Ο Νεοπλατωνισμός αποτελεί μια από εκείνες τις ιδιαίτερες περιπτώσεις πνευματικών ρευμάτων που κατάφεραν να επηρεάσουν ένα ευρύ φάσμα της ανθρώπινης σκέψης και ζωής. Οι σχολές των νεοπλατωνιστών, εκτός από καθαρά φιλοσοφικές, μπορούν να θεωρηθούν και ως θρησκευτικές, αποκρυφιστικές και ηθικές σχολές. Πρόκειται για μια τελευταία αναλαμπή, μια αναβίωση της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, πριν το σκοτάδι του Μεσαίωνα καλύψει την Ευρώπη.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Τον 3ο αιώνα μ.Χ. η Αθήνα παραμένει η «πόλη των φιλοσόφων», γεννιούνται όμως ταυτόχρονα σημαντικές σχολές και πολλαπλασιάζονται τα κέντρα γνώσης σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. Αλεξάνδρεια, Πέργαμος, Απάμεια και Ρώμη κάποιες φορές επισκιάζουν με την φιλοσοφική και επιστημονική καλλιέργεια της Αθήνας, σε ένα πλαίσιο διαρκούς πνευματικού διαλόγου. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα εμφανίζεται ο Νεοπλατωνισμός. Η «γέννησή»του αποδίδεται στον Πλωτίνο, ο οποίος ήταν μαθητής του Αμμώνιου Σακκά στην Αλεξάνδρεια. Ο Πλωτίνος εναρμονίζει στην σκέψη του θέματα, ιδέες και επιχειρήματα που προέρχονται από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και φτάνουν μέχρι την περσική καιτην ινδική φιλοσοφία. Ο ίδιος ανέπτυξε πλούσιο συγγραφικό έργο, καθώς τα 301 γραπτά του στη συνέχεια εκδόθηκαν από τον πιστό ακόλουθό του, τον Πορφύριο.
Ο Αλέξανδρος από την Αφροδισία και ο Θερμίσκος γράφουν σχόλια για τα έργα του Αριστοτέλη. Σημαντικός νεοπλατωνιστής ο Ιάμβλιχος, θεμελιώνει στα κείμενά του πλατωνικές και πυθαγόρειες ιδέες μαζί με αναφορές σε θεολογίες και πρακτικές της Αιγύπτου και των Χαλδαίων.
Το ρεύμα του Νεοπλατωνισμού άκμασε στην Αλεξάνδρεια, αλλά βρήκε πρόσφορο έδαφος στην Ελλάδα και την Ιταλία, όπου θεωρήθηκε ώς συνέχεια της κλασικής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
Μερικές από τις σχολές των νεοπλατωνικών ήταν: η σχολή της Ρώμης με κύριο εκπρόσωπο τον Πορφύριο, η σχολή της Συρίας με τον Ιάμβλιχο, της Αθήνας του 5ου αιώνα και της Αλεξάνδρειας, όπου δεσπόζει η μορφή της Υπατίας.
Ως φιλοσοφικό ρεύμα που άκμασε από τον 3ο – 6ο αι. μ.Χ., ο Νεοπλατωνισμός δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει και την χριστιανική θρησκεία, που εκείνη την εποχή προσπαθούσε να συνθέσει το δόγμα των διδασκαλιών της. Μέσω των ιδεών του Πλάτωνα, η Δυτική και η Ανατολική Εκκλησία δανείστηκαν φιλοσοφικές ορολογίες για να περιγράψουν την θεολογία τους και μερικοί χριστιανοί συγγραφείς φτάσανε στο σημείο να περιγράψουν τον Πλάτωνα ως τον πρώτο Χριστιανό! Ο Άγιος Αυγουστίνος είναι το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα χριστιανού συγγραφέα των πρώτων αιώνων, ο οποίος επηρεάστηκε βαθιά από την φιλοσοφία του Πλάτωνα και τις ιδέες του νεοπλατωνισμού.
ΟΙ ΑΡΧΕΣ
Μεταξύ των δογμάτων που παρουσιάζει ο Πλωτίνος, ως αποτέλεσμα της ερμηνείας του Πλάτωνα, διακρίνονται τρεις μεταφυσικές αρχές.
Πρώτον, ο Ένας(το Ἐν) είναι απολύτως απλός και τοποθετείται υπεράνω της ύπαρξης, δεν έχει κανένα περιεχόμενο και θεωρείται πως από αυτόν πηγάζουν όλα τα πράγματα, ως μια γενεσιουργός «εξουσία». Άρα το Εν δεν είναι τίποτα από εκείνα που εξαρτώνται από αυτόν. Πάνω από όλα,ακόμα και πάνω από το «Είναι» με την ψηλότερη έννοια, πρέπει να υπάρχει κάτι,το οποίο δεν είναι τίποτε από εκείνο που εξαρτάται από αυτό(ούτε η ύπαρξη και η σκέψη). Ο Ένας δεν είναι διάνοια αλλά βρίσκεται πριν από τη διάνοια. Δεν είναι ούτε ύπαρξη γιατί στερείται μορφής. Η φύση του «Ενός» δεν είναι «κάτι» που έχει ποιότητα, ποσότητα, ούτε διάνοια, ούτε ψυχή, δεν βρίσκεται σε κίνηση, ούτε σε ηρεμία, δεν είναι ούτε τόπος ούτε χρόνος.
Πως όμως ο Ένας μπορεί να δημιουργεί αυτό το οποίο εξαρτάται από αυτόν; Σύμφωνα με τον Πλωτίνο υπάρχει μια εγγενής δραστηριότητα της φύσης για κάθε τι και μία δραστηριότητα ή αποτέλεσμα που προκύπτει από αυτή τη φύση. Η πρώτη δράση είναι ενεργή στο ίδιο το πράγμα, ενώ η παραγόμενη δραστηριότητα είναι διακριτή από το πράγμα και συνάγεται από την ουσία του. Με πιο απλά λόγια, το αποτέλεσμα κατάγεται από την φύση των πραγμάτων που είναι αιτίες.
Η δεύτερη αρχή είναι η Διάνοια ή ύπαρξη που ερμηνεύονται ως πράξεις σκέψης που συνιστούν τη θεία διανόηση. Η πλωτινιανή Διάνοια είναι όλα τα πράγματα μαζί(ομού πάντα), η σκέψη και ο σκεπτόμενος συμπίπτουν και η κάθε ιδέα είναι με τη σειρά της διάνοια, η δραστηριότητα της οποίας είναι αιώνια. Μέσω αυτής της αρχής ο Πλωτίνος εμβαθύνει τον πλατωνικό στοχασμό για το ωραίο, συνδέοντάς το με την τελειότητα του ιδεατού κόσμου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον ορισμό «μεταφυσική του φωτός», με τον οποίο ο Πλωτίνος ορίζει την φύση της αναλογίας του φωτός σε σχέση με τον κατανοητό κόσμο.
Η τρίτη αρχή αναφέρεται στην ψυχή και μέσω αυτής στην ηθική τελειοποίηση του ατόμου, με τελικό προορισμό την ένωση της ατομικής ψυχής με το Εν, πορεία που επιτυγχάνεται μέσω του ενάρετου βίου. Πέρα λοιπόν από τα μυστικιστικά και μεταφυσικά στοιχεία, ο Νεοπλατωνισμός προσφέρει και στοιχεία ηθικής διαπαιδαγώγησης.
Στην ψυχή βρίσκονται τρία επίπεδα:
1. Η ίδια η Ψυχή ως θεμελιώδης οικουμενική αρχή,
2. Η ψυχή του κόσμου,
3. Οι ψυχές κάθε ατόμου.
Κάθε άνθρωπος έχει μια οντολογική και μια γνωστική κατάσταση. Από τη μια υπάρχει η ζωντανή ενσάρκωση που υπόκειται στον χρόνο και τις αλλαγές και από την άλλη είναι η ουσία μας που ταυτίζεται με το ανώτερο μέρος της ψυχής. Για τον Ιάμβλιχοτο πνεύμα, η ψυχή, το σώμα και η ύλη είναι μια αδιαίρετη αλληλουχία, βαθμιαίες συμπυκνώσεις της εκδήλωσης από την «άρρητον Αρχήν» μέχρι το φυσικό κόσμο. Για αυτό και η συνειδησιακή κατάσταση του ατόμου,η ηθική στάση και η εσωτερική ποιότητα του δηλαδή, είναι ουσιαστικό να εναρμονίζονται με τους συμπαντικούς νόμους.
Θεωρείται πως ο κόσμος διαπνέεται από μια θεία τάξη και η πραγματική ελευθερία δεν είναι οι πράξεις και επιλογές που στρέφονται προς το αισθητό, αλλά εκείνη με την οποία μπορούμε να είμαστε ενεργοί με τρόπο σύμφωνο με την αυθεντική φύση μας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το ρεύμα του Νεοπλατωνισμού συγκεντρώνει την κλασική φιλοσοφική παράδοση αλλά ταυτόχρονα δίνει μια νέα κατεύθυνση στον στοχασμό: η σκέψη είναι επικεντρωμένη στην μεταφυσική και επιπλέον ο φιλοσοφικός στοχασμός συνδέεται με την μυστικιστική εμπειρία.
Στα χρόνια του Μεσαίωνα που θα ακολουθούσαν, είδαμε στην Δύση την άνοδο του ρεύματος της Αλχημείας, το οποίο εμπεριέχει τον σπόρο της αρχαίας κλασικής φιλοσοφίας και του μεταφυσικού της περιεχομένου. Κατά τον 11ο αι. μ.Χ. στο Βυζάντιο, σημειώνεται αναβίωση των νεοπλατωνικών ιδεών-μέσα σε χριστιανικό πλαίσιο- με τον Μιχαήλ Ψελλό και αργότερα με τον Γεώργιο Γεμιστό(Πλήθων). Κατά την Αναγέννηση επίσης ο αντίκτυπος είναι καθαρός όπου, μέσα σε ένα γενικό κλίμα αναβίωσης της κλασικής φιλοσοφίας, η νεοπλατωνική σκέψη επηρεάζει την Φλωρεντινή ακαδημία, τον Μαρσίλιο Φιτσίνο και τον Πίκο ντε λα Μιράντολα, τοποθετώντας άλλο ένα λιθαράκι σε αυτό που ονομάζουμε δυτικό πολιτισμό. Ακόμα και στα νεότερα χρόνια, επηρεασμένοι από τον νεοπλατωνισμό φέρονται να είναι ο Σπινόζα, ο Λάϊμπνιτζ, ο Γκαίτε και ο Μπερξόν, με όλη τη συμβολή που ο καθένας τους είχε στις επιστήμες και τη φιλοσοφία.
Παίζοντας ένα νοητικό παιχνίδι φαντασίας και βλέποντας την πορεία του Νεοπλατωνισμού μέσα στους αιώνες και τις διαφορετικές ανθρώπινες πολιτείες, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αποτελεί μια πρακτική «επιβεβαίωση» του ορισμού του Πλάτωνα για τις ιδέες. Μήπως αποδεικνύεται με αυτόν τον τρόπο ότιοι ιδέες όντως υπάρχουν σε έναν νοητό κόσμο, πέραν του χρόνου και του χώρου, και εμείς σαν άνθρωποι το μόνο που κάνουμε είναι να προσπαθούμε να τις θυμηθούμε;
ΠΗΓΕΣ
- https://www.stratilio.gr/%CE%BD%CE%B5%CE%BF%CF%80%CE%BB%CE%B1%CF%84%CF%89%CE%BD%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82/
- Η Ιστορία της Φιλοσοφίας, UmbertoEcco, RiccardoFedriga, Ελληνικά γράμματα 2018