Η Φιλοσοφία του Αναξιμένη

Η Προσωκρατική φιλοσοφία, και μέσα σ’ αυτήν η πρώτη φάση της, αυτή της Ιωνικής Σχολής, δεν αποτελεί μόνο μια αφετηρία της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στη Δύση, αλλά είναι κάτι παραπάνω, κάτι που ίσως στη σημερινή εποχή μπορούμε να το εκτιμήσουμε πιο καθαρά. Καταρχάς αποτελεί το πέρασμα ή «μεντεσέ» ανάμεσα στη «στατική» Θεία Φώτιση των κέντρων μυστηρίων και τη «δυναμική» αναζήτηση της Γνώσης μέσω του Λόγου. Κατά δεύτερο λόγο, αποτελεί μια εξαιρετική πηγή έμπνευσης και ιδεών για την πορεία σκέψης που πραγματώνεται σήμερα κυρίως στους κόλπους της επιστήμης και κυρίως των φυσικών επιστημών. Όπως ήδη έχουν αναγνωρίσει μερικοί σύγχρονοι φυσικοί, η σκέψη των προσωκρατικών, παρόλη την απόστασή της μέσα στον χρόνο, είναι πολύ πιο κοντά στους σύγχρονους επιστημονικούς προβληματισμούς από κάθε άλλη ιστορική φάση της δυτικής φιλοσοφίας.

Τρίτος στη σειρά διάδοχος στη διεύθυνση της Σχολής της Μιλήτου, η οποία άκμασε γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ήταν ο Αναξιμένης. Γι’ αυτόν η Αρχή του κόσμου είναι ο “Αέρας”, όχι φυσικά όπως τον βλέπουμε ή τον αισθανόμαστε στον υλικό κόσμο, αλλά ως μια συμβολική προσωποποίηση της θείας Πνοής ή Πνεύματος που εμψυχώνει τα πάντα, όπως ορθά παρατήρησε ο Αέτιος. Από αυτή την άποψη, και αυτός ο φιλόσοφος εκφράζει έναν καθαρό Μονισμό, αν και όχι υλισμό, όπως τονίσαμε, ενάντια στη γνώμη μερικών μελετητών. Ο Αέρας του Αναξιμένη, που διαθέτει επίσης τα χαρακτηριστικά της αέναης κίνησης και της απεραντοσύνης και ενότητας του Απείρου του δασκάλου του Αναξίμανδρου, αντιστοιχεί με το Ακασικό Φως ή Αστρικό Αιθέρα των εσωτεριστών, τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική παράδοση. Μοιάζει με την Ψυχή του Κόσμου του Πλάτωνα και του Πλωτίνου, ως εμψυχωτής του Κόσμου, αν και δυστυχώς δεν μας έμειναν αρκετά αποσπάσματα του Αναξιμένη όσο των μεταγενέστερων φιλοσόφων για να επεξηγήσουν αυτή την έννοια.

Η διδασκαλία των τεσσάρων στοιχείων, των οποίων φυσικά πανομοιότυπα στην ορατή Γη ήταν τα γνωστά στοιχεία της Φύσης, ήταν γνωστή πολύ πριν από τους προσωκρατικούς, στους αρχαίους μυητικούς πολιτισμούς. Η συμβολή αυτών των στοχαστών έγκειται στη φιλοσοφική διεργασία και έκθεση που έκαναν γι’ αυτά στα ελληνικά πλαίσια. Ο καθένας απ’ αυτούς «ανέλαβε» θα λέγαμε να θεμελιώσει τον κόσμο σ’ ένα από αυτά (τα τέσσερα ή τα πέντε, όπως βλέπουμε με τον Αναξίμανδρο) ως κυρίαρχο και δημιουργό των άλλων. Αργότερα θα τα δούμε όλα μαζί σε ένα ενιαίο σύνολο στα «ριζώματα» του Εμπεδοκλή και ακόμα καλύτερα και επεξεργασμένα στις κοσμογονικές αντιλήψεις του Πλάτωνα στον Τίμαιο.

Ο Αέρας δημιουργεί τα πράγματα, κατά τον Αναξιμένη, μέσα από τις συμπληρωματικές και αντίθετες (ξανά το ζεύγος των αντιθέτων) διαδικασίες της «πύκνωσης» και της «αραίωσης». Θα ήταν μια απλούστευση, όπως κάνουν μερικοί σχολιαστές, να σκεφθεί κανείς ότι με αυτούς τους όρους ο Αναξιμένης επιχειρούσε απλώς και μόνο να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα και τις απεριόριστες μεταβολές και μεταλλαγές τους. Πρόκειται για μια ορολογία που αποδείχθηκε πολύ χρήσιμη για να εξηγήσει τις μεταλλάξεις όλων των φαινομένων, ορατών και αοράτων, από το νοητικό ως το συναισθηματικό ή αστρικό, το ενεργειακό και ακόμα το υλικό της φυσικής ύλης, και αντίστροφα. Η «συμπύκνωση», δίνοντας μεγαλύτερη πυκνότητα και συνοχή της νοητικής ενέργειας, θα προκαλέσει τη μεταβολή της σε συναίσθημα, και ούτω καθεξής ως τη φυσική ύλη. Αντιθέτως, η «αραίωση» της φυσικής ύλης θα παρήγαγε τη ζωτική ενέργεια, την οποία παρατηρούσε και ο Αναξιμένης με τα πειράματά του με μαγνήτες, όπως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, η αραίωση αυτής τη συγκινησιακή, και ούτω καθεξής. Παρόμοιες εσωτερικές αντιλήψεις συναντάμε στη Νταρσάνα Σχολή Βαϊσέσικα της Ινδικής Φιλοσοφίας, αιώνες πριν.

Η ταυτοσημία του Αέρα του Αναξιμένη με το Πνεύμα διαφαίνεται από τις αναφορές διάφορων μεταγενέστερων συγγραφέων και φιλοσόφων, όπως του Αριστοτέλη, του Σιμπλίκιου ή του Αέτιου, και την βρίσκουμε στην αρχαία Ομηρική και Ορφική παράδοση. Είναι πιθανόν ο Αναξιμένης να είχε κάποια στιγμή δάσκαλο τον Πυθαγόρα, παρόλο που αυτός ήταν μικρότερός του, ή να είχε έντονη επίδραση Πυθαγορικών διδασκαλιών. Ακόμα, κατά τον Ολυμπιόδωρο τον Θηβαίο, ο Αέρας του Αναξίμανδρου, ήταν ένα «ασώματο» πνευματικό στοιχείο που ταυτιζόταν με το «Άπειρον».

Η πνευματική έννοια του Αέρα, που εμψυχώνει και είναι αρχή των πάντων και είναι εκεί όπου αυτά θα επιστρέψουν μέσα στη συνεχόμενη κίνηση των εναλλαγών, οδηγεί τον Αναξιμένη στον Υλοζωϊσμό που, όπως στους προγενεστέρους του, αποτελεί έναν καθαρό μεταφυσικό πανθεϊσμό.

Για τον Αναξιμένη, ο Αέρας είναι η αναπνοή του Σύμπαντος και συνεπώς του κάθε πράγματος, στο οποίο ο Παγκόσμιος Αέρας (Πνεύμα ή Αιθέρας, που όπως είδαμε είναι παράλληλες έννοιες) δίνει ζωή.

Η προτίμηση του Αναξιμένη για τον Αέρα ως πρωταρχική παγκόσμια Ουσία, τον κάνει να συγγενεύει με τις αντιλήψεις της Ινδικής φιλοσοφικής Σχολής Σάνγκυα, στην οποία ο Αέρας κατέχει την πρώτη θέση ανάμεσα στα 4 Στοιχεία της Κοσμογονίας. Επίσης στη Ριγκ Βέδα ο Αέρας θεωρείται αρχή της ζωής στο σύμπαν, ανώτερος ακόμα και από το Πυρ, το οποίο μεταφέρει από τον αιθέριο Ουρανό στη Γη.

Ακόμα και οι ίδιοι οι Θεοί υπάγονται και δημιουργούνται από τον Αέρα, όπως έλεγε και ο Θαλής για το Ύδωρ και ο Αναξίμανδρος για το Άπειρον. Συνεπώς, θεωρείται ότι, πρώτον, οι θεοί είναι ανώτερες δυνάμεις της Φύσης, ναι μεν αόρατες και πνευματικές, αλλά όχι απόλυτες και παντοδύναμες, με την έννοια που έδινε η θεολογία, και δεύτερον, ότι πάνω από όλα υπάρχει μια Ανώτατη Αρχή των πάντων που, αν και εκφρασμένη με τα χαρακτηριστικά ενός φιλοσοφικού Μονισμού, κρύβει έναν βαθύ Μονοθεϊσμό, που ταυτόχρονα είναι Πανθεϊσμός και δεν αρνείται τον πολύπλευρο Φυσικό Δυναμισμό του Πολυθεϊσμού.

Συγγραφέας: Πλάνας Γιώργος

Από το ίδιο Τεύχος

Περισσότερα Άρθρα ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ