William Blake: Ο Επαναστάτης του Ονείρου

«Το μεγαλειώδες είναι αναγκαστικά σκοτεινό για τους αδύναμους»

Ο William Blake, Βρετανός ποιητής, χαράκτης και ζωγράφος (1757-1827) είναι ένας από τους δεκάδες οραματιστές περασμένων αιώνων που αν η προφητική, επαναστατική τους τέχνη χλευάστηκε και πολεμήθηκε στην εποχή τους, αναγνωρίστηκε στον 20^ο αιώνα ως μεγαλοφυής.

Ανένταχτος από μικρός, o Blake, αποσπάστηκε νωρίς από τη σχολική εκπαίδευσή του, καθώς υποστήριζε πως έβλεπε οράματα αγγέλων, αγίων και δαιμόνων, κάτι αρκετά σκανδαλιστικό για την πουριτανική εποχή του. Τα οράματα αυτά ο Blake ισχυριζόταν πως τον συντρόφευαν καθ’ όλη την πορεία του και ήταν τα ίδια που αποτύπωσε αργότερα στην ποίηση και τη ζωγραφική του. Στα δεκατέσσερά του χρόνια του μαθήτευσε στην τέχνη του χαράκτη, που αργότερα θα κάλυπτε τις βιοποριστικές και καλλιτεχνικές του ανάγκες και θα τον βοηθούσε να παράγει και να εκδώσει ο ίδιος τα έργα του στο δικό του τυπογραφείο. Παράλληλα διάβαζε άπληστα τους κλασικούς, τη σύγχρονη λογοτεχνία και φιλοσοφία, καθώς και τη Βίβλο και άλλα θρησκευτικά μυστικά κείμενα.

Από τα είκοσι και πλέον γνωστά λογοτεχνικά έργα του ας αναφέρουμε ενδεικτικά τα εξής: «Δεν Υπάρχει Φυσική Θρησκεία», «Όλες οι Θρησκείες είναι Μία», «Τα Τραγούδια της Αθωότητας», «Τα Τραγούδια της Εμπειρίας»,» Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης», «Οι τέσσερεις Ζόας», «Μίλτων και Ιερουσαλήμ». Γνωστό έργο του είναι επίσης και η εικονογράφηση της «Θείας Κωμωδίας» του Δάντη και του «Βιβλίου του Ιώβ».

Στο άρθρο αυτό θα εστιάσουμε σε βασικές αρχές και σύμβολα της ποίησης του Blake, κυρίως όσα τον φέρνουν κοντά στην αρχαία παράδοση και στη σύγχρονή του πνευματική κίνηση.

Η Έλξη και η Άπωση – Οι αόρατοι κινητήρες του Κόσμου

«Χωρίς Αντίθετα δεν υπάρχει Εξέλιξη. Έλξη και Άπωση, Λογική και Ενέργεια, Αγάπη και Μίσος, όλα είναι απαραίτητα στην Ανθρώπινη ύπαρξη. Από αυτά πηγάζουν εκείνα που οι θρήσκοι ονομάζουν Καλό και Κακό. Καλό είναι το παθητικό που υπακούει στη Λογική. Κακό είναι το ενεργητικό που πηγάζει από την Ενέργεια. Καλό είναι ο Ουρανός. Κακό, η Κόλαση”. (Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης)

H ερμητική αντίληψη πως η αλληλεπίδραση των αντιθέτων είναι ο κινητήρας της Δημιουργίας απαντάται σε αρχαιότατες παραδόσεις ανά τον κόσμο, καθώς και στη σύγχρονη φιλοσοφία (Boheme, αργότερα Nietzsche). Όπως είναι πάνω έτσι είναι και κάτω, το Φως και το Σκότος είναι αμφότερα αναγκαία. Σύμφωνα με τον τελευταίο, η προσκόλληση στη φωτεινή, θετική, πνευματική πλευρά του ανθρώπου από τον τελευταίο Μεσαίωνα και εξής είναι η αιτία της πολιτιστικής στειρότητας του σύγχρονου κόσμου. Η συνειδητοποίηση αυτού πιθανόν οδήγησε τον Βlake και άλλους σύγχρονούς του να ταχθούν στην υπεράσπιση της λεγόμενης «άλλης πλευράς». Μέσα από τη βαθιά βιωμένη ανάγκη του για μια πνευματική εξέγερση, o Blake, στα έργα του εναντιώνεται με ευφυΐα και χιούμορ στους περιοριστικούς, συμβατικούς νόμους της ηθικής, στην τυπολατρία, στο σχολαστικό ορθολογισμό. Ως υπέρμαχος του αδέσμευτου πνεύματος και της προφητικής ενόρασης, καταγγέλλει ό,τι καταπιέζει τα φυσικά πάθη και τις παρορμήσεις του υποσυνειδήτου, που αποτελούν για αυτόν μια ακόμα αγνή μα παρεξηγημένη στέρνα δημιουργίας. Αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας συμπληρωματικής «Σοφίας της Κόλασης» και καταφέρεται προκλητικά ενάντια στην τυπολατρική Εκκλησία και το δυνάστη κλήρο που σφετερίστηκαν κι αλλοίωσαν τη μυστικιστική αλήθεια πως «Όλες οι θεότητες εδρεύουν μες στο Ανθρώπου το στήθος».

Η Σοφία της Τέχνης

Η υψηλή αντίληψη του Blake για την Τέχνη φαίνεται από τον συσχετισμό της με την θρησκεία και ειδικά με τη δύναμη της προφητείας αλλά και της μαγείας, για αυτό εξάλλου και όλα τα θρησκευτικά κείμενα είναι γραμμένα σε ποιητική μορφή. Για τον Blake ο καλλιτέχνης, έχοντας συλλάβει κι αποτυπώσει την ομορφιά, ανεβαίνοντας πιο ψηλά στην πυραμίδα του πολιτισμού θα αγγίξει περιοχές της θρησκείας κι ίσως θα γράψει την «πιο θεία ποίηση». (βλ. Λαοκόων: «Οι Γραφές είναι ο Μέγας Κώδικας της Τέχνης»). Για τη δύναμη της φαντασίας γράφει: «Η Φαντασία δεν είναι μια κατάσταση. Είναι η ανθρώπινη Ύπαρξη καθαυτή». Η χαρακτική και η ζωγραφική του, αλλά και η ίδια του η ζωή, δείχνουν το πώς ο ίδιος βίωνε τον κόσμο γεμάτο από πνεύματα, αγγελικά και δαιμονικά ζώντας με το ένα πόδι στον αόρατο κόσμο και αποτυπώνοντας τις εμπειρίες του από αυτόν σαν ένα κενό καλάμι, γεμάτο μόνο με το δέος και την τόλμη να τις κάνει ορατές.

Ο Blake και η αρχαία παράδοση

Είναι γνωστή η βαθιά σύνδεση του Blake με την εβραϊκή Καμπάλα, τον ερμητισμό την Ανατολική φιλοσοφία, την κελτική παράδοση του τόπου του αλλά και την ελληνική τέχνη και φιλοσοφία .

Κάποια παραδείγματα είναι η καβαλιστική αντίληψή του πως ο κόσμος είναι φτιαγμένος από ιερογλυφικά σύμβολα και γράμματα, που κωδικοποιούν το θείο Λόγο -Δημιουργό του κόσμου. Το όνειρο του Blake είναι να σταθεί ισότιμος ανάμεσα στους αρχαίους ενορατικούς λογοτέχνες των ιερών κειμένων, τους κοινωνούς της αλήθειας, που «διάβαζαν τα κενά ανάμεσα στα αστέρια».

Συναντά τον Πλατωνικό Ιδεαλισμό στις φράσεις: «Ο κόσμος της φαντασίας είναι ο κόσμος της αιωνιότητας. Εκεί υπάρχουν σε έναν αέναο κόσμο οι σταθερές πραγματικότητες των πάντων που τις βλέπουμε αντανακλώμενες σε αυτό το φυτικό γυαλί της φύσης».

Η σύγκρουση με συμβατικούς ηθικούς και νοητικούς κώδικες και η κρυπτική γραφή του Blake προσιδιάζει σε ανατολικές διδασκαλίες και κυρίως σε αυτή του Βουδισμού Ζεν. Παρόμοια με το Ζεν είναι και η αξίωση για την αγνή, χωρίς την προκατάληψη του νου, αντιμετώπιση της πραγματικότητας, σαν με τα μάτια ενός παιδιού. (βλ. Τα Τραγούδια της Αθωότητας μα και Τα Οράματα των Θυγατέρων του Αλβιόνα):

«Σηκωθείτε, μικρά αστραφτερά φτερά, και υμνείστε τη βρεφική χαρά σας! Σηκωθείτε … γιατί καθετί που ζει είναι ιερό!».

Ο Επαναστάτης

Ήταν θερμός υποστηρικτής των δύο μεγαλύτερων επαναστάσεων της εποχής του, της Γαλλικής και της Αμερικανικής και προσωπικός φίλος του Thomas Paine. Αλλά και στην ίδια την πατρίδα του, την Αγγλία, ο Blake έβλεπε την αυγή της βιομηχανικής εποχής σαν μια εποχή αυτοεπιβεβλημένης σκλαβιάς της Ανθρωπότητας. Περιέγραφε το όνειρό του για μια αναγέννηση πνευματική, βασισμένη στο μυθικό παρελθόν, της «γηραιάς Αλβιόνος», της δικής του Ατλαντίδας, ενός απολεσθέντος παραδείσου κυβερνημένου από τους κλειδοκράτορες της μυστικής αλήθειας, τους Κέλτες Δρυίδες. Φημολογείται μάλιστα και η δική του σχέση με επαναστατικά τάγματα της εποχής , όπως η επαφή του με τους Ελευθεροτέκτονες και η αναγόρευση του σε Μέγα Διδάσκαλο του Τάγματος των Δρυίδων το 1799. Στο θρησκευτικό πεδίο ο Blake υπήρξε θιασώτης του χριστιανικού μυστικιστικού ρεύματος του Emmanuel Swedenborg.

Οι 4 Μεγάλες Δυνάμεις του Ανθρώπου

Αξιοσημείωτη είναι στο έργο Οι τέσσερεις Ζόας η συμβολική απόδοση των αντιμαχόμενων στον άνθρωπο ψυχολογικών λειτουργιών, γνώσεων από την αρχαία παράδοση που πρόσφατα επικύρωσε η σύγχρονη επιστήμη (π.χ. Jung). «Τέσσερεις Δυνατοί υπάρχουν μέσα σε κάθε Άνθρωπο. Ενότητα τέλεια δεν μπορεί να υπάρξει παρά μέσα στην οικουμενική Αδελφοσύνη της Εδέμ. Τον οικουμενικό Άνθρωπο, που ας είναι ευλογημένος στον Αιώνα, Αμήν».

Οι τέσσερεις Ζόας είναι ο Urizen (Διάνοια), ο Los (Ενόραση – Φαντασία), ο Orc (Αισθήματα) κι ο Tharmas (Αισθήσεις) και γεννούν αντίστοιχα την Αιώνια Απόλαυση, την Πνευματική Ομορφιά, την Ορατή Ομορφιά και το Γενετήσιο Ένστικτο. Ο Urizen έχει οριστεί ως Διάνοια, καθώς εμπεριέχει και τον καθαρό Νου και την αναλυτική Λογική. Οι κύριοι ανταγωνιστές εξάλλου είναι η Λογική και η Ενόραση μα ως συμφιλιωτής των δύο αντιθέτων μεσολαβεί ο «ισόρροπος Ιησούς», που τον μάχονται προσωποποιημένες η ψεύτικη εκκλησία (Ranab) και η πλάνη (Satan).

Η αθάνατη ανθρώπινη Ψυχή, η πηγή κάθε Δημιουργίας

Στο έργο του «Δεν υπάρχει Φυσική Θρησκεία» καταρρίπτει το στείρο εμπειρισμό, το βασισμένο στα λογικά επεξεργασμένα δεδομένα των αισθήσεων, προασπιζόμενος την ενορατική γνώση αυτού «που βλέπει το Άπειρο σε όλα τα πράγματα». Στο «Όλες οι Θρησκείες είναι Μία» αποκαλεί «Ποιητικό Πνεύμα» αυτό, που οι Αρχαίοι ονόμαζαν Άγγελος και Ψυχή και Δαίμων, την πνευματική φύση του ανθρώπου, βάση κάθε μυητικής θρησκείας, που είναι η θεία ουσία που ενυπάρχει παρόμοια σε όλους τους ανθρώπους. Αυτοί όμως έχοντας εκπέσει στην πλάνη της αισθητικής λογικής αντίληψης , αδυνατούν να τη συλλάβουν.

Πρόκειται για μια απτή αναφορά, παρμένη από τις αρχαίες πηγές, στο πέπλο του υλικού κόσμου που κρύβει, «σκοτώνει» το αληθινό. «Κάνε ό,τι θέλεις. Ο Κόσμος αυτός είναι φανταστικός κι έχει φτιαχτεί από αντιφάσεις». Ο άνθρωπος όμως που ταυτίζεται με το Ποιητικό Πνεύμα του γνωρίζει την αλήθεια και γίνεται ο «ποιητής», δημιουργός υψηλών επιτευγμάτων στη φιλοσοφία, την τέχνη και τη θρησκεία.

Τελειώνοντας είναι απαραίτητη μια αναφορά στη στερεή πίστη του Blake για την αθανασία της ψυχής και στην ιδέα πως η ψυχή όταν ενσαρκώνεται, ουσιαστικά κοιμάται … «γιατί όταν μπήκε μέσα στη Σκιά του ο ίδιος , το πραγματικό κι αθάνατο Εγώ του, ήταν σαν ένας κοιμώμενος πάνω σε κλίνη χρυσή…». Η γη λοιπόν είναι πλάνη, ένα αποκρυσταλλωμένο είδωλο της φύσης, η σκιά αυτού που αποκαλεί Κοσμικό Κέλυφος. Όμως, «ο άνθρωπος πρέπει να ζήσει πάνω στη γη μέχρι το χρόνο της αφύπνισής του…».

Ο Blake πέθανε στα 1827 χωρίς να αναγνωριστεί εν ζωή το έργο του αλλά νιώθοντας εκπληρωμένος, όπως και ο ίδιος είχε πει: «Θα λυπόμουν αν είχα μια γήινη φήμη, γιατί αυτό αποσπά τον άνθρωπο από την πνευματική δόξα. Δεν θέλω κάνω τίποτα για το κέρδος. Θέλω να ζήσω για την τέχνη. Είμαι ευτυχισμένος». Έτσι παραμένει ο William Blake μέσα στις τάξεις των μεγάλων του κόσμου, στέλνοντας αδιάκοπα σε όσους μπορούν να τα νιώσουν, τη μαρμαρυγή και τον απόηχο της τέχνης του:

«Να δεις τον Κόσμο σε έναν κόκκο άμμου,

και τον Ουρανό σ’ ένα αγριολούλουδο,

να κρατήσεις το Άπειρο στην παλάμη σου

και την Αιωνιότητα σε μια ώρα».

Βιβλιογραφία: