Βρισκόμαστε στην Τοσκάνη, Αύγουστος του 1477. Στην υπέροχη έπαυλη Βίλα ντι Καστέλο, περιτριγυρισμένη από αχανής κήπους με μεθυστικά αρώματα, σιντριβάνια και αγάλματα, λίγο έξω από τη Φλωρεντία, η ατμόσφαιρα είναι γιορτινή. Είναι η μέρα των δέκατων τέταρτων γενεθλίων του νεαρού Λορέντζο ντι Πιερφραντσέσκο των Μεδίκων, ξαδέρφου του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς, ο οποίος μόλις έχει λάβει ένα δώρο γενεθλίων και μια συνοδευτική επιστολή. Αποστολέας είναι ο μεγάλος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Μαρσίλιο Φιτσίνο, ο οποίος εξηγεί στην επιστολή προς τον νεαρό Λορέντζο, ότι του προσφέρει ένα «τεράστιο δώρο»:
«Για κάποιον που μελετά τους ουρανούς, τίποτα δεν μπορεί να είναι τεράστιο μπροστά στα μάτια του, παρά οι ίδιοι οι ουρανοί. Αν λοιπόν, σου κάνω ένα δώρο από τους ουρανούς, ποια θα ήταν η τιμή του;»
Πράγματι, το δώρο αυτό είναι τεράστιο και ανεκτίμητης αξίας, αφού δεν είναι άλλο από την «Άνοιξη» του μεγάλου ζωγράφου της Αναγέννησης, Σάντρο Μποτιτσέλι, ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης και ταυτόχρονα ένας από τους πιο μυστηριώδεις πίνακες στην ιστορία της τέχνης.
Γιατί, όμως ένας νεοπλατωνικός φιλόσοφος να κάνει στον νεαρό τότε Μποτιτσέλι, μια τέτοια παραγγελία; Γιατί να ζωγραφίσει την «Άνοιξη» σα δώρο για έναν νεαρό ευγενή; Και ο πίνακας που έχει γίνει γνωστός και ως «Η αλληγορία της Άνοιξης» μήπως δεν είναι ακόμα ένα αναγεννησιακό έργο τέχνης που ζωγραφίζονταν κατά εκατοντάδες την Φλωρεντία του 15ου αιώνα, αλλά ένα μυστηριώδες και μαγικό αντικείμενο; Για να απαντήσουμε σ’ αυτά τα ερωτήματα πρέπει να πάμε λίγο πίσω στο χρόνο.
Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, ο πνευματικός μέντορας του νεαρού Λορέντζο, ήταν γιατρός και ιερέας. Ήταν αναπόφευκτο και καθολικά αποδεκτό για έναν γιατρό κατά τον Μεσαίωνα ή την Αναγέννηση να κάνει χρήση αστρολογικών δεδομένων. Οι ιατρικές συνταγές βασίζονταν συχνά στην παραδοχή ότι τα διάφορα μέρη του σώματος επηρεάζονταν από διάφορα ζώδια ή ότι οι ανθρώπινες ιδιοσυγκρασίες σχετίζονταν με ανάλογους πλανήτες. Όμως ο Φιτσίνο, στις ιατρικές πραγματείες που έγραφε προτείνει και τη χρήση μια λεπτής μαγείας με τη χρήση της φαντασίας και διαφόρων φυλακτών (τάλισμαν[1]).
Οι πραγματείες του, απευθύνονταν κυρίως στους σπουδαστές της εποχής, που λόγω της έντονης μελέτης είχαν την τάση να αρρωσταίνουν ή να μελαγχολούν. Αυτό συνέβαινε επειδή η φύση της δραστηριότητας αυτής τους κάνει επιρρεπείς στις επιρροές του Κρόνου που είναι επίσης ο πλανήτης της μελαγχολικής ιδιοσυγκρασίας και άστρο εχθρικό προς τις δυνάμεις της ζωής και της νιότης. Έτσι ο Φιτσίνο συμβουλεύει αυτούς τους ανθρώπους να αποφεύγουν όσο μπορούν, φυτά, βότανα, ζώα, χρώματα, ορυκτά και ανθρώπους που ανήκουν στον Κρόνο και να βάλουν στο περιβάλλον τους τα αντίστοιχα των πιο χαρούμενων και ζωογόνων πλανητών, του Ήλιου, του Δία και της Αφροδίτης. Στα έργα του γράφει με ενθουσιασμό για τα πολύτιμα «δώρα» που προσφέρουν στην υγεία μας αυτοί οι τρεις πλανήτες, που ποιητικά τους αναφέρει σαν τις «Τρεις Χάριτες». Ο χρυσός είναι μέταλλο πλημμυρισμένο από το πνεύμα του Ήλιου και του Δία , άρα ευνοϊκός για την καταπολέμηση της μελαγχολίας. Το πράσινο είναι ζωογόνο και ζωοποιό χρώμα και οι αναγνώστες συμβουλεύονται να επικοινωνήσουν με το «Πνεύμα της Αφροδίτης» και να περπατήσουν μαζί της στα πράσινα λιβάδια και να μαζέψουν τα λουλούδια της, όπως τριαντάφυλλα ή κρόκους, το χρυσό λουλούδι του Δία1.
Ας πάμε τώρα, πίσω στην επιστολή που συνοδεύει το δώρο του Μαρσίλιο Φιτσίνο προς τον δεκατετράχρονο Λορέντζο. Τον συμβουλεύει να διευθετεί την «Σελήνη» του, δηλαδή το σώμα και την ψυχή του, με τρόπο ώστε να αποφεύγει τις επιρροές του Κρόνου και του Άρη και να αποκτά τις ωφέλιμες επιδράσεις του Ήλιου, του Δία, του Ερμή και της Αφροδίτης: «Αν διευθετείς με αυτό τον τρόπο, τα ουράνια ζώδια και τις αρετές σου, θα ξεφύγεις από τις απειλές της μοίρας και με την θεία εύνοια, θα ζήσεις ευτυχισμένος και χωρίς έγνοιες».
Ο E. H. Gombrich στο άρθρο του “Botticelli’s Mythologies”, κάνει μια ανάλυση της «Άνοιξης» του Μποτιτσέλι σε σχέση με μια τέτοια διάταξη των αστεριών, λέγοντας ότι ο Ερμής στο αριστερό μέρος του πίνακα είναι μια πλανητική εικόνα, οι Τρείς Χάριτες δεν μπορεί να είναι οι τρεις ευνοϊκοί πλανήτες (Ήλιος, Δίας και Αφροδίτη) αλλά η κεντρική εικόνα είναι σίγουρα η Αφροδίτη. Αν και δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως σίγουροι για την μυθολογική αντιστοιχία των προσώπων στο δεξί μέρος του πίνακα, η Frances Yates, υποστηρίζει ότι είναι το Πνεύμα του Κόσμου (spiritus mundi) που φυσά μέσα από τα φουσκωμένα μάγουλα του Ζέφυρου. Το Πνεύμα αυτό -που είναι το κανάλι που διοχετεύονται οι επιρροές των άστρων- έχει πιαστεί και αποθηκευτεί στο μαγικό αυτό τάλισμαν.
Τι συμβολίζει όμως το κεντρικό πρόσωπο του πίνακα που είναι η Αφροδίτη; Η Αφροδίτη εδώ, σίγουρα δεν είναι η κλασσική θεά της ομορφιάς ή της λαγνείας- η Πάνδημος Αφροδίτη – αλλά μια αλληγορία της Ουράνιας Αφροδίτης. Στον πίνακα που παρήγγειλε ο Φιτσίνο στον Μποτιτσέλι , η Αφροδίτη είναι μια Αρετή, ή καλύτερα μια «Υπερ-Αρετή» γεννημένη στον ουρανό: η Ανθρωπιά (Humanitas) που με την σειρά της αγκαλιάζει πολλές άλλες αρετές όπως, Αγάπη και Φιλανθρωπία, Αξιοπρέπεια και Μεγαλοψυχία, Γενναιοδωρία και Μεγαλοπρέπεια. Για την εποχή του Φιτσίνο, η υπέρτατη αρετή που θα έπρεπε να έχει ένας νέος είναι η Αφροδίτη-Humanitas, «Είναι μια νύμφη εξαιρετικής ομορφιάς! Πόσο όμορφο είναι να την κατέχει κανείς! Αγαπητέ μου Λορέντζο, αυτή την τόσο ευγενική νύμφη σου την παραδίδω. Αν ενωθείς μαζί της με τα δεσμά του γάμου και την διεκδικήσεις σα δική σου, αυτή θα κάνει όλα του τα χρόνια της ζωής σου γλυκά»
Η επιστολή αυτή, προς στον νεαρό ευγενή, όπου περιγράφει την Αφροδίτη-Humanitas με τόσο λαμπερά χρώματα είναι μόνο ένα παράδειγμα της προσπάθειας του Μαρσίλιο Φιτσίνο να μεταφράσει την ηθική του φιλοσοφία σε κάτι χειροπιαστό και ορατό.
Όπως έλεγε ο Jorge Livraga, «ο Μποτιτσέλι παρουσιάζει την Αφροδίτη που εξουσιάζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Είναι ο κεντρικός άξονας. Είναι η πλατωνική Αγάπη που εξουσιάζει όλα τα εκδηλωμένα και συγκεκριμενοποιείται σύμφωνα με τις ανάγκες και το βαθμό συνείδησης του καθενός».
Αυτό το νεοπλατωνικό Ιδεώδες της Αφροδίτης-Humanitas του Φιτσίνο φαίνεται ότι ήταν ο κινητήρας της σύλληψης και εκτέλεσης μεγάλων έργων τέχνης στην Αναγέννηση. Όχι μόνο της «Άνοιξης» αλλά και άλλων έργων του Μποτιτσέλι όπως «η Γέννηση της Αφροδίτης» , «Αφροδίτη και Άρης». Ακόμα και σήμερα μελετητές της τέχνης ανακαλύπτουν σε μετεγενέστερα ευρωπαϊκά έργα , όπως η «Γαλάτεια» του Μιγκέλ Θερβάντες, μια καθολική επιρροή και πηγή έμπνευσης σε αυτή τη φιλοσοφική αντίληψη της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι.
Είναι προφανές ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα πράγματα στη ζωγραφική του Μποτιτσέλι από αυτά που είναι άμεσα ορατά στο γυμνό μάτι και περιέχει επίπεδα λεπτομέρειας και ερμηνείας που υπερβαίνουν κατά πολύ τον δημοφιλή αποσυμβολισμό της ζωγραφικής του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που έγινε από τον Νταν Μπράουν στο έργο του «Κώδικας Ντα Βίντσι».
Ο πίνακας της «Άνοιξης» του Μποτιτσέλι παρέμεινε στη βίλα των Μεδίκων μέχρι το 1815, οπότε και μεταφέρθηκε στην Πινακοθήκη Ουφίτσι στη Φλωρεντία. Εκεί εκτέθηκε σε μια σχετικά υποβαθμισμένη θέση, μέχρι το 1919 όταν επαναξιολογήθηκε και τοποθετήθηκε σε μία από τις κεντρικές αίθουσες της Πινακοθήκης όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.
Βιβλιογραφία
- E. H. Gombrich, “Botticelli’s Mythologies: a study in the Neoplatonic symbolism of his circle”, J.W.C.I., VIII (1945).
- Frances A. Yates, “Giordano Bruno and the Hermetic Tradition”, Routledge, London
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Όσον αφορά στη χρήση των φυλακτών, ο Φιτσίνο – σχολιάζοντας αποσπάσματα του Πλωτίνου για την έλξη και τοποθέτηση ενεργειών των θείων όντων σε αγάλματα και ναούς– εξηγεί ότι αυτή μας επιτρέπει να έχουμε μια βαθιά κατανόηση της φύσης του Όλου και το πώς οι αντανακλάσεις των Θείων Ιδεών κατεβαίνουν στον εκδηλωμένο κόσμο μας. Ο Άνθρωπος – Μάγος είναι αυτός που με την βαθιά του γνώση της χρήσης των εικόνων μπορεί να διατηρεί ζωντανό ένα «κύκλωμα» που ενώνει τον ανώτερο Θείο κόσμο, με την Ψυχή του Κόσμου και τον κόσμο των αισθήσεων. Γι αυτό οι αρχαίοι σοφοί, κατασκεύαζαν εικόνες του ουρανού, εικόνες των 48 αστερισμών, των 12 ζωδιακών αστερισμών, κ.ά. Για τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο μια τέτοια εικόνα εμπεριέχει την αντανάκλαση μιας ουράνιας Ιδέας. Μια αρχαία εικόνα της Ομορφιάς δεν ήταν απλά μια αισθητική αναπαράσταση, αλλά κουβαλά μαζί της μια ηχώ, γεύση και ουσία της ίδιας της Ιδέας της Ομορφιάς. Αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε το πώς οι ουμανιστές της Αναγέννησης αντιλαμβάνονταν τέτοιες εικόνες. Το να δημιουργήσεις την αυθεντική εικόνα ενός θεού ή ενός πλανήτη ήταν σα να ανακαλύπτεις το «πραγματικό– κρυμμένο του όνομα». Η ερμητική μαγεία του Φιτσίνο βασίζεται στο πως θα μπορέσεις να καθοδηγήσεις ή να ελέγξεις την είσοδο του πνεύματος στην ύλη, μέσω ενός τάλισμαν, δηλαδή ενός αντικειμένου στο οποίο έχει μπει και έχει αποθηκευτεί το πνεύμα ενός άστρου. Στα τάλισμαν του Φλωρεντίνου φιλοσόφου γίνεται χρήση εικόνων θεών όπως π.χ. «Για ευτυχία και σωματική δύναμη, να χρησιμοποιείτε την εικόνα μια νεαρής Αφροδίτης, που κρατά μήλα και λουλούδια, ντυμένη σε λευκά και κίτρινα».
Μας συμβουλεύει ότι τέτοιες ταλισμανικές εικόνες δεν πρέπει μόνο να τις κοιτάζουμε μόνο αλλά να τις θυμόμαστε και να αντανακλώνται μέσα μας. Αυτός που ξαπλωμένος στο κρεβάτι του, κοιτάζει μια εικόνα του κόσμου -που είναι ζωγραφισμένη στο ταβάνι του υπνοδωματίου – και αποτυπώνει στη μνήμη του, τόσο αυτήν όσο και τα κυρίαρχα χρώματα και πλανήτες, όταν βγαίνει από το σπίτι και συναντά αναρίθμητα ξεχωριστά πράγματα, γίνεται ικανός να τα ενοποιήσει μέσω των εικόνων μιας ανώτερης πραγματικότητας που έχει μέσα του.
[1] Τάλισμαν είναι μια άλλη ονομασία για το φυλαχτό. Είναι ένα αντικείμενο που παρασκευάζεται τελετουργικά και σύμφωνα με το νόμο των αναλογιών, σε συνδυασμό με τη μαγική δράση του, με την οποία έχει σκοπό να φορτιστεί για να το χρησιμοποιήσει ο κάτοχός του, είτε προληπτικά για να αποτρέψει το κακό είτε για την επίτευξη “αγαθού” και ευδαιμονίας.