Johann Reuchlin

Ο Γιόχαν Ρόυχλιν (Johann Reuchlin, 1455 – 1522) είναι ο διασημότερος ουμανιστής της Γερμανίας. Διατήρησε τη μεσαιωνική παράδοση των λογίων της εποχής του, συγκεντρώνοντας γνώσεις από πολλά κέντρα χάρις στην ευχέρεια της λατινικής γλώσσας που ήταν η γλώσσα της εκπαίδευσης στη Δυτική Ευρώπη.

Στην Ιταλία, όπου πήγε συνοδεύοντας τον κόμη Έμπερχαρτ της Βυρτεμβέργης σαν διερμηνέας, γνωρίστηκε και συνδέθηκε με τους διάσημους Έλληνες λογίους το Δημήτριο Χαλκοκονδύλη και τον Ιωάννη Αργυρόπουλο. Όπως μας αναφέρει ένας άλλος μεγάλος Γερμανός, ο Μελάγχθων – ανηψιός του Ρόυχλιν – στη Ρώμη, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος του έδωσε να μεταφράσει ένα δύσκολο απόσπασμα από το Θουκυδίδη. Ο Ρόυχλιν το έκανε τόσο καλά, ώστε προκάλεσε τον ενθουσιασμό του Αργυρόπουλου που φώναξε: “ Η Ελλάδα πέταξε πέρα από τις Άλπεις”.

Ακολουθώντας τη συνήθεια των Γερμανών ουμανιστών, εξελλήνισε το όνομά του που προερχόταν από το rauchen (καπνίζω) σε Καπνίων. Έκανε το ίδιο και με το όνομα του ανιψιού του Philip Schwarzerd που σημαίνει “μαύρη γη” μετατρέποντάς το σε “Μελάγχθων”. Ο ίδιος έμεινε τελικά στην ιστορία με το γερμανικό του όνομα ενώ ο ανιψιός του σαν Μελάγχθων.

Ήταν ο πρώτος, όπως λέει κι ο ίδιος, που κατάφερε να συγκεντρώσει τους κανόνες της εβραϊκής γλώσσας σ’ ένα βιβλίο. Το 1490 ξαναπήγε στην Ιταλία και συναντήθηκε με τον Πίκο ντελλα Μιράντολα, που τους συνέδεε η κοινή αγάπη για τις καββαλιστικές διδασκαλίες. Οι μυστικοκαββαλιστικές του ιδέες αναπτύσσονται σε δύο έργα του: το De Verbo Mirifico και το De Arte Cabbalistica που το αφιέρωσε στον πάπα Λέοντα τον Ι΄, γιο του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς.

Λίγο αργότερα διορίστηκε καθηγητής της εβραϊκής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και παιδαγωγός των γιών του Εκλέκτορα Φιλίππου του Παλατίνου. Σ’ αυτό το ευνοϊκό για τα γράμματα περιβάλλον, ασχολήθηκε με μεταφράσεις από τα ελληνικά και με τη συγγραφή δύο κωμωδιών στα λατινικά κατ’ απομίμηση του Τερέντιου. Έγινε επίσης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Τύμπινγκεν και Ίνγκολσταντ, όπου θεωρήθηκε ο καλύτερος γνώστης των αρχαίων γλωσσών, δηλαδή της ελληνικής, της λατινικής και της εβραϊκής.

Το ενδιαφέρον του Ρόυχλιν για τα θρησκευτικά βιβλία των Εβραίων τον έφερε στο επίκεντρο μιας πνευματικής διαμάχης που πήρε πανευρωπαϊκές διαστάσεις και που διασταυρώθηκε, ως ένα σημείο, με τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση. Βρέθηκε ξαφνικά κι απροσδόκητα αναμεμιγμένος σ’ έναν αγώνα που προκάλεσε η εχθρότητα της σχολαστικής μερίδας, εκείνων που είχαν μείνει προσκολλημένοι στη μεσαιωνική θεολογία και στο πνεύμα της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Πρόκειται για την περίφημη “διένεξη του Ρόυχλιν”, όπως πέρασε στην ιστορία.

Τα γεγονότα έχουν ως εξής: Το 1508 ο Γιοχάννες Πφέφερκορν, ένας ραβίνος, προσχώρησε στο Χριστιανισμό, έγινε ιερέας κι εξέδωσε ένα βιβλίο το “Judenspiegel” (Kαθρέφτης των Εβραίων), στο οποίο καταδίκαζε τους διωγμούς των Εβραίων και τους απάλλασσε από τα εγκλήματα κατά των Χριστιανών που τους απέδιδε ο λαός. Τους συνιστούσε όμως να σταματήσουν να δανείζουν χρήματα, να απαρνηθούν το “Ταλμούδ” -χαρακτηρίζοντάς το ως κείμενο πλαστό που δεν είχε καμιά σχέση με τον Μωυσή – και να ασπαστούν το Χριστιανισμό. Υποστηριζόμενος από τους Δομινικανούς της Κολωνίας, υπέδειξε στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό τον Α΄ να απαγορεύσει όλα τα εβραϊκά βιβλία εκτός από την Παλαιά Διαθήκη. Ο Μαξιμιλιανός διέταξε να παραδοθούν τα βιβλία στον Πφέφερκορν και να εξεταστούν από τα Πανεπιστήμια του Μάιντς, της Κολωνίας, του Έρφουρτ και της Χαϊδελβέργης καθώς κι από ορισμένους ειδήμονες, μεταξύ των οποίων ήταν ο Ρόυχλιν, διάσημος ήδη Εβραϊστής, και ο Γιάκομπ φον Χοχστράτεν, γενικός ιεροεξεταστής του τάγματος των Δομινικανών με έδρα την Κολωνία. Όλοι, πλην του Ρόυχλιν, γνωμάτευσαν να κατασχεθούν τα βιβλία και να καούν.

Ο Ρόυχλιν ήταν στην περίφημη γνωμάτευσή του δίκαιος κι αντικειμενικός και η άποψή του απετέλεσε σταθμό στην ιστορία της ανεξιθρησκίας. Δέχτηκε ότι εκείνα ειδικά τα βιβλία των Εβραίων που χλεύαζαν τον Χριστιανισμό – κι αυτά δεν ήταν τα επίσημα – έπρεπε να καούν. Αλλά όλα τ’ άλλα, και το Ταλμούδ, έπρεπε να διατηρηθούν, έστω και μόνο επειδή περιείχαν πολλά χρήσιμα πράγματα για τους χριστιανούς λογίους. Υποστήριξε επίσης ότι οι Εβραίοι, σαν υπήκοοι της αυτοκρατορίας και σαν άνθρωποι, είχαν το δικαίωμα της ελευθερίας της συνείδησης και αφού δεν είχαν αναλάβει καμία υποχρέωση απέναντι στο Χριστιανισμό, είχαν κάθε δικαίωμα να πιστεύουν σ’ ό,τι θέλουν.

Ο Ρόυχλιν στη γνωμάτευσή του δεν περιορίστηκε στο να εκθέσει την άποψή του αλλά εξέτασε και τα κίνητρα, που κατά τη γνώμη του οδήγησαν τον Πφέφερκορν στην εγκατάλειψη της θρησκείας του, πράγμα που έκανε την έκθεσή του ιδιαίτερα δηκτική κι ενοχλητική για τον πρώην ραβίνο. Και ο Πφέφερκορν τον εκδικήθηκε. Δημοσιεύει το 1511 ένα συκοφαντικό και υβριστικό φυλλάδιο με τίτλο “Handspiegel” (Καθρέφτης του χεριού), όπου επιτίθεται στο Ρόυχλιν αποκαλώντας τον πληρωμένο όργανο των Εβραίων. Ο Ρόυχλιν απαντά στον ίδιο οξύ τόνο με το “Augenspiegel” (Kαθρέφτη του ματιού) και καταφέρεται όχι μόνο εναντίον του Πφέφερκορν, αλλά κι εναντίον της θεολογικής σχολής της Κολωνίας που τον υποστήριζε. Η θεολογική σχολή της Κολωνίας αντιδρά μέσω του Άρνολντ φον Τόνγκερν που καταγγέλλει ορισμένα άρθρα του “Augenspiegel” ως αιρετικά. Κατορθώνει μάλιστα να πείσει τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό να απαγορεύσει την κυκλοφορία του “Αugenspiegel”. Ο Γιάκομπ φον Χοχστράτεν φέρνει το θέμα στο σώμα των ιεροεξεταστών του Μάιντς.

Ο Ρόυχλιν απευθύνει έκκληση στον πάπα Λέοντα τον Ι΄, υποστηρικτή των ουμανιστών, ο οποίος παραπέμπει το “Augenspiegel” στον επίσκοπο του Σπάυερ για να το μελετήσει και να αποφανθεί αν περιέχει αιρετικές δοξασίες. Ο επίσκοπος αποφαίνεται κατηγορηματικά υπέρ του Ρόυχλιν και επιβάλλει “αιώνια σιωπή” στο δομινικανό ιεροεξεταστή Χοχστράτεν. Στο πλευρό του Ρόυχλιν είχαν ήδη ταχθεί όλα τα φωτισμένα πνεύματα της Γερμανίας: ο Έρασμος, ο Πιρκχάιμερ, ο Πόυτινγκερ, ο Οικολαμπάδιος της Βασιλείας, ο Ούλριχ φον Χούττεν, ο Μουτιάνος, ο Εοβάν Έσσε, ο Μελάγχθων, ο Λούθηρος – καθηγητής τότε στο Βίττενμπεργκ και πριν στραφεί εναντίον της Ρώμης – ακόμα και μερικοί από τον ανώτερο κλήρο, οι οποίοι, όπως και στην Ιταλία, ευνοούσαν τους ουμανιστές. Επιπλέον αυτοκρατορικοί εκλέκτορες, πρίγκιπες και πενήντα τρεις πόλεις διακήρυξαν την υποστήριξή τους στο Ρόυχλιν. Οι υποστηρικτές του συγκέντρωσαν και δημοσίευσαν τις περίφημες επιστολές “Clarorum virorum epistolae ad Johannem Reuchlin” (Επιστολές φωτεινών ανδρών προς τον Ιωάννη Ρόυχλιν). Αλλά και η αντίδραση κατά του Ρόυχλιν πήρε μεγάλες διαστάσεις. Ο Γιάκομπ φον Χοχστράτεν έκανε προσφυγή στον πάπα και, όπως διαπιστώθηκε αργότερα, η μετάφραση του Ausgenspiegel στα λατινικά που στάλθηκε στη Ρώμη είχε παραποιηθεί σε πολλά σημεία. Από εκείνη τη στιγμή η έριδα ανάμεσα στον Ρόυχλιν και στους θεολόγους της Κολωνίας έλαβε πανευρωπαϊκές διαστάσεις. Ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός, που αρχικά είχε συνηγορήσει κατά του Augenspiegel, πηγαίνει τώρα με το μέρος του Ρόυχλιν, ενώ ο εγγονός του, ο βασιλιάς Κάρολος ο Α΄ της Ισπανίας, αποδοκίμασε το βιβλίο. Στη Γαλλία, ο Δομινικανός Wilhelmus Parvus -εξομολογητής του βασιλιά Λουδοβίκου του ΙΒ΄ – έβαλε τη Σορβόννη να καταδικάσει το βιβλίο. Το Augenspiegel έπρεπε να κατασχεθεί και να καεί. Το ίδιο και το Ταλμούδ. Ο Φραγκίσκος ο Α΄, που ανέβηκε στο γαλλικό θρόνο τον επόμενο χρόνο, κινήθηκε προς την ίδια κατεύθυνση και προσπάθησε να επηρεάσει τον πάπα υπέρ των απόψεών του.

Για αρκετά χρόνια η ουμανιστική ατμόσφαιρα του Βατικανού ματαίωσε τα σχέδια των εχθρών του Ρόυχλιν και το θέμα εκκρεμούσε. Οι περιστάσεις όμως έφεραν τα πράγματα έτσι ώστε να συμπέσει χρονικά η υπόθεση Ρόυχλιν με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση του Λούθηρου. Έτσι ο πάπας Λέων βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Μη θέλοντας να δυσαρεστήσει τους Δομινικανούς που τους είχε ανάγκη για να αντιμετωπίσουν μαζί τη θρησκευτική επανάσταση που είχε εκδηλωθεί στη Γερμανία, απαγορεύει την ανάγνωση και την κατοχή του Augenspiegel. Ο ίδιος ο Ρόυχλιν, 65 πια χρονών το 1520, εξαντλημένος σωματικά και ψυχικά από τη μακροχρόνια εκκρεμότητα, δέχεται την καταδικαστική απόφαση του πάπα για το έργο του, αποσύρεται ειρηνικά και πεθαίνει δύο χρόνια αργότερα.

Ένα άλλο γεγονός που επηρέασε τον πάπα και συνετέλεσε στην καταδικαστική για το Ρόυχλιν απόφαση, ήταν η ύπαρξη και η ευρεία κυκλοφορία των “Epistolae obscurum virorum ad venerabilem virum magistrum Ortuinum Gratium” (Επιστολές αφανών ανδρών προς το σεβαστό δάσκαλο Ορτουίνο Γράτιο), καθηγητή της φιλολογίας στην Κολωνία, υποστηρικτή του Πφέφερκορν και υποκινητή του αγώνα κατά του Ρόυχλιν. Οι επιστολές αυτές, που εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1515, είναι μια από τις μεγαλύτερες σάτιρες στην ιστορία της φιλολογίας. Είχαν τόση επιτυχία, ώστε έκαναν και δεύτερη και τρίτη έκδοση με ακόμα μεγαλύτερο αριθμό επιστολών. Υποτίθεται ότι ήταν γραμμένες από ευλαβείς μοναχούς, θαυμαστές του Γράτιου κι εχθρούς του Ρόυχλιν. Οι επιστολογράφοι υπέγραφαν με κωμικά ονόματα όπως “Ziegenmelker” (o άνθρωπος που αρμέγει κατσίκες), “Ganseprediger” (o ιεροκήρυκας που απευθύνεται σε πάπιες), “Honiglecker” (ο άνθρωπος που γλύφει μέλι), κ.α. Ήταν γραμμένες επίτηδες σε κακά λατινικά για να μιμηθούν το μοναστικό στυλ, με έντονο το σατιρικό στοιχείο αλλά και την πολεμική. Ζητούσαν με ανησυχία πληροφορίες για την καταδίωξη του Ρόυχλιν, συζητούσαν γελοίες ερωτήσεις με επίσημο σχολαστικό ύφος, ειρωνεύονταν την εξομολόγηση, τα συγχωροχάρτια, το κύρος του πάπα, κ.ά. Δηλ.τα θέματα της Μεταρρύθμισης.

Όλοι οι λόγιοι της Γερμανίας απορούσαν για το ποιοι θα μπορούσαν να είναι οι συγγραφείς. Μόνο αργότερα έγινε γνωστό ότι ο Κρότους Ρουμπεάνους, άριστα κατατοπισμένος στη μεσαιωνική σχολαστική διαλεκτική παιδαγωγός, είχε γράψει το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης έκδοσης και ο Ούλριχ φον Χούττεν, ο διάσημος ουμανιστής, ποιητής και ιππότης, το μεγαλύτερο μέρος της δεύτερης έκδοσης και τις νέες επιστολές που περιλαμβάνονταν σ’ αυτήν. Ο ίδιος ο Ρόυχλιν κατάλαβε ότι οι επιστολές αυτές θα τον έβλαπταν, όπως κι έγινε. Ο πάπας εξοργίστηκε, τις καταδίκασε και απαγόρευσε την κυκλοφορία τους πριν καταδικάσει το Augenspiegel και πριν αφορήσει τον Λούθηρο.

Με το θάνατο του Ρόυχλιν, δύο χρόνια μετά την καταδίκη του, ο οποίος υπήρξε για πολλά χρόνια το επίκεντρο όλων των ελληνικών και των εβραϊκών μελετών στη Γερμανία, χάθηκε επίσης και το γερμανικό ουμανιστικό κίνημα, χτυπημένο από τα περισσότερα Πανεπιστήμια κι από τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση.