Τα 4 στοιχεία στον Αναξίμανδρο

Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος ήταν προσωκρατικός φιλόσοφος που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ. Ήταν μαθητής και διάδοχος του Θαλή στην Σχολή της Ιωνίας, δάσκαλος του Πυθαγόρα και ένας από τους πρώτους φιλοσόφους που προσπάθησαν να εξηγήσουν συστηματικά και επιστημονικά την φύση του σύμπαντος.

Για τη ζωή του γνωρίζουμε ελάχιστα, γιατί όπως φαίνεται οι μεταγενέστεροι έδωσαν μεγαλύτερη σημασία στο να διατηρήσουν τη σκέψη του παρά τη βιογραφία του. Γνωρίζουμε ότι ασχολήθηκε με την Αστρονομία και τη Γεωγραφία. Θεωρείται ότι εισήγαγε τη χρήση του γνώμονα στην Ελλάδα καθώς και ότι κατασκεύασε έναν από τους πρώτους χάρτες του τότε γνωστού κόσμου. Ένα από τα κύρια έργα του ήταν το «Περί φύσεως».

Στη σκέψη του φαίνεται η ολιστική αντίληψη της φυσικής πραγματικότητας, στο κέντρο της οποίας είναι η κοσμογονική αναζήτηση. Για τον Αναξίμανδρο η αρχή του σύμπαντος βρίσκεται στο Άπειρο, από το οποίο προέρχονται τα πρωταρχικά στοιχεία – Γη, Νερό, Αέρας, Φωτιά – τα οποία αποτελούν τα δομικά στοιχεία του κόσμου. Κάθε ένα από αυτά έχει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές του.

Το Άπειρο

Το άπειρο είναι το πρωταρχικό υλικό από το οποίο προήλθε ο κόσμος. Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο «περιέχει τα πάντα και κυβερνά τα πάντα», το χαρακτήρισε αιώνιο, αθάνατο και «θείο». Δεν έχει αρχή και τέλος. Είναι ομοιογενές, ενιαίο και ακατανόμαστο.

Για τον Αναξίμανδρο το Άπειρο δεν είναι μόνο μια φιλοσοφική έννοια, αλλά είναι μια αρχή, μια ουσία, μια υπόσταση. Θα μπορούσαμε να το αντιστοιχήσουμε με το Ακάσα ή τον Αιθέρα.

Από το άπειρο προέρχονται τα πάντα, από αυτό εκπορεύονται τα 4 στοιχεία, ενώ το ίδιο παραμένει αναλλοίωτο. Αν και στο πρώτο άκουσμα αυτό μπορεί να φαίνεται παράλογο, αν φανταστούμε ότι με τη φλόγα ενός κεριού μπορούμε να ανάψουμε χιλιάδες φλόγες χωρίς να αλλοιωθεί η αρχική, τότε ίσως αντιληφθούμε κάτι από αυτή την διαδικασία που μας περιγράφει ο Μιλήσιος φιλόσοφος.

Κοσμογένεση

Ο Πλούταρχος μας λέει για τον Αναξίμανδρο ότι από το αιώνιο άπειρο αποχωρίστηκαν οι δύο βασικές αντίθετες δυνάμεις, του θερμού και του ψυχρού. Το θερμό πήρε τη μορφή πύρινης σφαίρας, και το ψυχρό τη μορφή νεφελώδους αέρα.

Η πύρινη σφαίρα τύλιξε τον νεφελώδη αέρα, και στο εσωτερικό του συμπυκνώθηκε η Γη. Στη συνέχεια η πύρινη σφαίρα εξερράγη, εκτινάχθηκαν δακτύλιοι φωτιάς και αέρα και έτσι σχηματίστηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα.

Η εικόνα αυτή, των στροβίλων και των δακτυλίων μας θυμίζει τις 4 αλχημικές σφαίρες τις οποίες συναντάμε τόσο στον μακρόκοσμο – Σύμπαν, όσο και στον μικρόκοσμό – Άνθρωπο.

Στο κέντρο ο Αναξίμαδρος τοποθετεί τη Γη. Το γεγονός ότι έχουμε αναφορά από τον Θέωνα τον Σμυρναίο, σύμφωνα με την οποία ο Αναξίμαδρος πίστευε στο ηλιοκεντρικό σύστημα, μας κάνει να θεωρήσουμε ότι δεν αναφέρεται απαραίτητα στον πλανήτη Γη ο οποίος περιβάλλεται από τα υπόλοιπα ουράνια σώματα. Αλλά αναφέρεται στο στοιχείο γη το οποίο περιβάλλεται και διαπερνάται από τα υπόλοιπα 4 στοιχεία, σαν ομόκεντρες σφαίρες.

Σε άλλο σημείο ο Αναξίμανδρος αναφέρεται στη διαδικασία εκπόρευσης παρουσιάζοντάς την σαν μία διαδοχική κρυσταλλοποίηση των πραγμάτων.

Ο Αναξίμανδρος ισχυρίζεται ότι για να εξακολουθήσει να υφίσταται το σύμπαν και αυτή η διαδικασία δημιουργίας και καταστροφής, χρειάζεται να υπάρχει δυσαρμονία. Λέει ότι αν όλα ήταν δίκαια, αν όλα βρίσκονταν σε ισορροπία δεν θα υπήρχε σύμπαν, δεν θα υπήρχε ζωή. Θα είμαστε στο άπειρο. Και ακριβώς επειδή υπάρχει ανισορροπία, δυσαρμονία υπάρχει αδικία και τα όντα αναζητούν αυτό που τους λείπει για να φτάσουν στην ολοκλήρωση και στη δικαιοσύνη. Έτσι κινείται ο κόσμος και αυτή η αναζήτηση θα τους οδηγήσει στην τελική, την έσχατη αρμονία.

Τα στοιχεία

Γη

Η γη ήταν το βαρύτερο και πιο στερεό από τα τέσσερα στοιχεία. Συνδέθηκε με τη σταθερότητα, τη γείωση και τις ιδιότητες της σκληρότητας και της πυκνότητας. Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η γη συνδέθηκε συχνά με τις ιδιότητες της ψυχρότητας και της ξηρότητας. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι η γη ήταν το θεμέλιο όλων των πραγμάτων και ότι χρησίμευε ως βάση πάνω στην οποία μπορούσαν να χτίσουν τα άλλα στοιχεία.

Νερό

Το νερό συνδέθηκε με τις ιδιότητες της υγρασίας, της ρευστότητας και της προσαρμοστικότητας. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι μέσω του νερού όλα τα πράγματα μπορούσαν να τρέφονται και να συντηρούνται. Ήταν το στοιχείο που μπορούσε να προσφέρει την απαραίτητη υγρασία και ρευστότητα για ανάπτυξη και αλλαγή.

Αέρας

Ο αέρας ήταν το ελαφρύτερο και πιο αιθέριο από τα τέσσερα στοιχεία. Συνδέθηκε με την κίνηση, την αλλαγή και τις ιδιότητες της ελαφρότητας και της επεκτατικότητας. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι μέσω του αέρα όλα τα πράγματα κινούνταν και άλλαζαν. Ήταν η πνοή της ζωής που εμψύχωνε όλα τα έμβια όντα και ήταν ο αγωγός μέσω του οποίου μπορούσαν να αλληλεπιδράσουν τα άλλα στοιχεία.

Φωτιά

Η φωτιά ήταν το πιο μεταμορφωτικό και ισχυρό από τα τέσσερα στοιχεία. Συνδέθηκε με την ενέργεια, το πάθος και τις ιδιότητες της θερμότητας και της ξηρότητας. Ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι η φωτιά ήταν η πηγή όλης της ενέργειας και της ζωτικότητας στο σύμπαν. Ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από κάθε αλλαγή και μεταμόρφωση, και ήταν το στοιχείο που μπορούσε να καταναλώσει και να μεταμορφώσει όλα τα άλλα στοιχεία.

Βιβλιογραφία

Kahn, C., Ο Αναξίμανδρος και οι απαρχές της ελληνικής κοσμολογίας, μτφρ. Ν. Γιανναδάκης, Αθήνα, Πολύτυπο, 1982.
Αριστοτέλης. (Αι) Φυσική. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 1999.
Γραχάμ, Ν. (1986). Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
Μιλλιώτης, Ε. (2010). Αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.

Συγγραφέας: Γιαννακούρας Παναγιώτης