Ιατροφιλόσοφοι

Είναι αδύνατο να ξέρει την ιατρική, αυτός που δεν ξέρει ακριβώς τι είναι ο άνθρωπος.

~ Ιπποκράτης ο Κώος

Επιστήμη. Η “υψηλή κυρία”. Κάθε εξέλιξη σηματοδοτείται από τα βήματά της. Όταν κάτι ανάγεται σε επιστήμη, ανεβαίνει επίπεδο, αγγίζοντας το όνειρο. Κάποιος μπορεί ν’ ακούσει σήμερα: “Δεν είναι γιατρός, είναι επιστήμονας”. Οι γιατροί, ταγμένοι στην αναζήτηση της αλήθειας, αγωνιούν να διαβάσουν, να πειραματιστούν, να ανακαλύψουν το φάρμακο, τη θεραπεία, το ελιξίριο της ζωής, την αθανασία…

Με κάθε τρόπο και σε κάθε κόστος; Όχι. Ακριβώς για λόγους ηθικής και δεοντολογίας (και άλλους πρακτικούς), η ιατρική δεν ανήκει στις “καθαρές” επιστήμες. Δε συντάσσει νόμους, παρά κατευθυντήριες οδηγίες. Κι όμως, τα βιο-ηθικά διλήμματα παραμένουν άλυτα και, χαμένοι στις γνώμες και τα συμφέροντα, επιστρέφουμε στις ρίζες. Τότε που η ιατρική, η επιστήμη, η φιλοσοφία ήταν αξεχώριστες.

Ιατροφιλόσοφοι

Ιατροφιλόσοφοι θα μπορούσαν να ονομαστούν γιατροί εκείνης της εποχής -παρότι ο όρος έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται για ορισμένους λόγιους του 19ου αι.- και, παρακάτω, θα αναφερθούν ενδεικτικά ορισμένοι:

Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (φυσικός φιλόσοφος)

Ο Αλκμαίωνας όριζε την υγεία ως ισονομία ανάμεσα σε δύο αντίθετες δυνάμεις (αρσενικό και θηλυκό, φως και σκοτάδι κ.ά. ή γιν και γιανγκ στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική). Αντίστροφα, η ασθένεια προκαλούνταν όταν η μία υπερίσχυε έναντι της άλλης, οπότε η θεραπεία βασιζόταν στην αποκατάσταση της ισορροπίας. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι ότι πίστευε πως ο άνθρωπος πεθαίνει επειδή δε ζει κυκλικά, αλλά γραμμικά: “γι’ αυτό πεθαίνουν οι άνθρωποι, γιατί δεν μπορούν να ενώσουν την αρχή με το τέλος”. Αντίθετα, η ψυχή είναι αθάνατη και η κίνησή της είναι συνεχής σαν του Ήλιου! Πρόκειται για μία φιλοσοφική θεώρηση που δεν μπορεί να ερμηνευτεί σε συντομία, όμως ίσως αναφέρεται στην αδυναμία του ανθρώπου να αναγεννιέται όπως η φύση, τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε σωματικό επίπεδο…

Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (Πυθαγόρειος φιλόσοφος, φυσικός, μηχανικός, μουσικός)

Παράλληλα με τα σπουδαία ιατρικά επιτεύγματα που λέγεται πως πραγματοποίησε, ασχολήθηκε σε όλη του τη ζωή με τη φιλοσοφία: “βλέπε τη Φιλότητα (Αγάπη) με τα πνευματικά σου μάτια και μην παραμένεις έκθαμβος (με στραβωμένα τα φυσικά μάτια)”. Σύμφωνα με την -παράδοξη για τα δυτικά δεδομένα- θεωρία του περί μετενσάρκωσης, αν κάποια ψυχή έχει διαπράξει εγκλήματα (ας πούμε ότι παραδόθηκε στο μίσος), καταδικάζεται να γεννιέται σε θνητές μορφές. Ακόμη και για τον ίδιο δήλωνε πως -επειδή υπέπεσε σε τέτοια λάθη- ήταν κάποτε φυτό και ζώο και έπειτα άνθρωπος. Στο τέλος, όμως, θα πάρει την αρχική θεϊκή του φύση, δοξασία που μοιάζει να έχει βγει από τα κλασικά κείμενα της ινδουιστικής φιλοσοφίας!

Ηρόφιλος (γεννήθηκε στη Μ. Ασία και άκμασε στην Αλεξάνδρεια)

Ο Ηρόφιλος θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους γιατρούς της αρχαιότητας και θεμελιωτής της επιστημονικής μεθόδου στην ιατρική. Κάτι που δε θα περίμενε κανείς ν’ ακούσει σήμερα είναι ότι, σύμφωνα με τον ίδιο, η ιατρική και η μουσική συνδέονται άρρητα. Δίδασκε, λοιπόν, ότι για να μπορεί ο γιατρός να είναι ικανός να μελετήσει τον σφυγμό και να ερμηνεύσει τις μεταβολές του ρυθμού του, πρέπει να γνωρίζει θεωρία της μουσικής και αρμονία! (Ας σημειώσουμε για το επιστημονικό κομμάτι, πως είχε αναγνωρίσει ότι ο σφυγμός δεν πηγάζει από τις αρτηρίες, αλλά από την καρδιά.) Επιπλέον, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη νευρο-ανατομία και πίστευε ότι η έδρα της ψυχής βρίσκεται στις κοιλίες του εγκεφάλου.

Η θέληση ενάντια στη λογική (ένα επιστημονικό παράδοξο στην ιατρική)

Αποφάσισα να είμαι ευτυχισμένος, επειδή κάνει καλό στην υγεία.

~ Βολταίρος

Με το πέρασμα των χρόνων, η φιλοσοφική διαμόρφωση των γιατρών -όπως και όλων των ανθρώπων- παραγκωνίσθηκε. Η φιλοσοφία, επειδή είναι στη φύση της να μελετά όλα τα φαινόμενα (ορατά και αόρατα, μετρήσιμα και μη) στην πιο εσωτερική τους διάσταση, αντιμετωπιζόταν πλέον σαν αερολογία ή δεισιδαιμονία, δηλαδή υποβιβάστηκε σε ενασχόληση με απατηλούς και χωρίς σκοπιμότητα στοχασμούς. Έτσι, ύστερα από τη θρησκεία, τον ρόλο της φιλοσοφίας πήρε η επιστήμη – λογική, μάλλον θεωρώντας ότι όποιος μπορεί να εξηγήσει τον κόσμο, μπορεί και να τον “κατακτήσει”.

Φαίνεται, ωστόσο, πως η τελευταία έχει και αυτή τους περιορισμούς της, όπως θα φανεί στο παρακάτω αξιοσημείωτο ιατρικό φαινόμενο. Προκαταρκτικά, θα πούμε ότι ο όρος “υποβολή” χρησιμοποιείται, για να περιγράψει την επίδραση ενός μηνύματος του νου στη συμπεριφορά και στην υγεία -όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Η δύναμή του εξαρτάται από την άμεση επιρροή που έχει στα συναισθήματα και στη φαντασία (η σχέση του με τη λογική είναι πολύ μικρή ή ανύπαρκτη). Άρα, μία ψυχογενής διαδικασία, δηλαδή μία μη επιστημονικά παραδεκτή “δύναμη”, επιδρά και μάλιστα μετρήσιμα στις σωματικές λειτουργίες.

Στο φαινόμενο placebo, μία εικονική θεραπεία (όπως μία ανενεργής για την πάθηση ουσία ή μία σκηνοθετημένη χειρουργική επέμβαση) μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση του ασθενή, επειδή η θετική προσδοκία του επηρεάζει την εξέλιξη της υγείας του. Αντίθετα, στο φαινόμενο nocebo (λατινικά: “θα βλάψω”), ο ασθενής παρουσιάζει επιδείνωση, λόγω της αρνητικής του διάθεσης, αναλογικά με την πορεία που θα διέγραφε υπό μη φορτισμένες ψυχικά συνθήκες (π.χ. εμφανίζει τις ανεπιθύμητες ενέργειες του φαρμάκου που νομίζει ότι παίρνει)! Τελικά, η πίστη είναι μέσα στην επιστήμη (ε-πιστη-μη) και ίσως ο συνδυασμός τους να φτιάχνει τη φιλοσοφία…

Η “ολοκληρωμένη” ιατρική

Κι αφού, λοιπόν, η επιστήμη καθαιρεί τον εαυτό της (Θεώρημα Μη Πληρότητας του Gödel), αποδεχόμενη ότι δε γίνεται να τα αποδείξει όλα (όπως τα μαθηματικά αξιώματα), ίσως ο “θρόνος” του κόσμου να επιστραφεί δικαιωματικά στη φιλοσοφία. Αυτή τη βαθύτερη μελέτη των πραγμάτων, των όντων και των γεγονότων, που τα αγκαλιάζει όλα, δε γνωρίζει από ιδιοτέλεια και ο ρόλος της είναι, όχι να κυριαρχεί, αλλά να εναρμονίζει.

Τώρα που η ιατρική έρχεται αντιμέτωπη με τα ηθικά της αδιέξοδα (μελέτες placebo: η έλλειψη δραστικής θεραπείας στους ασθενείς που λαμβάνουν το placebo ή η έκθεση σε μη δοκιμασμένο φάρμακο σε εκείνους που λαμβάνουν το πραγματικό, χρήση βλαστοκυττάρων, ευθανασία και ευγονική κ.ά.), η φιλοσοφία μπορεί να είναι ο φυσικός της μέντορας, επειδή κοιτά τον άνθρωπο στο σύνολό του.

Αν κάποτε υπήρχε η πολιτισμική ανάγκη η επιστήμη να “επαναστατήσει”, ίσως πια πρέπει να ξαναβρεί τη θέση της μαζί με τη φιλοσοφία. Παθολόγος ή χειρουργός, “συμβατικός” ή “εναλλακτικός”, άσχετα από την ειδικότητα και τη θεραπευτική μέθοδο (με οδηγό τη γνώση, την εμπειρία και την ηθική), ο γιατρός οφείλει να είναι ολοκληρωμένος ή φιλόσοφος – γιατρός.

Ιητρός γαρ φιλόσοφος ισόθεος

~ Ιπποκράτης ο Κώος