Από τότε που ο άνθρωπος αυτοπροσδιορίστηκε σαν τέτοιος, προσπάθησε να διαβάσει στη φύση τα σημάδια μιας ανώτερης δύναμης, τα οποία αντιλήφθηκε σαν πρωτοφανείς εκδηλώσεις της. Τα φωτεινά ίχνη εκείνου του μυστηρίου που βρίσκεται πέρα από το σκοτάδι του χρόνου ήταν ο οδηγός του ανθρώπου, ενώ η φωτιά του λόγου μόλις που άναβε αδύναμα μέσα του. Αυτά τα ίχνη που έμαθε να διαβάζει στο βιβλίο της φύσης, εσωτερικής και εξωτερικής, ήταν τα πρώτα σύμβολα, δηλαδή οι εκδηλώσεις ή συστατικά στοιχεία της Μιας Ζωής. Το φύσημα του ανέμου, η ήλεκτρο-πνευματική δύναμη της ακτίνας του φωτός, η καθημερινή ανάσταση του ήλιου, ήταν μηνύματα ενός πνευματικού συνομιλητή τα οποία έμαθε να αποκρυπτογραφεί.
Σαν άξια ενσάρκωση του πρώτου μυστηρίου, ο άνθρωπος προσπάθησε να μάθει και να αναπαραγάγει την πρώτη γλώσσα, που είχε τη ρίζα της στην ίδια την κοιτίδα του σκότους και της σιωπής. Έτσι γεννήθηκαν ο χορός και η μουσική, σε μία προσπάθεια ανώτατου επιπέδου για να αναπαραχθεί στη γη το έργο εκείνων τους οποίους έμαθε να αναγνωρίζει σαν θεούς.
Παλιές παραδόσεις, αποσπάσματα τα οποία βρίσκονται διασκορπισμένα στις μυθολογίες όλων των λαών, συσχετίζουν τη δημιουργία του σύμπαντος με την εμφάνιση της μουσικής.
Στη “Γένεση” της βίβλου λέγεται ότι “εν αρχή ήν ο Λόγος”. Από το μυστηριώδη θεό, το ακατανόμαστο Ain Soph, εκπορεύεται η πρώτη δημιουργική ώθηση, ο εκφρασμένος λόγος, ο πρώτος ήχος, το πνευματικό ένδυμα του δημιουργού Θεού. Στις παραδόσεις της Βόρειας Ευρώπης οι δημιουργοί θεοί (για παράδειγμα ο Wotan ή ο Vainmainen) γνωρίζουν το μυστικό των μαγικών σημείων- λέξεων της δημιουργίας, τους ρούνους. Οι ρούνοι δεν είναι τίποτα άλλο από την πνευματική ουσία των Βαλκυριών (βόρειο-ευρωπαϊκή πολεμική εκδοχή, παρόμοια με τις μούσες της αρχαίας Ελλάδας).
Στις ινδουιστικές παραδόσεις ο πρώτος ήχος είναι το ιερό AUM, που αναπαριστάνεται, συμβολικά, με τον λευκό Hamsa. Το AUM είναι κύκνος και αντανακλά τη δημιουργία, τη διατήρηση και καταστροφή του εκδηλωμένου σύμπαντος. Η γνώση της επταπλής προσφοράς του θεωρούταν πολύ εσωτερική και επικίνδυνη. Το ίδιο το σύμπαν ερμηνευόταν σαν μία περίπλοκη “Συμφωνία”, μία σειρά απατηλών μεταβολών που πραγματοποιούνται από απλά στοιχεία (Τάτβας), που έχουν επίσης μουσική ρίζα. Όμως η μουσική δεν εμφανίζεται μόνο στην αρχή και στο τέλος, όταν όλα συνοψίζονται στην πρωταρχική σιωπή. Οι θεοί της δημιουργίας και της εκδήλωσης την έχουν χρησιμοποιήσει σαν θεία γλώσσα. Έτσι εμφανίστηκαν πρώτα τα όργανα και μετά οι “κανόνες” ή “ιεροί ύμνοι” που υποτίθεται ότι επιτρέπουν στον άνθρωπο να επικοινωνήσει με τους πνευματικούς προγόνους του. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, οι θεοί έχουν δημιουργήσει τις δυνατότητες μουσικής έκφρασης.
Ο Απόλλωνας διευθύνει το χορό των Μουσών με τη λύρα του (Απόλλων μουσηγέτης). Αυτή είναι δώρο του Ερμή, αγγελιοφόρου των θεών. Από την πλευρά του, ο Απόλλων, έχει προσφέρει στον Ερμή το χαρακτηριστικό του έμβλημα, το κηρύκειο. Η μούσα Ευτέρπη, θεά προστάτης της μουσικής, αναπαριστάνεται παίζοντας ένα διπλό φλάουτο. Η Αθηνά έχει αναγνωριστεί σαν δημιουργός του αυλού. Ωστόσο, παίζοντας τον, το πρόσωπό της σημαδεύτηκε από τις γκριμάτσες που έκανε και αυτό προξένησε γέλιο στους θεούς. Γι΄ αυτό η Αθηνά καταράστηκε το όργανο πετώντας το στη γη. Τον αυλό μάζεψε στη συνέχεια ο βοσκός Μαρσύας, ο οποίος κατάφερε με αυτόν να υποτάξει την υλική φύση και τόλμησε να προκαλέσει τον ίδιο τον Απόλλωνα. Με τη βοήθεια της θεάς αρμονίας ο θεός κατάφερε να νικήσει τον Μαρσύα, ο οποίος υπέστη τραύματα από την αποκοτιά του. Από την πλευρά του ο θεός Πάνας διάλεξε σαν όργανο την φλογέρα που οι 5 ήχοι της αντανακλούν την πενταφωνική ρίζα της εκδηλωμένης φύσης.
Στην Ανατολή, οι καμπάνες, όπως και το σείστρο που είναι αφιερωμένο στην αιγυπτιακή θεά Ίσιδα, χρησιμεύουν στο να προσελκύουν τα καλά πνεύματα και να απομακρύνουν εκείνα που διαμένουν μόνο στις σκοτεινές γωνίες, γιατί φοβούνται το φως του ήλιου.
Στην προκολομβιανή Αμερική, η άργιλος έχει εξυπηρετήσει στην κατασκευή της οκαρίνας σε σχήμα βατράχου, ο ήχος της οποίας θυμίζει τις περιγραφές της πρωταρχικής “υγρής” φύσης που συναντούμε στα παλιά ερμητικά βιβλία.
Οι παλιές παραδόσεις έχουν προσθέσει έναν ιερό χαρακτήρα όχι μόνο στα όργανα, που ήταν ένα δώρο των θεών αλλά και στα άσματα μέσω των οποίων ο άνθρωπος επικοινωνεί με αυτούς. Μία από τις τέσσερις Βέδες της Ινδίας έχει αφιερωθεί στα μουσικά τελετουργικά, όπως και ένα από τα κινέζικα βιβλία κανόνων (“βιβλίο των Οδών”). Στη Δύση, το “βιβλίο των ψαλμών” του Δαυίδ έχει ενσωματωθεί στην “Παλαιά Διαθήκη” και έχει εμπνεύσει για 2 χιλιετίες την ανάπτυξη της ιερής ιουδαιο-χριστιανικής μουσικής.
Τα ιδεογράμματα των αρχαίων γλωσσών επίσης έχουν συσχετιστεί με μυστηριώδη τρόπο με τη μουσική. Στα Αρχαία Ελληνικά, για παράδειγμα, τα γράμματα του αλφαβήτου όχι μόνο εξυπηρετούσαν στην κατασκευή λέξεων αλλά και κάθε γράμμα αντιστοιχούσε σε έναν αριθμό και σε μία μουσική νότα. Με αυτό τον τρόπο ορισμένες λέξεις δεν είχαν μόνο ένα συμβατικό νόημα αλλά και συνιστούσαν αριθμητικούς τύπους καθώς και μουσικές μελωδίες. Αυτή η ιδιαιτερότητα δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της ελληνικής γλώσσας μόνο. Είναι πολύ πιθανό ότι οι γερμανικές ρουνικές γραφές έχουν ένα παρόμοιο χαρακτήρα. Θα ήταν ίσως παράτολμο να τοποθετηθούμε με βεβαιότητα πάνω σε τέτοια ζητήματα καθώς λείπουν στοιχεία και δεν είμαστε σε θέση να ερμηνεύουμε παλαιά ιστορικά κείμενα με βάση τα δεδομένα με τα οποία τότε είχαν αυτά γραφτεί. Είναι όμως πολύ πιθανόν να έχουμε να κάνουμε με πλουσιότατα, από συμβολική άποψη, συστήματα, που επιδίωκαν να συσχετίσουν τη σημαντικότητα των γλωσσών με μια μουσική έκφραση που συγχρόνως ενσωμάτωνε μέσα της μια πνευματική – αριθμητική ρίζα.
Η Πυθαγόρεια – Πλατωνική Μουσική Διδασκαλία
Οι πυθαγόρειοι μετέφεραν φιλοσοφικούς όρους από το παλαιό-συμβολικό μουσικό σύστημα. Είναι προφανές ότι δεν ανέπτυξαν ένα σύστημα εργασίας απλά και μόνο με τη φαντασία τους αλλά μετέφρασαν με φιλοσοφικούς όρους τη γνώση των κλειδιών μιας αρμονίας που ενυπάρχει στη φύση. Έστω κι αν οι αυθεντικές πηγές από τους πυθαγόρειους είναι ελάχιστες, η μεταγενέστερη μεταφορά και ερμηνεία τους από τον Πλάτωνα και άλλους Έλληνες φιλοσόφους μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τουλάχιστον ορισμένα στοιχεία αυτής της διδασκαλίας.
- Η αρμονία είναι έμφυτη στο σύμπαν, το οποίο αναγνωρίζεται σαν κόσμος (αρμονικό σύστημα και επομένως ωραίο), σαν ένα μεγάλο ζωντανό ον που έχει ψυχή και σώμα. Η παγκόσμια αρμονία εκφράζεται με πολλαπλούς τρόπους. Στη συμβολική αριθμολογία, αυτή η αρμονία εκφράζεται μέσω απλών αναλογιών η ακέραιων αριθμών. Στη μουσική, αυτές οι απλές αναλογίες καθορίζουν τα θεμελιώδη διαστήματα. Στον “Τίμαιο” ο Πλάτωνας αναφέρεται σε μία αριθμό-μουσική σειρά που αντιστοιχεί σε αυτές τις θεμελιώδεις αναλογίες.
- Σε ένα κλειδί ερμηνείας, από ηθική άποψη, οι πυθαγόρειοι διδάσκουν ότι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να ανακαλύπτει τους νόμους της παγκόσμιας αρμονίας και να τους εγκαθιδρύει στο δικό του είναι. Με άλλα λόγια, αν θεωρήσουμε το άτομο σαν ένα αρμονικό σύνολο με ψυχή και σώμα (ή πιο σωστά, διάφορα μέρη της ψυχής που εκφράζονται μέσα από διάφορα σώματα), το κλειδί της ηθικής τελειοποίησης συνίσταται στο να σεβόμαστε αυτές τις αναλογίες. Δηλαδή, το άτομο είναι σαν ένα λεπτό και ευαίσθητο όργανο με διάφορες χορδές που πρέπει να είναι πάντα κουρδισμένες για να συνεργάζονται αποτελεσματικά στη μεγάλη συναυλία της ορχήστρας της φύσης. Αν ο άνθρωπος δεν κουρδίζει πρώτα το όργανο του εαυτού του δεν θα μπορέσει να ερμηνεύσει καμία μουσική. Όσο ωραία και αν είναι μια μουσική, χωρίς κουρδισμένα όργανα δεν μπορεί να εκφραστεί η αρμονία, αυτή η θεά που επέβαλε την ανωτερότητα του Απόλλωνα πάνω στον Μαρσύα.
“Η μουσική δίνει ψυχή στο σύμπαν, φτερά στη σκέψη, απογειώνει τη φαντασία, χαρίζει χαρά στη λύπη και ζωή στα πάντα..” Πλάτωνας - Στην εκπαιδευτική θεωρία του Πλάτωνα, η μουσική παίζει ένα θεμελιώδη ρόλο στη διαμόρφωση της ψυχής του εκπαιδευόμενου. Εμφανίζεται ξανά στον κύκλο μελετών των «Προπαιδευτικών Επιστημών», που είναι μια αληθινή ανάλυση της Κοσμολογίας, ξεκινώντας από τις πιο αφηρημένες της ρίζες: η Αριθμητική μας μιλάει για τις σχέσεις μεταξύ των θεών, η Γεωμετρία περιγράφει τα γεωμετρικά σχήματα ή τους διάφορους συνδυασμούς των τριών πρώτων δυνάμεων της φύσης και η Στερεομετρία μελετάει τα κανονικά γεωμετρικά σώματα, δηλαδή, τα γεωμετρικά αρχέτυπα των σχεδίων της εκδηλωμένης φύσης. Τελικά, ο Πλάτωνας κάνει λόγο για την αναγκαιότητα της μελέτης της Αστρολογίας και της Μουσικής. Σε ένα αινιγματικό απόσπασμα από την “Πολιτεία”, αναφέρει ότι οι πυθαγόρειοι συσχέτιζαν την αστρολογία με την όραση και τη μουσική με την ακοή. Αυτό το απόσπασμα που μπορεί να μας φανεί ότι δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, έχει λεπτές συνέπειες. Παλιές παραδόσεις μιλούν για μία προοδευτική ανάπτυξη των αισθήσεων στον άνθρωπο. Κάθε νέα αίσθηση επιτρέπει στο ανθρώπινο ον να ανακαλύψει νέες γωνίες του περίπλοκου καθρέφτη της δημιουργίας.
Η ανάπτυξη της ακοής και της διαισθητικής αντίληψης των νόμων της μουσικής, σχετίζεται με την ψυχολογική εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτή η ερμηνεία δεν φαίνεται να είναι απλά δική μας.
Στην “Πολιτεία” του ο Πλάτωνας αναφέρεται άμεσα στην επιρροή που ασκεί η Μουσική πάνω στην Ψυχή. Για αυτό ορισμένοι παρακμιακοί μουσικοί «ρυθμοί» που επηρεάζουν αρνητικά τις λεπτές δομές της ψυχής, δεν θα πρέπει να επιτρέπονται. Αυτές οι ιδέες, που φαίνονταν παράξενες στο πρόσφατο παρελθόν, έχουν επανεμφανιστεί σήμερα με άλλα ονόματα. Σήμερα γίνεται λόγος για την «ψυχολογική χειραγώγηση» και για τα αποτελέσματα αυτών των ρυθμών πάνω στον ανθρώπινο ψυχισμό. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι οι μορφές του σκληρού ροκ όπου αναμειγνύονται ρυθμοί, ήχοι, εικόνες και διεγερτικά λεκτικά μηνύματα.
Αυτά είναι μερικά παραδείγματα μιας παλιάς φιλοσοφικο- μουσικής παράδοσης μεταξύ των Ελλήνων. Δυστυχώς, οι ειδικοί έχουν ερμηνεύσει αυτή την παράδοση απλά και μόνο σαν μια φιλοσοφική εικασία (δηλαδή σαν μία γνώμη μέσα σε πολλές άλλες) και όχι σαν μια αληθινή επιστήμη, ανεξάρτητα από τις γνώμες και τις προκαταλήψεις των ερμηνευτών της. Λόγω της έλλειψης γραπτών πρωτότυπων πηγών (για παράδειγμα μουσικών πραγματειών του Πυθαγόρα), πιστεύουμε ότι η μελέτη των καλλιτεχνικών μορφών μπορεί να ανακαλύψει κάποιο από τα χαμένα κλειδιά. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε τις γεωμετρικές μελέτες για τον Παρθενώνα κατά τις οποίες αποκαλύφθηκε μια προχωρημένη γνώση ψυχολογικής οπτικής και η εκτεταμένη χρησιμοποίηση ιδεών από τη γεωμετρία, όπως ο χρυσός αριθμός και το πεντάγωνο. Επίσης, να αναφέρουμε και τις μελέτες πάνω στις αναλογίες της κλασικής ελληνικής κεραμικής.
Άλλη σημαντική πηγή συνιστούν τα αρχαιολογικά κατάλοιπα του αιγυπτιακού πολιτισμού, από όπου οι Έλληνες πιθανόν να έμαθαν μαθηματικά και μουσική (εδώ μπορούμε να μνημονεύσουμε τις γεωμετρικές μελέτες του Schwaller de Lubicz, πάνω στην αιγυπτιακή αρχιτεκτονική).
Τελειώνοντας αυτό το σύντομο άρθρο θα αναφέρουμε πιθανά σημεία εστίασης για μια μελέτη του μουσικού συμβολισμού στην αρχαιότητα. Για το σκοπό αυτό ακολουθήσαμε τις κατευθυντήριες γραμμές διαφόρων κλασικών συγγραφέων και ορισμένων σύγχρονων δοκιμιογράφων.
Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί σε Δύση και Ανατολή έχουν αναφερθεί σε έναν πεπερασμένο αριθμό. Η Ανατολική παράδοση έχει δώσει έμφαση στην ιδέα των πέντε στοιχείων και η Δυτική παράδοση στα τέσσερα στοιχεία (Γη, Νερό, Αέρας, Φωτιά). Γι΄ αυτό θα μπορούσαμε να ταξινομήσουμε διάφορους τύπους μουσικής σύμφωνα με αυτά τα πρωταρχικά στοιχεία. Αυτό δεν είναι αυθαίρετο. Για παράδειγμα γνωρίζουμε ότι στα αραβικά λαγούτα οι διαφορετικές χορδές σχετίζονται με διαφορετικά χρώματα, στοιχεία καθώς και ψυχικές διαθέσεις. (Οι τέσσερις ψυχικές διαθέσεις είναι μιαμορφή ιατρικής εφαρμογής της θεωρίας των τεσσάρων στοιχείων).
- Μουσική της γης: θόρυβος, επικράτηση του χαοτικού στοιχείου.
- Μουσική του νερού: ήχοι της φύσης (για παράδειγμα ποταμός ή άνεμος).
- Μουσική του αέρα: μουσική που διεγείρει συναισθήματα ή “ανθρώπινη” μουσική.
- Μουσική της φωτιάς: μαγική δύναμη του ήχου (για παράδειγμα τα madrams)
Κατ επέκταση, θα μπορούσαμε να συσχετίσουμε τη μουσική με τα σημεία της αστρολογίας (που εμπεριέχουν τα τέσσερα στοιχεία). Τα σημεία σχετίζονται με χρώματα, πλανήτες, ζωικά και φυτικά σύμβολα και άλλες πολλαπλές φυσικές και συμβολικές εκφράσεις. Σαν παράδειγμα αυτού του τύπου εστίασης μπορούμε να αναφέρουμε τις μελέτες του Marius Schneider.