Η Σχολή της Μιλήτου: Αφετηρία της φιλοσοφικής σκέψης

Γνώρισε τα βιβλία των Εκδόσεών Νέα Ακρόπολη

Η Σχολή της Μιλήτου αποτελεί το πρώτο οργανωμένο φιλοσοφικό ρεύμα στην Ιστορία και την απαρχή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Αναπτύχθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ. στην πόλη της Μιλήτου στη Μικρά Ασία και σηματοδότησε τη μετάβαση από τον μυθολογικό τρόπο σκέψης στον λογικό, φιλοσοφικό στοχασμό. Για πρώτη φορά, ο άνθρωπος προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο όχι μέσα από τη μυθολογία και τη θρησκεία, αλλά μέσα από τη λογική, την παρατήρηση και τον στοχασμό.

Οι φιλόσοφοι της σχολής αυτής δεν κατήργησαν πλήρως τη μυθολογική σκέψη, αλλά την απομυθοποίησαν. Αντικατέστησαν τις θεότητες με αφηρημένες φιλοσοφικές έννοιες και μελέτησαν τον κόσμο ως σύνολο από φυσικά φαινόμενα με εσωτερική τάξη και λογική. Εισήγαγαν την ιδέα ότι υπάρχει μία βασική αρχή (πρωταρχική ουσία), από την οποία προέρχονται όλα τα πράγματα και στην οποία όλα επιστρέφουν. Αυτή η αναζήτηση ενιαίας αρχής αποτέλεσε θεμέλιο της προσωκρατικής φιλοσοφίας.

Οι κύριοι φιλόσοφοι της Μιλήτου

Ο Θαλής ο Μιλήσιος, θεμελιωτής της σχολής, υποστήριξε ότι το νερό είναι η βασική ουσία του κόσμου. Για τον Θαλή, το νερό (ύδωρ) δεν είναι μόνο φυσικό στοιχείο, αλλά και κοσμική μήτρα, η αρχή της ζωής και της ύπαρξης. Επηρεασμένος από ανατολικές θρησκευτικές παραδόσεις, όπως η θεά Τιαμάτ της Μεσοποταμίας ή η θεότητα Νουν της Αιγύπτου, ο Θαλής συνέδεσε το νερό με τη δημιουργία του κόσμου και την ενσάρκωση της ζωής σε κάθε μορφή ύλης. Το νερό, σύμφωνα με τον ίδιο, διαποτίζει τα πάντα και λειτουργεί ως φορέας ψυχής∙ ακόμη και τα «άψυχα» αντικείμενα, όπως μια πέτρα, περιέχουν ζωή.

Ο Αναξίμανδρος, μαθητής του Θαλή, εισήγαγε την έννοια του απείρου – μιας απροσδιόριστης, άυλης και αιώνιας ουσίας που γεννά τα πάντα χωρίς η ίδια να φθείρεται. Το άπειρο, αόρατο και ακατανόμαστο, κυβερνά τον κόσμο και διατηρεί την τάξη. Μέσα από αυτό αναδύονται τα τέσσερα στοιχεία (γη, νερό, αέρας, φωτιά), ενώ το ίδιο παραμένει αναλλοίωτο. Η ιδέα αυτή δείχνει ήδη ένα βήμα προς την αφαίρεση και τη μεταφυσική σκέψη, κάτι που συνδέεται με ανατολικές έννοιες όπως ο αιθέρας ή το Ακάσα.

Ο Αναξιμένης, με τη σειρά του, πρότεινε ως αρχή τον αέρα, μια ουσία άπειρη, αόρατη αλλά ενεργή. Ο αέρας, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, είναι η ζωτική πνοή του σύμπαντος, που αναπνέει, πάλλεται και μετασχηματίζεται. Μέσα από τις διαδικασίες πύκνωσης και αραίωσης, ο αέρας μετατρέπεται στα υπόλοιπα στοιχεία: πρώτα σε άνεμο, σύννεφα, νερό, έπειτα σε γη και βράχους. Αυτή η αντίληψη τονίζει ότι η πολυπλοκότητα της φύσης είναι αποτέλεσμα ποιοτικών διαφοροποιήσεων μίας ενιαίας ουσίας, όχι πολλών ξεχωριστών αρχών.

Χαρακτηριστικά της Σχολής της Μιλήτου

Η Σχολή της Μιλήτου διακρίνεται για ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά που θεμελίωσαν τη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη:

Αναζήτηση της αρχής: Μια θεμελιακή ουσία που εξηγεί τη δημιουργία και την τάξη του κόσμου.
Απόρριψη μυθολογικών εξηγήσεων: Ο κόσμος εξηγείται με λογικά και φυσικά αίτια, όχι με θεϊκές παρεμβάσεις.
Ορθολογισμός: Εμπιστοσύνη στη λογική, στην παρατήρηση και στη φυσική ερμηνεία των φαινομένων.
Μονοαρχία: Ενότητα του κόσμου κάτω από μία βασική ουσία.
Αποδοχή της μεταβολής: Όλα τα πράγματα αλλάζουν, μεταμορφώνονται, εξελίσσονται.
Κοσμολογικό ενδιαφέρον: Προσπάθεια ερμηνείας της δομής του κόσμου, της γέννησης της φύσης, των ουράνιων σωμάτων και των φυσικών κύκλων.
Πρωτο-επιστημονική σκέψη: Εισαγωγή υποθέσεων, λογικών συλλογισμών και μεθοδολογίας που προσεγγίζει τη σύγχρονη επιστήμη. Για παράδειγμα, ο Θαλής εξηγούσε τους σεισμούς όχι ως θεϊκή τιμωρία αλλά ως αποτέλεσμα της κίνησης του νερού, πάνω στο οποίο θεωρούσε ότι στηρίζεται η γη.

Η Φιλοσοφική Ενότητα της Σχολής

Παρά τις επιμέρους διαφορές, όλοι οι φιλόσοφοι της Σχολής της Μιλήτου συμμερίζονται την ιδέα ότι ο κόσμος διέπεται από τάξη και λογική συνέπεια. Όλα τα φαινόμενα είναι φυσικά και μπορούν να εξηγηθούν μέσα από μια κοινή αρχή. Αυτή η ενωτική αντίληψη για το σύμπαν, όπου όλα τα πράγματα προέρχονται από ένα κοινό υπόβαθρο, υπήρξε επαναστατική. Ο στοχασμός τους έστρεψε την ανθρώπινη συνείδηση από το υπερβατικό στο ορατό, από τη θεολογία στη φύση, από τον μύθο στον λόγο.

Επίλογος

Η Σχολή της Μιλήτου δεν ήταν απλώς η απαρχή της ελληνικής φιλοσοφίας – ήταν το ξεκίνημα της ανθρώπινης σκέψης που τολμά να αμφισβητεί, να ερευνά και να αναζητά την αλήθεια πέρα από τους μύθους. Οι φιλόσοφοί της, με οδηγό τη λογική και την παρατήρηση, άνοιξαν τον δρόμο για τη γέννηση της επιστήμης και του στοχασμού. Στην πόλη της Μιλήτου, ο άνθρωπος ύψωσε για πρώτη φορά το βλέμμα του προς το σύμπαν και αναρωτήθηκε: «Πώς λειτουργεί ο κόσμος; Και ποια είναι η θέση μου μέσα σε αυτόν;»

Σε μια εποχή όπου κυριαρχούσαν οι θεοί και οι θρύλοι, οι Μιλήσιοι τόλμησαν να πιστέψουν στον νου, να ακούσουν τον λόγο, και να θεμελιώσουν έναν πολιτισμό που θα στηρίζεται όχι στον φόβο, αλλά στην κατανόηση. Αυτή η τολμηρή στροφή προς τη γνώση παραμένει ακόμη και σήμερα η πιο ισχυρή πυξίδα της προόδου.

Βιβλιογραφία:

Κορδάτος, Γιάννης. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Αθήνα: Εκδόσεις 20ός Αιώνας, 1980.
Νάκος, Ιωάννης. Ιστορία της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας, 2004.
Καστοριάδης, Κορνήλιος. Η ελληνική φαντασιακή θέσμιση. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 1990.
Kirk, G. S., Raven, J. E., & Schofield, M. The Presocratic Philosophers. Cambridge University Press, 1983.
Κατσούλης, Γ. Από τον Μύθο στον Λόγο: Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι. Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτη, 1997.
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα. Λήμματα: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Προσωκρατικοί.