Ποια είναι τα κυριότερα προβλήματα του ανθρώπου; Από πού προέρχονται;
Η διδασκαλία που απαντά σ’ αυτά τα ερωτήματα, ξεκινά με βάση το δεδομένο ότι η ύπαρξη του ανθρώπου περιέχει πόνο. Παρουσιάστηκε πριν από 25 περίπου αιώνες από το Βούδα, ο οποίος προσπάθησε να εντοπίσει και να ανακαλύψει μέσα από μια αλληλουχία καταστάσεων της ζωής του το δρόμο της Σοφίας.
Η διδασκαλία του περιλαμβάνει τις 4 Μεγάλες Αλήθειες ή αλλιώς τα 4 στάδια που οδηγούν στην εξάλειψη των προβλημάτων. Όταν ο άνθρωπος κατανοήσει την ύπαρξη του πόνου, όχι σαν πηγή οδύνης αλλά σαν ευκαιρία συνειδητοποίησης, τότε θα μπορέσει να ξεκινήσει ένα δρόμο που θα τον οδηγήσει στην απελευθέρωση από τα εφήμερα δεινά της ανθρώπινης ζωής.
Μετά από αρκετά χρόνια περιπλανήσεων και συστηματικού ασκητισμού, ο Βούδας συνειδητοποίησε πως οι ακραίες καταστάσεις (υπερβολή στην αυστηρότητα ή στην ηδονή) δεν ωφελούν, και το μόνο που τελικά προκαλούν είναι πόνο. Και ανακάλυψε πως μόνο η Ατραπός της Μέσης Οδού οδηγεί στην απελευθέρωση.
Τις 4 Μεγάλες Αλήθειες της Μέσης Οδού τις παρουσίασε στο πρώτο του κήρυγμα στους παλιούς του συντρόφους και ασκητές, στο Ισιπατάνα (σύγχρονο Σαρνάτ κοντά στο Μπεναρές).

Το πρώτο στάδιο της Μέσης Οδού αναφέρεται στον πόνο (Ντουκχά).
Η πρώτη ευγενής αλήθεια ( ντουκχά-αριασάτια) μεταφράζεται γενικώς από τους σχολιαστές ως η ευγενής αλήθεια του πόνου.
Σύμφωνα μ’ αυτήν, η ζωή δεν είναι τίποτε άλλο από δυστυχία και πόνος. Οποιαδήποτε μορφή πόνου, φυσική, ψυχική ή νοητική, ωθεί τον άνθρωπο να αντιδρά. Όμως με την κατανόηση μπορεί να κοιτάξει προς τον πόνο, να τον αποδεχτεί και να τον αγκαλιάσει. Αυτή η αναγνώριση είναι το πρώτο βήμα.
Βέβαια ο όρος ντουκχά, παρόλο που σημαίνει «δυστυχία ή πόνο», έχει πιο βαθύ φιλοσοφικό νόημα. Περικλείει έννοιες όπως ατέλεια, παροδικότητα, κενότητα, μη ουσιαστικότητα, χωρίς να αποκλείει και την ευτυχία στις διάφορες μορφές της, υλική ή πνευματική, τόσο για τους απλούς ανθρώπους όσο και για τους μοναχούς. Λόγω ελλιπών ή δυσνόητων μεταφράσεων, η διδασκαλία θεωρήθηκε πεσιμιστική αλλά σύμφωνα με τους μελετητές της είναι απλά ρεαλιστική, δεδομένου ότι θεωρεί τη ζωή αντικειμενικά και δείχνει ποιος είναι ο άνθρωπος και ποιον δρόμο μπορεί να ακολουθήσει προς την τέλεια ελευθερία, γαλήνη, και αταραξία.
Το δεύτερο στάδιο αναφέρεται στην αιτία του πόνου.
Ο πιο δημοφιλής ορισμός της είναι η «δίψα» του ανθρώπου, που προκαλεί την επαναλαμβανόμενη ύπαρξη του όντος μέσα από διαφορετικές μορφές.
Η «δίψα» είναι δεμένη με την παθιασμένη επιθυμία και βρίσκει κάθε φορά νέα ικανοποίηση πότε σ’ ένα σημείο και πότε σ’ άλλο. Πιο συγκεκριμένα μπορεί να εκδηλωθεί σαν δίψα για αισθησιακές ηδονές, δίψα για ύπαρξη καθώς και δίψα για μη ύπαρξη (αυτο-αφανισμός). Αυτή η επιθυμία εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους και γεννάει όλες τις μορφές δυστυχίας και τη συνέχεια των υπάρξεων. Δεν είναι η πρώτη αιτία αλλά η πιο άμεση και απτή.
Οι όροι «δίψα», «βούληση» και «κάρμα» φανερώνουν το ίδιο πράγμα: την επιθυμία, τη θέληση για ύπαρξη, για συνεχή αύξηση, για συσσώρευση όλων και περισσότερων. Αυτή είναι η αιτία για την εμφάνιση του πόνου και βρίσκεται μέσα στη συσσώρευση των νοητικών σχηματισμών, μιας εκ των 5 συσσωρεύσεων που αποτελούν την ύπαρξη. Αυτό είναι ένα από τα πιο σημαντικά και ουσιαστικά σημεία της διδασκαλίας του Βούδα.
Οι 5 Συσσωρεύσεις αποτελούν τη λεγόμενη ύπαρξη. Η πρώτη είναι η συσσώρευση της ύλης. Η δεύτερη η συσσώρευση των αισθημάτων. Η τρίτη η συσσώρευση των αντιλήψεων. Η τέταρτη η συσσώρευση των νοητικών σχηματισμών και η πέμπτη η συσσώρευση της συνείδησης. Οι 5 αυτές συσσωρεύσεις είναι η ύπαρξη. Άρα είναι κι αυτές πόνος, αφού είναι παροδικές. Είναι εξαιρετικά σημαντική η κατανόηση της πρώτης Ευγενούς Αλήθειας, γιατί, όπως λέει ο Βούδας, «εκείνος που βλέπει τον πόνο, βλέπει επίσης και την εμφάνιση του πόνου, βλέπει το σταμάτημα του πόνου και βλέπει ακόμα την ατραπό που οδηγεί στο σταμάτημα του πόνου. Αυτό όμως δεν κάνει τη ζωή ενός βουδιστή μελαγχολική αλλά ευτυχισμένη, γιατί δεν έχει ούτε φόβους ούτε αγωνίες.
Η αιτία λοιπόν εμφάνισης του πόνου βρίσκεται μέσα στον ίδιο τον πόνο κι όχι έξω απ’ αυτόν, εφόσον οι άνθρωποι δίνουν αποκλειστικά όλες τους τις δυνάμεις σ’ έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει, μεταβάλλεται και ξαφνικά νιώθουν το χρόνο να έχει φύγει σαν καπνός.
Το τρίτο στάδιο αναφέρεται στην εξάλειψη του πόνου.
Λέγεται ότι όσο περισσότερα πράγματα επιθυμεί ο άνθρωπος τόσο περισσότερο Κάρμα (1*) φορτώνει στη ζυγαριά της ύπαρξής του. Για να απαλείψει πλήρως τον πόνο, πρέπει να εξαλειφθεί η βασική του ρίζα, που είναι η δίψα. Τότε συνειδητοποιεί ότι μπορεί να πετύχει το σκοπό του. Γι’ αυτό, η Νιρβάνα (2*) είναι επίσης γνωστή και ως «Εξάλειψη της Δίψας». Όταν ο άνθρωπος εξασκηθεί στον πόνο, τότε τον κοιτάζει, τον αποδέχεται, τον γνωρίζει και τον αφήνει να φύγει. Μόνο τότε «ο πόνος έχει κατανοηθεί».
Το τέταρτο και τελευταίο στάδιο είναι η Ατραπός που οδηγεί στην εξάλειψη του πόνου.
Αυτή είναι γνωστή ως η «Ευγενής Οκταπλή Ατραπός». Αποφεύγει τα άκρα, δηλαδή την αναζήτηση της ευτυχίας είτε μέσω ηδονών των αισθήσεων είτε μέσω αυτο-βασανισμού του σώματος και της προσωπικότητας με διάφορες μορφές ασκητισμού, θεωρώντας και τους δύο τρόπους «οδυνηρούς και ασύμφορους».
Ο άνθρωπος μπορεί να χρησιμοποιήσει τις 4 Ευγενείς Αλήθειες στην καθημερινότητά του, για ν’ αναπτυχθεί, εφαρμόζοντάς τες σε συνηθισμένα πράγματα της ζωής, όπως οι προσκολλήσεις και οι έμμονες ιδέες, που έτσι μπορεί να τις αναγνωρίσει και να φθάσει στην επίγνωση και την πλήρη κατανόηση.

Η Ευγενής Οκταπλή Ατραπός
Μέσω της προσωπικής του εμπειρίας ο Βούδας ανακάλυψε ότι η Μέση Ατραπός «χαρίζει γνώση, όραση και οδηγεί στην ηρεμία, ενόραση, φώτιση, Νιρβάνα». Αναφέρεται ως Ευγενής Οκταπλή Ατραπός, επειδή αποτελείται από οκτώ υποδιαιρέσεις:
1.Ορθή Κατανόηση, 2.Ορθή Σκέψη, 3.Ορθή Ομιλία, 4.Ορθή Δράση, 5.Ορθή Ζωή, 6.Ορθή Προσπάθεια, 7. Ορθή Προσοχή, 8.Ορθή Συγκέντρωση.
Όλη η διδασκαλία ασχολείται μ’ αυτό το Δρόμο. Οι υποδιαιρέσεις δεν ακολουθούν κάποια αριθμητική σειρά και μπορούν να καλλιεργηθούν ταυτόχρονα, ανάλογα με την ικανότητα του καθενός. Όλες συνδέονται μεταξύ τους και κάθε μία βοηθάει στην καλλιέργεια των άλλων. Στόχος είναι να επιτευχθούν τα 3 βασικά σημεία της διδασκαλίας που είναι: 1) Η ΗΘΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ, 2) Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ και 3) Η ΣΟΦΙΑ.
1) ΗΘΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ: Έχει ως θεμέλιο λίθο την ιδέα της παγκόσμιας αγάπης και ευσπλαχνίας για όλα τα όντα προικισμένα με αισθήσεις. Περιλαμβάνει την Ορθή Ομιλία, την Ορθή Δράση και την Ορθή Ζωή.
Ορθή Ομιλία σημαίνει αποχή από το ψεύδος, την κακολογία και τη συκοφαντία, από λόγια που μπορούν να προκαλέσουν διαφωνία ανάμεσα σε άτομα ή ομάδες ατόμων, από σκληρή, αυθάδη, αγενή και υβριστική γλώσσα και από ανόητη και επιπόλαιη πολυλογία και κουτσομπολιό. Αν δεν μπορεί να πει κανείς κάτι χρήσιμο, πρέπει να τηρεί «ευγενική σιωπή».
Ορθή Δράση σημαίνει ν’ αποφεύγουμε να καταστρέφουμε τη ζωή, να κλέβουμε, να έχουμε ανήθικες σχέσεις, έκνομες ερωτικές επαφές. Μας προτρέπει να βοηθάμε τους άλλους ν’ ακολουθούν μια γαλήνια και έντιμη ζωή με το σωστό τρόπο.
Και τέλος Ορθή Ζωή σημαίνει να αποφεύγει κανείς να ζει από ένα επάγγελμα που βλάπτει τους άλλους.
Β) ΝΟΗΤΙΚΗ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ: Περιλαμβάνει την Ορθή Προσπάθεια, την Ορθή Προσοχή και την Ορθή Συγκέντρωση.
Ορθή Προσπάθεια είναι η ενεργητική θέληση να εμποδίσουμε την εμφάνιση κακών κι επιβλαβών νοητικών καταστάσεων, ν’ απαλλαγούμε από αυτές που έχουν ήδη εμφανιστεί μέσα μας, να παράγουμε τις καλές νοητικές καταστάσεις που δεν έχουν ακόμα εμφανιστεί και να τις αναπτύξουμε και να τις τελειοποιήσουμε, όταν ήδη υπάρχουν.
Ορθή Προσοχή σημαίνει να είμαστε επιμελώς ενήμεροι και προσεκτικοί ως προς τις δραστηριότητες του σώματος, τις αισθήσεις και τα συναισθήματα, τις δραστηριότητες του νου και τέλος τις ιδέες , τις σκέψεις, τις αντιλήψεις και τα πράγματα.
Η Ορθή Συγκέντρωση οδηγεί στα τέσσερα στάδια του Ντχιάνα και ονομάζεται έκσταση. Στο πρώτο στάδιο απορρίπτονται οι έντονες επιθυμίες και ορισμένες επιβλαβείς σκέψεις, όπως ο αισθησιασμός, η κακοβουλία, η νωθρότητα, η ανησυχία, η νευρικότητα και η σκεπτικιστική αμφιβολία. Στο δεύτερο σταματούν όλες οι νοητικές δραστηριότητες, καλλιεργείται η αταραξία και η εστίαση του νου. Στο τρίτο στάδιο το συναίσθημα της χαράς, που είναι ένα συναίσθημα ενεργό, εξαφανίζεται ενώ η διάθεση της ευτυχίας εξακολουθεί να παραμένει μαζί με την «εν εγρήγορση» αταραξία. Στο τέταρτο στάδιο όλα τα συναισθήματα εξαφανίζονται, ακόμα και η ευτυχία, και παραμένουν μόνο η αγνή αταραξία και επίγνωση. Μέσω αυτών ο νους εκπαιδεύεται, πειθαρχείται και αναπτύσσεται.
3) ΣΟΦΙΑ
Τη Σοφία συνιστούν η Ορθή Σκέψη και η Ορθή Κατανόηση.
Η Ορθή Σκέψη υποδηλώνει σκέψεις αυταπάρνησης ή απόσπασης, αγάπης και μη βίας, οι οποίες αγκαλιάζουν όλα τα όντα.
Η Ορθή Κατανόηση είναι η κατανόηση των πραγμάτων, όπως αυτά είναι. Και εκείνες που εξηγούν τα πράγματα, όπως πραγματικά είναι, είναι οι 4 Ευγενείς Αλήθειες. Επομένως Ορθή Κατανόηση είναι αυτή που ανάγεται στην κατανόηση των 4 Ευγενών Αληθειών. Σύμφωνα με το βουδισμό υπάρχουν δυο είδη κατανόησης: γνώση, συσσωρευμένη μνήμη , διανοητική σύλληψη ενός αντικειμένου σύμφωνα με ορισμένα γνωστά δεδομένα που ονομάζεται «σύμφωνη γνώση» και η αληθινή βαθιά κατανόηση που ονομάζεται «διείσδυση», δηλαδή αντίληψη ενός πράγματος στην αληθινή του φύση.
Είναι αποδεκτό ότι ο κόσμος που ζούμε έχει χαρές και απολαύσεις αλλά έχει και πόνο και οδύνη. Αυτή η διδασκαλία αναζήτησης των τεσσάρων βασικών σταδίων, σύμφωνα με την ανατολική παράδοση, έδωσε ένα φιλοσοφικό ρόλο αγάπης και ηθικής. Αφύπνισε τον άνθρωπο και τον οδήγησε στο κέντρο του εαυτού του πέρα από το χρόνο. Τον έκανε να συνειδητοποιήσει ότι κι ο ίδιος ανήκει σ’ ένα διαρκές γίγνεσθαι. Του έδωσε τη δυνατότητα να αφήσει πίσω του τις ψευδαισθήσεις και να κατανοήσει εκείνο που δεν είναι ούτε νέο ούτε παλιό αλλά αιώνιο.

Παραπομπές:
(1) Η θεωρία του Κάρμα είναι ο νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος, της δράσης και της αντίδρασης. Είναι ένας φυσικός νόμος, που δεν έχει καμιά σχέση με την ιδέα της δικαιοσύνης ή της ανταμοιβής και τιμωρίας. Κάθε βουλητική δράση παράγει τα αποτελέσματά της. Το δύσκολο είναι να κατανοηθεί ότι σύμφωνα με τη θεωρία του Κάρμα τα αποτελέσματα των βουλητικών πράξεων συνεχίζουν να εκδηλώνονται ακόμα και στη μεταθανάτια ζωή.
(2) Η Νιρβάνα
Όπως προαναφέραμε, δεν μπορεί να περιγραφεί πλήρως με λόγια. Γιατί είναι κάτι πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη. Είναι η Απόλυτη Αλήθεια ή Έσχατη Πραγματικότητα. Μερικοί ορισμοί δίνονται στα αρχικά κείμενα της Πάλι:«Είναι το πλήρες σταμάτημα εκείνης ακριβώς της «δίψας», η εγκατάλειψή της, η απάρνησή της, η απελευθέρωση απ’ αυτήν, η απόσταση απ’ αυτήν.» «Ηρέμηση όλων των εξαρτημένων πραγμάτων, εγκατάλειψη όλων των ακαθαρσιών, εξάλειψη της «δίψας», απόσπαση, σταμάτημα» κ.ά..
Η πιο σημαντική απάντηση που δόθηκε από τον Βούδα είναι:«η εξαφάνιση της επιθυμίας, η εξαφάνιση του μίσους, η εξαφάνιση της πλάνης»«Είναι αυτό που δεν γεννήθηκε, δεν μεγάλωσε, δεν εξαρτάται.»
Η Νιρβάνα έχει ερμηνευτεί με αρνητικούς όρους, γι’ αυτό υπάρχει η εσφαλμένη αντίληψη ότι είναι κάτι αρνητικό και εκφράζει αυτο-αφανισμό. Αυτό δεν ισχύει γιατί είναι κάτι πέρα από τις έννοιες θετικό και αρνητικό, καλό και κακό.Είίναι λανθασμένο ότι είναι αποτέλεσμα της εξαφάνισης του πόθου. Δεν είναι αποτέλεσμα κάποιου πράγματος. Αν ήταν έτσι θα είχε παραχθεί από μια αιτία. Αλλά η Νιρβάνα δεν είναι ούτε αποτέλεσμα ούτε αιτία. Υπάρχει μια Ατραπός που οδηγεί σ’ αυτό, αλλά η Νιρβάνα δεν είναι αποτέλεσμα της Ατραπού. Π.χ. μπορεί ο άνθρωπος να δει ένα φως αλλά αυτό δεν είναι αποτέλεσμα της όρασής του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ – ΜΙΡΤΣΕΑ ΕΛΙΑΝΤΕ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ
- ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ H.DE GLASENAPP – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΑΘΗΝΑΪΚΗ
- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΝΔΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΒΕΛΙΣΣΑΡΟΠΟΥΛΟΣ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ
Από το ίδιο Τεύχος
15 Φεβρουαρίου, 2025 / ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΝΕΑ
15 Φεβρουαρίου, 2025 / ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Περισσότερα Άρθρα ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
Σχετικά Άρθρα
15 Φεβρουαρίου, 2025 / ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ