«Ο πιο καλότυχος άνθρωπος στον κόσμο είναι αυτός που δεν χρειάζεται την καλή τύχη, και ο πιο δυνατός αυτός που εξουσιάζει τον εαυτό του» Σενέκας
Η Αθήνα το 300 πΧ αποτελούσε την πνευματική πρωτεύουσα του αρχαίου κόσμου, είχε χάσει όμως από καιρό την πολιτική και ηθική θέση της. Βρισκόταν σε μια ηθική πτώση, μια πτώση που έναν αιώνα πριν ο Σωκράτης είχε προβλέψει.
Παρόλη αυτή την πτώση η Αθήνα διατηρούσε την αίγλη του παρελθόντος, τα λαμπρά της μνημεία και τον σεβασμό απ’ όλους. Οι φιλοσοφικές σχολές άνθιζαν, με την ελευθερία του λόγου να εκφράζεται στο μέγιστο βαθμό για την εποχή εκείνη. Θα περίμενε κανείς ότι μεταξύ των φιλοσοφικών σχολών θα επικρατούσε σύμπνοια, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε, λόγο του άφθονου πλουραλισμού της γνώσης που τις κατέκλυζε. Η κάθε σχολή διατύπωνε την δική της διδασκαλία, με αποτέλεσμα να υπάρχουν έντονες αντιπαραθέσεις. Αυτή η έντονη τριβή των συγκρούσεων αυτών, αλλά και το ξεπέρασμά τους, ανέδειξαν την Αθήνα σε μεγάλο φυτώριο φιλοσόφων και το πιο σημαντικό πνευματικό κέντρο της αρχαιότητας.
Γύρω στο 311 πΧ, ο Ζήνων, ένας νέος από το Κίτιο της Κύπρου ταξιδεύει για την Αθήνα. Τον είχε στείλει ο έμπορος πατέρας του με ένα πλοίο γεμάτο δρύινα βαρέλια, για να τα πουλήσει. Λίγο πριν φτάσει, το πλοίο του βυθίζεται κοντά στις Φλέβες του Πειραιά και ο ίδιος σε ηλικία 22 ετών φτάνει ως ναυαγός στην Αθήνα.
Μέχρι τότε ο Ζήνων, ίσως να μην γνώριζε για τις φιλοσοφικές ανησυχίες που επωάζονταν στην καρδιά του. Κατεστραμμένος οικονομικά και βιώνοντας την ματαιότητα της εξωτερικής ζωής, έρχεται σε επαφή με τη λαμπρότητα και τη μυστηριακή αίγλη της Αθήνας. Οι ναοί, τα καλλιτεχνικά εργαστήρια, οι φιλοσοφικές σχολές μαγεύουν τον Ζήνων, ο οποίος αποφασίζει να εγκατασταθεί στην πόλη και να ακολουθήσει τον δρόμο της φιλοσοφίας. Αρχικά τάσσεται με τους Κυνικούς φιλοσόφους και ακολουθεί ως δάσκαλο τον Κυνικό Κράτη, που υιοθετεί την εγκράτεια και τη λιτή ζωή. Στη συνέχεια γνωρίζει τους φιλοσόφους Στίλπωνα, Ξενοκράτη και Πολέμωνα, με τους οποίους θα συναναστραφεί σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο για περίπου δέκα χρόνια. Μετά από αυτό το διάστημα σχηματίζει τη δική του φιλοσοφία, την οποία ονειρευόταν χρήσιμη και πρακτική, για να μπορεί να διεισδύει στα σπλάχνα της κοινωνίας, ανατρέποντας την ηθική πτώση και αναδεικνύοντας στους ανθρώπους τον δρόμο της ηθικής. Η φιλοσοφία των Κυνικών βασιζόταν στο ρητό… «Δεν κατέχω για να μην κατέχομαι». Ο Ζήνων ωθούμενος πάντα από τις αντιλήψεις των Κυνικών εξελίσσει τις κυνικές έννοιες, απάθεια και αυτάρκεια στη δική του Στωική Αταραξία που βασιζόταν στο ρητό… «Κατέχω αλλά δεν κατέχομαι».
Έτσι ο Ζήνων άρχισε να διδάσκει στο κέντρο της αγοράς, στην Ποικίλη Στοά, η οποία ονομαζόταν έτσι γιατί ήταν διακοσμημένη με ποικίλες ζωγραφιές. Πλήθος ανθρώπων παρακολουθούσαν τις ομιλίες του και πολλοί από αυτούς έγιναν οι πρώτοι μαθητές του, παίρνοντας το όνομα Στωικοί Φιλόσοφοι.
Η καρδιά της Στωικής φιλοσοφίας είναι η ηθική ζωή και γεννιέται σε μια περίοδο που ο υλισμός, οι απολαύσεις, οι συγκρούσεις, η εξουσία, έχουν αλλοτριώσει τους ανθρώπους.
Η αληθινή ηθική είναι μία, διαχρονική, πέρα από μόδες και εξωτερικές αλλαγές, έτσι και η φιλοσοφία των Στωικών είναι διαχρονική και ειδικά σε περιόδους ηθικής πτώσης, η φιλοσοφία τους ζωντανεύει και γίνεται πιο επίκαιρη από ποτέ.
Ο Φιλόσοφος ως Γιατρός
Για τους Στωικούς δεν έχει τόσο σημασία η θεωρητική ανάπτυξη και ο διανοουμενισμός, όσο η ορθή εφαρμογή των διδασκαλιών. Με άλλα λόγια η φιλοσοφία ως τρόπος ζωής, με την εξάσκηση της αρετής ως πρακτικό μέσο ευτυχίας, που οδηγεί στη λύτρωση από τα πάθη, θωρακίζοντας τον άνθρωπο έναντι ενός σκληρού και βουλιμικού κόσμου.
Ένας γνωστός Στωικός φιλόσοφος πρώην σκλάβος με το όνομα Επίκτητος είναι παράδειγμα αυτού του τρόπου ζωής. Η ζωή του Επίκτητου αποτελεί πιστή εικονογράφηση της φιλοσοφίας του. Φύση ασθενική, είχε μείνει κουτσός απ’ τη μέρα που ο κύριος του, του έβαλε για να τον δοκιμάσει το πόδι του σ’ ένα μάγγανο.«Θα μου το σπάσεις» τον προειδοποίησε χαμογελώντας ο Επίκτητος, «Όπερ και εγένετο». «Δεν στο είπα;» περιορίστηκε να σχολιάσει ο μέλλων φιλόσοφος.
Η γνωστή σε όλους μας ψυχοθεραπεία βρήκε στον Επίκτητο τον προπάτορα της. Μας διαβεβαιώνει ότι «δεν ταράζουν τους ανθρώπους τα ίδια τα πράγματα, αλλά η ιδέα που έχουν για τα πράγματα».
Πως θεραπεύεται ένα άτομο που πάσχει στη σχέση του με τον κόσμο και τον ίδιο τον εαυτό του; Αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει την πραγματικότητα και όσα του συμβαίνουν. Ο Επίκτητος είναι σαφής ως προς τον ρόλο του φιλοσόφου.
Ο φιλόσοφος λέει είναι γιατρός, και η σχολή του φιλοσόφου είναι ένα νοσοκομείο, ένα νοσοκομείο της ψυχής. Αποστολή του φιλοσόφου είναι να φροντίζει την ψυχή του ανθρώπου, όπως ο γιατρός φροντίζει το σώμα του. Με τον όρο «ψυχή» δεν πρέπει να εννοήσουμε κάτι άυλο ή υπερφυσικό. Αντίθετα πρέπει να την δούμε ως σκέψη, πεποίθηση και πνεύμα. Ο φιλόσοφος χρειάζεται να αναλύει και να αξιολογεί αυτά που σκέπτεται κάποιος, να εξετάζει τη συνάφεια και την πειστικότητά τους.
Οι Στωικοί όσον αφορά στην φροντίδα της ψυχής ακολουθούν τον Σωκράτη, ο οποίος τονίζει ότι το πιο σημαντικό πράγμα είναι η κατάσταση της ψυχής, γιατί καθορίζει την ποιότητα της ζωής μας. Τη σημαίνει όμως, να φροντίζει ένας άνθρωπος τη ζωή του; Σημαίνει να είναι ενάρετος. Ειδικότερα σημαίνει, να είναι σοφός, δίκαιος, θαρραλέος, και μετριοπαθής – οι τέσσερις θεμελιώδης αρετές για τους Στωικούς.
Ο Μάρκος Αυρήλιος περιγράφει πρακτικές πρωινής περισυλλογής, με τις οποίες ετοιμάζει τον εαυτό του για τη μέρα που έρχεται, αναλογιζόμενος τις προκλήσεις που είναι πιθανό να αντιμετωπίσει, ώστε να είναι καλύτερα προετοιμασμένος για να τις διαχειριστεί.
Ο Σενέκας περιγράφει μια διαδικασία βραδινής περισυλλογής όπου αναλογίζεται την ημέρα του, τι έκανε καλά, που δεν ήταν αρκετά προσεκτικός, και πως θα μπορούσε να τα πάει καλύτερα την επόμενη.
Ο Επίκτητος προχωρά ακόμη περισσότερο, παραλληλίζοντας την καθημερινή ζωή με αυτή του ναύτη. Όπως ο ναύτης στο πλοίο, είναι απαραίτητο να μείνουμε συγκεντρωμένοι κάθε στιγμή στη ζωή μας, προετοιμασμένοι για οτιδήποτε μπορεί να μας συμβεί.
Πρέπει να έχουμε πάντα πρόχειρες τις φιλοσοφικές αρχές μας, ώστε να μην προχωρήσουμε σε λανθασμένες κρίσεις. Αυτή είναι η Φιλοσοφία ως καθημερινή πρακτική και τρόπος ζωής, ανοίγοντας πέρασμα στην αλήθεια, την καλοσύνη, την ομορφιά και σε τόσες άλλες διαχρονικές αξίες, δίνοντας στη φιλοσοφία τον ρόλο της θεραπεύτριας στη ζωή μας.
Τι Ελέγχουμε;
Η άρνηση των υλικών/κοσμικών απολαύσεων αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της συνταγής ζωής όλων των Στωικών. Υπάρχουν πράγματα που εξαρτώνται από εμάς, κι άλλα που δεν εξαρτώνται. Από εμάς εξαρτώνται οι κρίσεις που διαμορφώνουμε, οι ροπές, οι επιθυμίες, οι αποστροφές μας. Ο Επίκτητος προτείνει να σκέφτεστε τη ζωή σας σαν να ήσαστε ηθοποιός σε μια παράσταση. Δεν έχετε διαλέξει τον ρόλο σας, δεν αποφασίζετε τι θα συμβεί και δεν είναι στο χέρι σας η διάρκεια της. Αντί να παλεύετε εναντίον όλων αυτών των πραγμάτων που δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχο σας, η αποστολή του ανθρώπου είναι να παίξει τον ρόλο του όσο καλύτερα μπορεί.
Τι είναι αυτό που δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχο μας; Το σώμα μας, τα υλικά αγαθά μας, η φήμη και η επιτυχία μας. Κανείς μας δεν επέλεξε την εθνικότητα, το φύλο, την ηλικία, το χρώμα του δέρματος, κι όμως όλα αυτά έχουν σημαντική επιρροή στη ζωή μας.
Για τους Στωικούς όπως ένας καλλιτέχνης μέσω της δημιουργικής φαντασίας αντιλαμβάνεται τις καθαρές ιδέες και μέσω της τέχνης του τις μορφοποιεί, έτσι και ο Δημιουργός του Σύμπαντος εξελίσσει τον κόσμο προς την τελειότητα.
Την πηγή της ζωής όλων των όντων, οι Στωικοί την ονομάζουν «Ειμαρμένη», η οποία θέτει τα πάντα σε απόλυτη σύνδεση, κάτω από μια αυστηρή αναγκαιότητα. Εκεί βρίσκονται τα πρότυπα της Θείας σκέψης του Δημιουργού και όλες οι μορφές εξυπηρετούν την ευθυγράμμισή τους με το Ουράνιο μοντέλο τους.
Για τους Στωικούς τα υλικά μέσα είναι απολύτως προσωρινά και δεν πρέπει να εξαρτάται ο άνθρωπος από αυτά. Έχεις μια καλή δουλειά, μια ευτυχισμένη σχέση, χρήματα, αγαπημένα πρόσωπα και έρχεται μια στιγμή που τα χάνεις… «Επιστράφηκαν» μας λένε οι Στωικοί… Οι Στωικοί πιστεύουν πως όλα στη ζωή είναι έτσι!!
Μπορούμε να λειτουργούμε όσο καλύτερα γίνεται, αλλά ποτέ δεν μπορούμε να ελέγξουμε απόλυτα την έκβαση και την διάρκεια των εξωτερικών πραγμάτων της ζωής μας. Αν συνδέσουμε την ευτυχία μας με εξωτερικά πράγματα και με το αποτέλεσμά τους, κινδυνεύουμε να απογοητευόμαστε συχνά. Αλλά αν θέσουμε ως στόχο μας απλώς να κάνουμε το καλύτερο, τότε τίποτα δεν θα μπορεί να σταθεί εμπόδιο στον δρόμο μας και η ζωή μας μεταμορφώνεται σε μια θαυμαστή περιπέτεια με ύψος και βάθος, γιατί μαθαίνουμε και αξιοποιούμε το οτιδήποτε γύρω μας, όσο μικρό και να είναι αυτό.
Ο ελεγχος των συναισθημάτων
Οι Στωικοί πιστεύουν ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων, γιατί συγκαταλέγονται στην κατηγορία των πραγμάτων που δεν εξαρτώνται από μας. Αυτό που μπορούμε να ελέγξουμε είναι να μην αντιδρούμε παρορμητικά στα γεγονότα, είναι απαραίτητο να σταματάμε για λίγο και να σκεφτόμαστε τι έχει συμβεί πριν καταλήξουμε σε κάποια κρίση. Τα συναισθήματα σήμερα συνήθως εκλαμβάνονται ως κάτι θετικό: η αγάπη, η συμπόνοια, η ενσυναίσθηση, είναι σίγουρα πράγματα που ο κόσμος έχει ανάγκη. Οι Στωικοί όμως εστιάζονται κυρίως στα αρνητικά συναισθήματα: θυμό, πικρία, ανυπομονησία, που δεν είναι τόσο γοητευτικά. Υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να αρνούμαστε ή να καταπιέζουμε τα συναισθήματα μας. Πρακτικά μας προτείνουν να προσπαθούμε να μην έχουν την πρωτοκαθεδρία στη ζωή μας. Αυτό το καταφέρνουν με το να μην φορτίζουν συναισθηματικά κυρίως τις αρνητικές καταστάσεις. Πως το καταφέρνουν;
Κάνουν ένα βήμα σ’ ένα πιο υψηλό επίπεδο από τα συναισθήματα, που είναι ο νους.
Αντί να εγκλωβίζονται στα αρνητικά συναισθήματα και συγκινήσεις, τα απογυμνώνουν αποφορτίζοντας τα γεγονότα με μια στεγνή νοητική ανάλυση. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι ψυχροί, σημαίνει ότι έχουν τη βούληση να αποταυτίζονται από τα αρνητικά γεγονότα και σαν παρατηρητές να μην χάνουν την αυτοκυριαρχία τους, διεισδύοντας στην ουσία των πραγμάτων, βρίσκοντας την καλύτερη λύση, εξοικονομώντας χρόνο και πόνο! Αυτό είναι ξεκάθαρο στην περίπτωση του θυμού. Όταν κάποιος είναι θυμωμένος, πολύ θυμωμένος, το συναίσθημα τον κυριεύει και δεν μπορείς πια να μιλήσεις λογικά μαζί του. Στο δοκίμιο «Περί Οργής», ο Σενέκας περιγράφει συναισθήματα όπως ο θυμός και η ζήλια ως προσωρινή τρέλα. Ο Σενέκας συγκρίνει τον θυμό με το να πέφτεις εντελώς ανεξέλεγκτα από την κορυφή ενός κτηρίου. Μόλις επικρατήσει ο θυμός, επηρεάζει ολόκληρο το μυαλό. Ο Σενέκας επιμένει ότι δεν χρειαζόμαστε τον θυμό για να απαντήσουμε σε πράξεις που γίνονται εναντίον μας ή εναντίον των αγαπημένων μας.
Πάντα είναι καλύτερο να λειτουργείς ήρεμα, παρακινημένος από το αίσθημα της αφοσίωσης, του καθήκοντος, της δικαιοσύνης, παρά από τον θυμό σου και τη δίψα για εκδίκηση. Το να φοβάσαι προσωρινά κάτι, αλλά μετά να μένεις αμετακίνητος, δεν είναι φόβος. Σύμφωνα με τον Σενέκα ο φόβος οδηγεί στη φυγή, ο θυμός στην επίθεση. Τα συναισθήματα είναι μικροί εσωτερικοί κινητήρες της ψυχής, που αναλόγως την χροιά τους δίνουν στην ψυχή ώθηση, χρειάζονται όμως έναν οδηγό και αυτός δεν είναι άλλος από τον νου.
Πειθάρχησε το νου σου
Μας δημιουργείται συχνά η εντύπωση ότι ο χρόνος μπορεί να μας γιατρέψει από τα πάθη. Οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα δεν είναι ο χρόνος που μας γιατρεύει! Είναι ο νους που παύει είτε να προσδοκά να συμβούν θετικά ή αρνητικά για μας γεγονότα, είτε να κυριεύεται ευχάριστα ή δυσάρεστα από κάτι που μας συνέβη προσφάτως.
Κατά τους Στωικούς, ένας ορθά διαμορφωμένος εαυτός σκέφτεται πειθαρχημένα.
Μπορεί να επιλέγει τι θα σκεφτεί και να μην παρασύρεται από τις εκάστοτε εντυπώσεις. Ορίζει ο ίδιος το αντικείμενο της σκέψης και όχι οι εντυπώσεις. Οι εντυπώσεις προκαλούν ανησυχία και εξελίσσονται σε πάθος. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στις εντυπώσεις να κυριαρχήσουν στον νου μας, αλλά να προσκαλέσουμε άλλες σκέψεις που μας οδηγούν σε συναισθηματική σταθερότητα. Ο Επίκτητος, που γνώριζε καλά πως λειτουργεί ο νους, πρότεινε στην περίπτωση της ηδονής, η οποία μαζί με τον πόνο είναι τα δύο κύρια στοιχεία που ταράζουν τον νου, να αναβάλλουμε τη συγκατάθεση μας, έτσι ώστε να κερδίζουμε χρόνο για να προβάλλουμε στον νου μας την αξία της προσωπικής μας νίκης πάνω στο φευγαλέο συναίσθημα της ηδονής.
«Όταν λάβεις την εντύπωση κάποιας ηδονής, όπως και στις άλλες περιπτώσεις, προστάτεψε τον εαυτό σου, μην παρασυρθείς από αυτή. Ας περιμένει εσένα το πράγμα και δώσε στον εαυτό σου κάποια αναβολή. Μετά φέρε στο νου σου και τις δύο χρονικές στιγμές αυτή κατά την οποία θ’ απολαύσεις την ηδονή και αυτή κατά την οποία θα την έχεις ήδη απολαύσει και μετά θα μεταμελείσαι και θα κατηγορείς ο ίδιος τον εαυτό σου.
Σ’ αυτές τις δύο να αντιτάξεις το πόσο θα χαρείς και θα επαινέσεις τον εαυτό σου, αν κρατηθείς μακριά» (Εγχειρίδιο Επίκτητου 34)
Ο Σενέκας για τον έλεγχο του νου μας αναφέρει έναν θαυμάσιο διάλογο με τον αγαπημένο του μαθητή Σερένο. Ο Ανναίος Σερένος για τον οποίο ο Σενέκας έτρεφε την πιο βαθιά συμπάθεια, ήταν ένας νέος αξιωματικός της νυχτερινής φρουράς του Νέρωνα. Ο Σερένος ζητάει από τον δάσκαλό του να τον θεραπεύσει από τη φύση της αδυναμίας του νου, η οποία κυμαίνεται ανάμεσα σε δύο πράγματα και δεν κλίνει αποφασιστικά ούτε προς το σωστό αλλά ούτε προς το λανθασμένο. Του εκμυστηρεύεται ότι πέφτει στην παγίδα των αμφιβολιών και της δυσπιστίας, παρόλη τη λιτή ζωή του στρατιωτικού που ακολουθεί πιστά, στη πραγματικότητα δεν έχει απαλλαγεί από εκείνα που μισούσε και από εκείνα που φοβάται, νιώθει μεγάλη δέσμευση και λόγω αυτού συνεχίζει να παραπονιέται και να γκρινιάζει και έτσι, ούτε άρρωστος νιώθει αλλά ούτε και καλά.
Ο Σενέκας βλέποντας στο βάθος της καρδιάς του μαθητή του, τον διαβεβαιώνει ότι και αυτός ο ίδιος συνεχίζει να στοχάζεται με τι τάχα να μοιάζει αυτή η κατάσταση του νου, που επηρεάζεται συχνά από την ανησυχία και τη δυσπιστία. Παραλληλίζει τον νου με μια ήρεμη θάλασσα που πότε παρουσιάζει κυματισμούς, πότε τρικυμίες, και πότε γαλήνη. Του συνιστά ότι εκείνο που χρειάζεται δεν είναι να πάρει κάποια σκληρά μέτρα, όπως το να αντιδρά στον εαυτό του για το τάδε θέμα, να θυμώνει με αυτόν για το δείνα ή να επιτίθεται με δριμύτητα εναντίον του για ένα τρίτο, αλλά τούτο μόνο πρέπει να κάνει…
«Να έχεις αυτοπεποίθηση και να πιστεύεις ότι βρίσκεσαι στο σωστό μονοπάτι και δεν έχεις απατηθεί από τα παραπλανητικά ίχνη όσων τρέχουν προς κάθε κατεύθυνση, μερικοί από τους οποίους μάλιστα βρίσκονται πολύ κοντά στο σωστό μονοπάτι. Εκείνο πάντως που εσύ επιθυμείς είναι κάτι το μεγάλο, το εξαίσιο και το πλησιέστατο προς το Θείο, και αυτό είναι το να παραμένεις «Ατάραχος».
Εκείνο λοιπόν που επιδιώκουμε έναντι του λαβυρίνθου που μας οδηγεί ο νους, είναι με ποιον τρόπο το πνεύμα θα ακολουθεί πάντοτε μια σταθερή και ούρια διαδρομή, πώς θα είναι ικανοποιημένο με τον εαυτό του, πώς θα βλέπει με χαρά τα έργα του και την υπόσταση του και η χαρά αυτή δεν θα διακόπτεται, αλλά το ίδιο θα εξακολουθεί να παραμένει πάντοτε ήρεμο, χωρίς εξάρσεις ή καταποντισμούς. Αυτή ακριβώς η κατάσταση ονομάζεται γαλήνη.
Τον σοφό ή πραγματικά ελεύθερο άνθρωπο οι Στωικοί τον φαντάζονταν ως πολίτη του κόσμου – κοσμοπολίτη, πάνω από τα σύνορα και τις μειωτικές διακρίσεις. Πέρα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται κάτω από μια παγκόσμια νομοτέλεια, που συγκρατεί σε αιώνια τάξη ολόκληρο τον κόσμο. Στόχος είναι η σοφία, γιατί μόνο με αυτήν ολοκληρώνεται ο άνθρωπος και ο σοφός έχει καθήκον να πράττει πάντα το σωστό. Καθήκον του σοφού είναι η επίτευξη της ευδαιμονίας μέσω της αρετής, έτσι το καθήκον γίνεται πια τρόπος ζωής του ενάρετου και σοφού ανθρώπου. Η Στωική Φιλοσοφία είναι μια εκλεκτική φιλοσοφία, έτσι όπως γεννήθηκε και ζυμώθηκε για 700 περίπου χρόνια από έναν ηθικό και ενάρετο άνθρωπο, τον Ζήνωνα.
«Έχουμε δυο αυτιά κι ένα στόμα, για να ακούμε πιο πολύ από όσο μιλάμε»
Ζήνων ο Κιτιεύς
Πηγές:
- «Η Τέχνη των Στωικών» John Sellars
- «Οι Φιλοσοφικές Σχολές της Αρχαίας Ελλάδας» Απόστολος Λυμπερίδης
- «Εγχειρίδιον» Επίκτητος
- «Περί της πνευματικής γαλήνης» Σενέκας
- Ikee.lib.auth.gr«Η άσκηση ως τέχνη του βίου στη στωική φιλοσοφία» Χριστίνα Κούρφαλη