήμονες, σε διάφορους κλάδους της επιστήμης, υψώνουν ενάντια σε αυτήν την κατάσταση πραγμάτων. Μια αλλαγή συνείδησης δημιουργείται στη Δύση της δεύτερης χιλιετίας. Μια συνείδηση πιο ανοιχτή, πιο δημιουργική και διατεθειμένη να συνεργάζεται με τη φιλοσοφία και την πνευματική παράδοση της Δύσης. Ας ελπίζουμε να μπορέσει να καρποφορήσει στους ερχόμενους αιώνες, γιατί, όπως έλεγε ο Bernard Shaw, «μια επιστήμη χωρίς συνείδηση είναι η καταστροφή της ψυχής».
«Η Επιστήμη είναι μια ανακάλυψη των νόμων που συνδέουν τις αιτίες με τα αποτελέσματα, μια μεγαλύτερη γνώση της Φύσης, του Σύμπαντος και του Εαυτού μας»
–Χόρχε Α. Λιβράγκα