Μια σύνθεση χαρακτηρίζεται “όμορφη” όταν όλα της τα μέρη είναι αρμονικά συνδυασμένα. Ο κόσμος χαρακτηρίζεται “όμορφος, αγγελικά πλασμένος” και ο Δημιουργός του ονομάζεται “το Αγαθό”, επειδή το “Αγαθό” πρέπει υποχρεωτικά να δρα σύμφωνα με τη δική του φύση. Αυτό είναι αρμονία. Η ομορφιά είναι η αρμονία που διακηρύσσει τη δική της φύση στον κόσμο της μορφής.
Το Σύμπαν είναι φτιαγμένο από διαφορετικές βαθμίδες Αγαθού. Αυτές οι βαθμίδες κλιμακώνονται, ξεκινώντας από την Ύλη, που είναι ο κατώτερος βαθμός Αγαθού, μέχρι το Πνεύμα, που είναι ο ανώτερος.
Ο ελάχιστος βαθμός Αγαθού προϋποθέτει ανάλογα τον ελάχιστο βαθμό αρμονίας και ομορφιάς. Όλα τα πράγματα, όπως είναι φυσικό, πρέπει να συμμετέχουν στο Αγαθό και να τοποθετούνται σε αρμονικούς συνδυασμούς, αφού η αρμονία είναι η έκφραση της θέλησης του Αιώνιου Αγαθού.
Η φιλοσοφία της μουσικής
Είναι πολύ πιθανό ότι οι Ελληνες μυημένοι τα Μυστήρια, απέκτησαν τις γνώσεις σχετικά με τις φιλοσοφικές και θεραπευτικές όψεις της μουσικής, από τους Αιγύπτιους, οι οποίοι θεωρούσαν τον Ερμή ιδρυτή των τεχνών. Σύμφωνα με το μύθο, ο Ερμής κατασκεύασε την πρώτη λύρα, τεντώνοντας χορδές πάνω στο καβούκι μιας χελώνας. Ο Όσιρις και η Ίσις επίσης, ήταν κάτοχοι της ποίησης και της μουσικής.
Στα Μυστήρια, η λύρα ήταν το μυστικό σύμβολο του ανθρώπου. Το σώμα του οργάνου συμβόλιζε την ανθρώπινη μορφή, οι χορδές τα νεύρα και ο μουσικός το πνεύμα του ανθρώπου. Παίζοντας τις χορδές (τα νεύρα), το πνεύμα δημιούργησε την αρμονία της φυσιολογικής λειτουργίας, η οποία γίνεται δυσαρμονία, όταν η φύση του ανθρώπου προσβάλλεται.
Ενώ οι πρώιμοι Κινέζοι, Ινδοί, Πέρσες, Αιγύπτιοι, Ισραηλίτες και Έλληνες χρησιμοποίησαν ταυτόχρονα φωνητική και οργανική μουσική στις θρησκευτικές τελετές τους, καθώς και στο θέατρο τους, απέμεινε στον Πυθαγόρα να αναδείξει την πραγματική αξία της τέχνης αυτής, αποκαλύπτωντας τη μαθηματική της βάση.
Παρά την αμφισβήτηση της μαθηματικής ιδιότητας του Πυθαγόρα από ορισμένους, του αποδίδεται σήμερα η ανακάλυψη της διατονικής κλίμακας. Έχοντας μάθει τη θεϊκή θεωρία της μουσικής από τους ιερείς των Μυστηρίων, όπου ήταν δεκτός, ο Πυθαγόρας διαλογίστηκε για χρόνια σχετικά με τους νόμους που διέπουν την αρμονία και τη δυσαρμονία.
Είναι άγνωστο με ποιον τρόπο έλυσε αυτό το πρόβλημα, αλλά αναφέρεται η ακόλουθη εξήγηση:
Μια μέρα, ενώ διαλογιζόταν στο πρόβλημα της αρμονίας, ο Πυθαγόρας έτυχε να περάσει έξω από το μαγαζί ενός σιδηρουργού, όπου οι εργάτες σφυρηλατούσαν ένα κομμάτι μετάλλου πάνω σ’ ένα αμόνι. Ο Πυθαγόρας παρατήρησε τις διαφορές ανάμεσα στα χτυπήματα από μεγάλα σφυριά και στα χτυπήματα που γίνονταν από μικρότερα εργαλεία. Υπολογίζοντας προσεκτικά τις αρμονικές συγχορδίες που έδιναν οι συνδυασμοί αυτών των ήχων, έφτασε στο πρώτο του συμπέρασμα για τα μουσικά διαστήματα της διατονικής κλίμακας. Μπήκε στο μαγαζί και, αφού εξέτασε προσεκτικά τα εργαλεία, κράτησε στη μνήμη του τα βάρη τους.
Όταν γύρισε στο σπίτι του, κατασκεύασε έναν ξύλινο βραχίονα, που εκτεινόταν έξω από τον τοίχο του δωματίου του. Σε σταθερά διαστήματα, κατά μήκος του βραχίονα, σύνδεσε τέσσερις χορδές ίδιας σύνθεσης, βάρους και μεγέθους. Στην πρώτη χορδή τοποθέτησε ένα βάρος 6 κιλών, στη δεύτερη 4,5 κιλών, στην τρίτη 4 κιλών και στην τέταρτη 3 κιλών. Αυτά τα βάρη ανταποκρίνονταν στα βάρη των σφυριών του σιδηρουργού. Ανακάλυψε λοιπόν ότι, όταν ηχούσαν μαζί η πρώτη και η τέταρτη χορδή, παρήγαγαν το αρμονικό διάστημα της οκτάβας. Με παρόμοιους πειραματισμούς διαπίστωσε ότι η πρώτη και η τρίτη χορδή παρήγαγαν την αρμονία του DIAPENTE, δηλαδή το αρμονικό διάστημα της πέμπτης.
Παρομοίως, η δεύτερη και η τέταρτη χορδή, έχοντας την ίδια αναλογία με την πρώτη και τρίτη χορδή, δημιουργούσαν μια DIAPENTE αρμονία. Συνεχίζοντας την έρευνα, ο Πυθαγόρας ανακάλυψε ότι η πρώτη και η δεύτερη χορδή παρήγαγαν την αρμονία του DIATESSARON ή το διάστημα τρίτης.
Το κλειδί για τις αρμονικές αναλογίες είναι κρυμμένο στη φημισμένη τετρακτύ του Πυθαγόρα. Η τετρακτύς είναι φτιαγμένη από τέσσερα νούμερα, οι αναλογίες των οποίων αποκαλύπτουν τα διαστήματα της οκτάβας, τα Diapente και τα Diatessaron, εφόσον ο νόμος των αρμονικών διαστημάτων, όπως τέθηκε παραπάνω, είναι αληθής.
Για τον Πυθαγόρα η μουσική ήταν ένα από τα τμήματα της θεϊκής επιστήμης των μαθηματικών και οι αρμονίες της ελέγχονταν από μαθηματικές αναλογίες. Άλλωστε οι Πυθαγόρειοι διακήρυτταν ότι τα μαθηματικα δείχνουν την ακριβή μέθοδο, με την οποία ο Θεός δημιούργησε το Σύμπαν και το διατηρεί.
Ο Πυθαγόρας χώρισε τα μέρη της δημιουργίας σε σφαίρες. Σε καθεμιά από αυτές απέδωσε έναν τόνο, ένα αρμονικό διάλειμμα, ένα χρώμα, έναν αριθμό και μια μορφή. Για να αποδείξει την ακρίβεια των συμπερασμάτων του αντιστοίχισε τις σφαίρες αυτές με τα διάφορα επίπεδα του πνεύματος και της ύλης, που κλιμακώνονταν από την πιο αφηρημένη λογική δομή, μέχρι το πιο συμπαγές γεωμετρικό στερεό.
Εφάρμοσε το νεοανακαλυφθέντα νόμο των αρμονικών διαλειμμάτων σε όλα τα φαινόμενα της φύσης, δείχνοντας την αρμονική σχέση των πλανητών των αστερισμών μεταξύ τους.
Αξιοσημείωτο παράδειγμα της σύγχρονης απόδειξης των αρχαίων φιλοσοφικών διδασκαλιών αποτελεί η πρόοδος των στοιχείων σε αρμονικές αναλογίες. Φτιάχνοντας μια λίστα στοιχείων με αύξουσα σειρά, σύμφωνα με τα ατομικά τους βάρη, ο Newlands ανακάλυψε σε κάθε όγδοο στοιχείο, μια επανάληψη των συστατικών. Αυτή η ανακάλυψη είναι γνωστή σαν “νόμος της οκτάβας” στη σύγχρονη Χημεία.
Αφότου διατυπώθηκε η θεωρία ότι η αρμονία δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή με τις αισθήσεις αλλά με τη λογική, οι Πυθαγόρειοι ονομάστηκαν “κανονικοί” για να διακρίνονται από τους μουσικούς της “Αρμονικής Σχολής”, οι οποίοι θεωρούσαν ότι η αρέσκεια και το ένστικτο είναι η πηγή της αρμονίας.
Αναγνωρίζοντας, παρ’ όλα αυτά, την προφανή επίδραση της μουσικής στις αισθήσεις, ο Πυθαγόρας δε δίστασε να δείξει την επιρροή, στο νου και στο σώμα, αυτού που ονόμασε “μουσικό φάρμακο”. Έδειξε διακεκριμένη προτίμηση στα έγχορδα, προειδοποιώντας τους μαθητές του να μην εκτίθενται στους ήχους των πνευστών και των κυμβάλων. Δήλωσε ότι η ψυχή μπορούσε να εξαγνιστεί από τις αρνητικές επιδράσεις, με σοβαρά τραγούδια με τη συνοδεία της λύρας.
Καθώς παρατηρούσε τα άστρα ένα βράδυ, συνάντησε ένα μεθυσμένο νέο, έξαλλο από ζήλια, που προσπαθούσε να στοιβάξει δαδιά έξω από το σπίτι της ερωμένης του για να το κάψει. Η φρενίτιδα του νεαρού συνοδευόταν από έναν οργανοπαίχτη, ο οποίος έπαιζε στο φλάουτο φρυγικούς ρυθμούς. Ο Πυθαγόρας σύστησε στο μουσικό να αλλάξει τους ήχους του σε αργούς και ρυθμικούς Σπονδαϊκούς.
Ο μεθυσμένος νεαρός ηρέμησε και, μαζεύοντας τα δεμάτια με τα ξύλα, έφυγε για το σπίτι του. Υπάρχει επίσης μια αναφορά για το πως ένας μαθητής του Πυθαγόρα, ο Εμπεδοκλής, έσωσε τη ζωή του Άνχιτου, αλλάζοντας τη μουσική που έπαιζε, όταν αυτός απειλήθηκε από το σπαθί κάποιου, του οποίου τον πατέρα είχε καταδικάσει σε δημόσια εκτέλεση.
Ο Πυθαγόρας ο ίδιος θεράπευσε πολλές παθήσεις του πνεύματος, της ψυχής και του σώματος, με συγκεκριμένες μουσικές συνθέσεις κατά περίπτωση ή απλά, υποδεικνύοντας επιλογές από πρώιμους ποιητές. Όπως ο Ησίοδος και ο Όμηρος, έτσι και ο Πυθαγόρας, στο πανεπιστήμιο του, στον Κρότωνα, συνήθιζε τους μαθητές του να ανοίγουν και να κλείνουν την κάθε μέρα με τραγούδια. Αυτά που παίζονταν το πρωί, καθάριζαν το νου από τον ύπνο και τον προετοίμαζαν για τις δραστηριότητες της υπόλοιπης ημέρας, ενώ αυτά που παίζονταν το βράδυ χαλάρωναν και βοηθούσαν στην ανάπαυση.
Η θεραπευτική μουσική του Πυθαγόρα περιγράφεται από τον Ιάμβλιχο ως εξής: Υπάρχουν συγκεκριμένες μελωδίες για ασθένειες της ψυχής, καθώς και της μελαγχολίας και της θλίψης, για τις οποίες ο Πυθαγόρας θεωρούσε ότι απαιτούσαν μεγαλύτερη προσοχή. Επίσης, είχε συνθέσει άλλες μελωδίες εναντίον της οργής και του θυμού. Υπάρχει επίσης άλλη μορφή μουσικής ειδική για τις επιθυμίες.
Είναι πιθανό ότι οι Πυθαγόρειοι αναγνώρισαν κάποια σύνδεση ανάμεσα στους επτά ελληνικούς ρυθμούς και στους πλανήτες. Για παράδειγμα, ο Πλίνιος αναφέρει ότι ο Κρόνος κινείται στο Δωρικό ρυθμό και ο Δίας στο Φρυγικό. Το αποτέλεσμα της μουσικής στην κουλτούρα των Ελλήνων συνοψίζει ο Emil Nauman.
O Πλάτωνας υποτιμούσε την άποψη ότι η μουσική είχε αποκλειστικά σαν σκοπό να δημιουργήσει απλά και μόνο χαρούμενα συναισθήματα. Υποστήριζε ότι μάλλον θα έπρεπε να εμπνέει αγάπη προς κάθετί ευγενές και μίσος προς οτιδήποτε ποταπό και ότι τίποτα δεν μπορεί να επηρεάσει τα εσώτερα συναισθήματα του ανθρώπου, όσο ο ρυθμός και η μουσική. Συμφωνούσε με το Δάμωνα τον Αθηναίο, το μουσικό δάσκαλο του Σωκράτη, ότι η εισαγωγή μιας νέας και υποθετικά εξαντλητικής κλίμακας, θα μπορούσε να διακινδυνεύσει το μέλλον ενός ολόκληρου έθνους και ότι δεν είναι δυνατό να αλλάξεις ένα κλειδί χωρίς να ταρακουνήσεις τα θεμέλια της πολιτείας.
Ο Πλάτωνας θεώρησε ότι η μουσική που εξευγενίζει το πνεύμα είναι πολύ πιο άξια από αυτή που απλώς διεγείρει τις αισθήσεις. Επίσης επέμενε ότι το ύψιστο καθήκον του νομοθέτη είναι να απαγορεύσει κάθε είδους θηλυπρεπούς και λάγνας μουσικής και να ενθαρρύνει μόνο αυτή που ήταν αγνή και αξιοπρεπής. Ακόμη, ότι οι έντονες και εμψυχωτικές μελωδίες ήταν για του άντρες, ενώ οι ευγενικές και χαλαρωτικές για τις γυναίκες. Απ’ αυτό συμπεραίνουμε ότι η μουσική έπαιζε σημαντικό ρόλο στην εκπαίδευση των νέων.
Η επιλογή της ορχηστρικής μουσικής έπρεπε να γίνει με μεγάλη προσοχή, επειδή η απουσία λέξεων έκανε τη σημασία της αμφίβολη και ήταν δύσκολο να προβλεφθεί αν η επίδρασή της θα ήταν ευγενής ή ενοχλητική. Τα γούστα των πολλών, που διασκέδαζαν με παραπλανητικά και αισθησιακά ακούσματα, έπρεπε να αντιμετωπίζονται με περιφρόνηση. Άλλωστε, και σήμερα η εμβατηριακή μουσική που χρησιμοποιείται σε περιόδους πολέμου με σημαντικά αποτελέσματα, παρόλο που δε δημιουργείται σύμφωνα με την αρχαία θεωρία, επηρεάζει φανερά τα συναισθήματα των μαζών.
Λέγεται ότι ο Πυθαγόρας είχε ακούσει τη μουσική των σφαιρών. Σύμφωνα με τη θεωρία του, οι πλανήτες, καθώς κινούνταν μέσα στο Σύμπαν και ανάλογα με την ταχύτητα και τη μάζα τους, δημιουργούσαν ένα συγκεκριμένο τονο, μια συγκεκριμένη νότα. Έτσι, από τους πλανήτες ονόμασαν τις νότες του Διατονικού μουσικού συστήματος.
Οι νότες που παρήγαγαν οι πλανήτες εξαρτώνταν από τη μάζα, την ταχύτητα και την απόσταση τους από τη γη. Έτσι, ο Κρόνος, σαν πιο μακρινός πλανήτης, έδινε την πιο “βαριά” νότα, ενώ η Σελήνη, ο πιο κοντινός πλανήτης, έδινε την πιο οξεία νότα.
Ο Πυθαγόρας συνέλαβε το Σύμπαν σαν ένα γιγάντιο μονόχορδο. Η μόνη του χορδή ήταν συνδεδεμένη, από τη μια στο απόλυτο πνεύμα και από την άλλη στην απόλυτη ύλη. Ο Πυθαγόρας χώρισε αυτή τη χορδή, σύμφωνα με μια εκδοχή, σε εννέα μέρη, σύμφωνα με άλλη, σε δώδεκα. Το δωδεκαπλό σύστημα ήταν το εξής:
Το πρώτο μέρος ονομαζόταν ΕΜΠΥΡΕΙΟ ή η σφαίρα των σταθερών αστεριών και ήταν η χώρα των αθανάτων. Οι υπόλοιπες σφαίρες ήταν με τη σειρά: του Κρόνου, του Δία, του Άρη, του Ήλιου, της Αφροδίτης, του Ερμή, της Σελήνης, της Φωτιάς, του Αέρα, του Νερού και της Γης. Οι ήχοι των επτά πλανητών με τη σφαίρα των αστεριών, μαζί μ’ αυτή που βρίσκεται κάτω από μας (ΑΝΤΙΧΘΩΝ), είναι οι εννέα μούσες και η συμφωνία τους ονομάζεται μνημοσύνη.
Στον εννεαπλό χωρισμό του Σύμπαντος η πρώτη σφαίρα πρόφερε το ιερό φωνήεν Α, η δεύτερη το Ε, η τρίτη το H, η τέταρτη το Ι, η πέμπτη το O, η έκτη το Υ και η έβδομη το Ω. Όταν αυτά τα ουράνια σώματα τραγουδούν μαζί, παράγουν μια τέλεια αρμονία, που αφιερώνει έναν αιώνιο έπαινο στο Δημιουργό.
Πολλά πρώιμα όργανα έχουν επτά χορδές και λέγεται ότι ο Πυθαγόρας πρόσθεσε την όγδοη χορδή στη λύρα του Tedrander. Οι εφτά χορδές αντιστοιχίζονταν πάντα με το ανθρώπινο σώμα και τους επτά πλανήτες. Τα ονόματα του Θεού ήταν επίσης συνδυασμοί των επτά πλανητικών αρμονιών.
Οι Αιγύπτιοι περιόριζαν τα ιερά τους άσματα στους εφτά πρωταρχικούς ήχους, απαγορεύοντας να ηχήσει οτιδήποτε άλλο μέσα στους ναούς τους. Ένας από τους ύμνους τους περιείχε τα παρακάτω λόγια: “Οι επτά τόνοι Σε υμνούν, Εσένα, το μεγάλο Θεό, τον Πατέρα του Σύμπαντος, που εργάζεσαι ακατάπαυστα”.