Η διδασκαλία και θεωρία των 4 στοιχείων είναι μια απεικόνιση των καταστάσεων στις οποίες μπορεί να υπάρξει η Ύλη. Με τον όρο ύλη δεν εννοούμε την φυσική ύλη που αντιλαμβανόμαστε αισθητηριακά και που δίνει μορφή και υπόσταση σε όλα τα πράγματα αλλά την πηγή αυτής. Όπως είναι γνωστό, η ύλη είναι συμπυκνωμένη μορφή ενέργειας.
Ο Εσωτερισμός διδάσκει ότι συνολικά υπάρχουν 7 είδη ενέργειας, τα οποία κατατάσσονται σε μια κλίμακα ανάλογα με το πόσο «λεπτές» είναι και η χονδροειδέστερη μορφή -που δονεί σε χαμηλότερη συχνότητα- είναι η φυσική ύλη. Τα 4 πρώτα είδη ενέργειας -επίπεδα δόνησης- που είναι και τα μόνα που μπορεί να χειριστεί ο άνθρωπος είναι η Νοητική, η Ψυχική, η Ενεργειακή και η Αντικειμενική. Το 5ο επίπεδο ενέργειας, το αιθερικό, μόλις αρχίζει να γίνεται αντιληπτό, ενώ τα δύο ανώτερα είναι αρκετά απρόσιτα για την ανθρώπινη αντίληψη στην παρούσα φάση.
Τα 4 είδη ενέργειας που αντιλαμβανόμαστε ήταν γνωστά στους αρχαίους πολιτισμούς και συμβολίστηκαν με τα 4 στοιχεία:
Αντικειμενικό επίπεδο (Φυσική ύλη): ΓΗ
Ενεργειακό επίπεδο: ΝΕΡΟ
Ψυχικό επίπεδο: ΑΕΡΑΣ
Νοητικό επίπεδο: ΦΩΤΙΑ
Κάθε πολιτισμός και εποχή έδωσε ιδιαίτερη σημασία σε ένα η περισσότερα από αυτά, ανάγοντάς το σε κυρίαρχο στοιχείο.
ΓΗ
Το στοιχείο γη, θηλυκής φύσης, θεωρήθηκε από όλους τους πολιτισμούς ως μήτρα της ζωής. Η «Μητέρα-Γη», σύμβολο γονιμότητας, σταθερότητας και συντήρησης της ύπαρξης, λατρεύτηκε κυρίως ως χθόνια θεότητα. Είναι αυτή που γεννά και θρέφει όλα τα όντα που κατοικούν επάνω της. Ταυτόχρονα, αφού γεννάει όλες τις μορφές, το ον Γαία είναι κάτι απέραντα ζωντανό. Είναι το ένα από τα δύο όντα που αποτελούν το πρωταρχικό Θείο ζευγάρι και γονιμοποιείται από τον ουράνιο Πατέρα. Ως θεότητα, στην ελληνική θρησκεία θεωρείται ανώτερη από τις υπόλοιπες θηλυκές θεότητες. Ο Αισχύλος στις «Ευμενίδες» πρώτα επικαλείται την γη και μετά την Θέμιδα.
Αργότερα η γη αντικαθίσταται από την Δήμητρα. Όπως ομολογεί ο Ευριπίδης στις «Βάκχες» μιλώντας για τη Δήμητρα: «Είναι η γη και κάλεσέ την με όποιο θέλεις όνομα».
Όπως είναι φυσικό, η Γη είχε μεγαλύτερη αίγλη στις αγροτικές θρησκείες και πολιτισμούς, όπως οι Σουμέριοι στην αυγή του πολιτισμού τους. Μερικοί λαοί, οι Περουβιανοί για παράδειγμα, πιστεύουν ότι κατάγονται από τα βουνά και τις πέτρες. Ο Όμηρος δοξάζει τη γη, λέγοντας ότι είναι αυτή που χαρίζει, αλλά και που αφαιρεί τη ζωή.
Σε χθόνιες λατρείες ή στα κατάλοιπά τους, η γη είναι πηγή δύναμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην μυθολογία της Αρχαίας Ελλάδας αποτελεί ο Γίγαντας Ανταίος -άθλοι του Ηρακλή- ο οποίος κάθε φορά που πέφτει στη γη αντλεί δύναμη απ’ αυτή. Ακόμη, στο Χριστιανισμό οι Πρωτόπλαστοι δημιουργούνται από χώμα και νερό.
Στην αλχημεία είναι η πρωταρχική φάση μετάλλαξης του άνθρακα σε διαμάντι και συμβολίζεται με το μαύρο χρώμα.
ΝΕΡΟ
Το νερό είναι πρωταρχική και ανεξάντλητη πηγή ενέργειας. Χαρακτηρίζεται από δυναμικότητα και μεταβλητότητα. Εξασφαλίζει μακροζωία, δύναμη, ενέργεια και καλή υγεία. Σύμφωνα με τις Βέδες, διαθέτει θαυματουργές θεραπευτικές ικανότητες. Είναι σύμβολο εξαγνισμού. Το βάπτισμα στο Χριστιανισμό συμβολίζει την εξωτερική και εσωτερική καθαριότητα, την απαλλαγή από κάθε μολυσματικό στοιχείο. Ταυτόχρονα, το πέρασμα διαμέσου του νερού συμβολίζει την αναγέννηση, τη νέα αρχή και τη νέα ζωή. Ο Χριστός βαπτίζεται για να δεχθεί το Άγιο Πνεύμα, ενώ η Θέτις βαπτίζει τον Αχιλλέα για να τον κάνει αθάνατο. Ακόμη, η βύθιση του σταυρού και η ανάδυσή του συμβολίζει την ανανέωση και ενδυνάμωση της λειτουργίας του. Αντίστοιχα στις 27 Μαρτίου γινόταν στην αρχαιότητα το λουτρό σε ποτάμι της Φρυγικής μητέρας Κυβέλης.
Η λέξη-κλειδί για το νερό είναι Ρυθμός και Περιοδικότητα. Και αυτό γιατί το νερό ανακυκλώνει συνεχώς την ενέργεια.
Μεγάλη είναι η δημιουργική δύναμη του νερού, που επιτρέπει την ανάδυση μορφών από αυτό -π.χ. Αφροδίτη- αλλά και από την άλλη μεριά σημαντική είναι η ικανότητά του να καταλύει και να καταστρέφει κάθε μορφή ζωής. Ο μύθος του κατακλυσμού υπάρχει σε όλες τις μυθολογίες: Έλληνες, Εβραίοι, Χριστιανοί, Ινδοί, Σουμέριοι, Ιρανοί, Ασσυροβαβυλώνιοι μιλάνε για έναν ή περισσότερους κατακλυσμούς, που κατέστρεψαν κάθε μορφή ζωής πάνω στη γη. Μέσα στο νερό ενυπάρχουν όλες οι μορφές εν δυνάμει και κάποια στιγμή αποκτούν υλική μορφή.
Η βροχή είναι για πολλούς λαούς το ουράνιο σπέρμα που γονιμοποιεί τη γη και την κάνει να βλασταίνει. Οι Ινδιάνοι Πίμα του Μεξικού μιλούν για μια πολύ όμορφη γυναίκα, τη μητέρα Γη, που γονιμοποιήθηκε από μια σταγόνα που έπεσε από ένα σύννεφο.
Στην Αιγυπτιακή μυθολογία, ο Κνεπ, ο αιώνιος κρυμμένος Θεός αναπαρίσταται με ένα φίδι που βγάζει το κεφάλι του έξω από το νερό.
Στις Βόρειες ευρωπαϊκές χώρες το σύμπαν δημιουργήθηκε από το νερό. Επίσης, ο Μωυσής διδάσκει πως μόνο η γη και το νερό μπορούν να γεννήσουν μια ζώσα ψυχή. Οι Ινδουιστές πιστεύουν ότι ο Μπράχμα έφτιαξε τον πρώτο άνθρωπο από γη, νερό και αέρα -φυσικό, ενεργειακό και συναισθηματικό σώμα-. Το πυρ -νους- αποκτήθηκε από τον άνθρωπο αργότερα.
Στους προσωκρατικούς ο Θαλής ονομάζει την πρωταρχική και αρχέγονη ύλη «Ύδατα του Διαστήματος». Δίδασκε ότι όλα τα πράγματα προήλθαν από το πρωταρχικό αυτό νερό.
ΑΕΡΑΣ
Ο αέρας συμβολίζει την ψυχή. Το βασικότερο χαρακτηριστικό του είναι η μεταβλητότητα και η έλλειψη σταθερότητας. Για τον Πλάτωνα η ψυχή, δηλαδή το αστρικό σώμα, είναι το κλειδί για την κυριαρχία της λογικής στον άνθρωπο. Ο Αναξιμένης τονίζει ότι όλα προήλθαν από τον αέρα, τη θεία πνοή που έδωσε ζωή στα πάντα και εμψυχώνει τα πάντα. «…και τα πάντα παράγονται από ένα είδος πύκνωσης και πάλι αραίωσης του αέρα. Πράγματι η κίνηση υπάρχει ανέκαθεν.» Για τον Αναξιμένη, αέρας και πνεύμα είναι δύο ταυτόσημοι όροι.
Στην αρχαία Ελλάδα ο θεός των ανέμων είναι ο Αίολος, ο οποίος όμως δεν κατέχει μια θέση στο δωδεκάθεο. Αντίθετα, στην Ινδία ο Ίντρα είναι ένας από τους μεγαλύτερους Θεούς, Θεός Πολεμιστής. Επίσης και ο Βαγιού είναι θεότητα του αέρα. Ο αέρας συμβολίζει την ορμή, την ώθηση, την τόλμη και γι΄ αυτό ταιριάζει περισσότερο σε πολεμιστές. Είναι αυτός που μπορεί να εμποδίσει ή να επιταχύνει την πορεία κάποιου, γι’ αυτό οι αρχαίοι λαοί έκαναν θυσίες σε Θεότητες του ανέμου πριν από τα ταξίδια τους. Ο έλεγχος των ανέμων απαιτεί σιδερένια θέληση και πειθαρχία: Ο Οδυσσέας δεν καταφέρνει να ελέγξει τα συναισθήματα – ανέμους και αυτό τον ξαναφέρνει πίσω στην αρχή.
Στην αρχαία Ελλάδα επίσης σύμβολο του αέρα είναι και ο Δίας, δεδομένου του ότι είναι ο θεός που είναι παντού και επιβλέπει τα πάντα.
ΦΩΤΙΑ – ΠΥΡ
Το Πυρ συμβολίζει τη νόηση του ανθρώπου αλλά και την παγκόσμια. Η λατρεία της φωτιάς υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια μια από τις βασικότερες λατρείες πολλών πολιτισμών. Στον Μιθραϊσμό, στη θρησκεία της Αβέστα, στη Ρώμη, στην Αίγυπτο, στην αρχαία Ελλάδα, η φωτιά έχει την ίδια περίπου σημασία. Στην Ελλάδα, ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά και τη δίνει πρόωρα στους ανθρώπους, ενώ στην Αίγυπτο ο Ερμής ο Τρισμέγιστος διδάσκει ότι η φωτιά είναι μεταγενέστερο στοιχείο και δεν υπήρχε από την αρχή.
Η φωτιά έχει καταστροφικές αλλά και εξαγνιστικές ιδιότητες. Έχει άμεση σχέση με τον ήλιο και αντανακλά τις ιδιότητές του. Συμβολίζει επίσης την πνευματική δύναμη. Στο χριστιανισμό κατέχει εξέχουσα θέση, αφού η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος στους Αποστόλους γίνεται με τη μορφή μιας φλόγας, είναι η θεία Αποκάλυψη. Το φωτοστέφανο επίσης των Αγίων συμβολίζει την πνευματική τους δύναμη και την ισχύ της ψυχής τους.
Το πυρ είναι το αρσενικό στοιχείο, ο Πατέρας, ο Ουρανός. Η θηλυκή του όψη είναι η φωτιά της οικιακής εστίας.
Στο Βουδισμό, το πυρ είναι η σοφία που κατακαίει την άγνοια. Στις Βέδες ο θεός της φωτιάς, ο Άγκνι, αντιπροσωπεύει τον άξονα του κόσμου.
Στο Ζωροαστρισμό το σπέρμα των ανθρώπων έχει την πηγή του στο πυρ και όχι στο νερό. Στη Μπαγκαβάτ Γκίτα βρίσκουμε τον Κρίσνα να λέει: «Είμαι το πυρ που ενοικεί στα σώματα όλων των πραγμάτων που έχουν ζωή». Στους Σουμέριους, ο Μαρδούκ ο πιο δημοφιλής θεός, είναι θεός του πυρός «που κατακαίει με φωτιά τους εχθρούς». Η σκοτεινή όψη του πυρός συμβολίζεται στον Χριστιανισμό και τον Μωαμεθανισμό με το «πυρ της κόλασης», ενώ στην Ινδία με την θεά Κάλι.
Από τους Προσωκρατικούς, ο Ηράκλειτος θεωρεί η πρωταρχική ουσία του σύμπαντος είναι το Πυρ από το οποίο προήλθαν με μετουσίωση όλα τα άλλα στοιχεία. «Αυτόν τον κόσμο δεν τον έπλασσε κανένας, αλλά υπήρχε πάντα, υπάρχει και θα υπάρχει, μία αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο.»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μυστική Δοξασία, Ε. Π. Μπλαβάτσκυ
- Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των θρησκειών (Mircea Eliade), εκδ. Χατζηνικολή
- Λεξικό συμβόλων (Τζ. Κούπερ), εκδ. Πύρινος κόσμος
- Τμήμα έρευνας της Νέας Ακρόπολης: «Προσωκρατικοί και Μ. Δοξασία», Σ. Κουκουβής, Μάρτιος 98