Αναγεννησιακή μουσική

“Μουσική! Ιερή κληρονομιά του Απόλλωνα. Γλώσσα μυστηριακή τόσο πλημμυρισμένη από μαγεία και πλούσια σε γητείες… συνοψίζει τους θριάμβους της τέχνης πάνω στα πεζότερα στοιχεία της καθημερινής μας ζωής. Κάνει πιο αλαφριές και εξευγενίζει τις επίγειες σκλαβιές μας. Χάρη σε αυτή ο χρόνος, ο χώρος, η διάρκεια , η κίνηση, η σιωπή και ο ήχος βρίσκονται πειθαρχημένα, εξιδανικευμένα, πνευματοποιημένα και μεταμορφωμένα σαν από θαύμα.”

Εμίλ Βυλερμόζ, Ιστορία της Μουσικής, Εκδόσεις υποδομή

Με τον όρο Αναγεννησιακή μουσική αναφερόμαστε στη μουσική της εποχής της Αναγέννησης του 14ου αιώνα η οποία επηρέασε άμεσα τη ζωή των ανθρώπων. Οι ιδέες του ανθρωπισμού, που διαδόθηκαν αυτή την περίοδο, προβάλλουν τον άνθρωπο ως μονάδα ελεύθερη, ανεξάρτητη, δημιουργική, με ξεχωριστή προσωπικότητα.

Ανάλογα η μουσική αυτής της περιόδου χαρακτηρίζεται από έντονο ανθρωπισμό, τάσεις φιλοσοφικές και επιστροφή στα αρχαία Ελληνικά γράμματα. Καλλιτέχνες και φιλόσοφοι στράφηκαν στον αρχαίο ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, για να «αναγεννήσουν» τις παραμελημένες από τον Μεσαίωνα αξίες των γραμμάτων και των τεχνών.

Η επιστροφή στην αρχαία ποίηση, οδήγησε ανάλογα στη σύνθεση της μουσικής της Αναγέννησης επάνω σε αυτά τα πρότυπα. Επίσης η μουσική της Αναγέννησης ήρθε πιο κοντά στους απλούς ανθρώπους και στη φύση, σε αντίθεση με το απόλυτο και θρησκόληπτο πνεύμα του Μεσαίωνα.

Τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά είναι:

Συνεχίζεται η πολυφωνική παράδοση του Μεσαίωνα. Όμως τώρα οι συνθέτες χρησιμοποιούν πιο απαλές συνηχήσεις.
Οι φωνές σχηματίζουν πλέον πλήρεις τρίφωνες συγχορδίες.
Ο ήχος ακούγεται πιο γεμάτος. Με αυτό τον τρόπο προετοιμάζεται το ομοφωνικό ύφος, που θα καθιερωθεί αρκετά αργότερα.
Η ανακάλυψη της μουσικής τυπογραφίας έδωσε ώθηση στη διακίνηση των μουσικών ιδεών. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με την αλλαγή της ποιότητας και του σχήματος του χαρτιού, οδήγησε σε αλλαγή της μουσικής σημειογραφίας.
Οι μελωδίες γίνονται πιο απλές και φυσικές. Η μελωδική γραμμή οδηγείται από την αναπνοή του τραγουδιστή, με αποτέλεσμα να ακούγεται αβίαστη, δίνοντας την αίσθηση της ηρεμίας.
Κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα καθαρά οργανικά μουσικά κομμάτια. Τα μουσικά όργανα, μέχρι τότε, συνόδευαν απλώς τα φωνητικά έργα.
Γράφονται όλο και περισσότερα έργα κοσμικής μουσικής, σε αντίθεση με τη σχεδόν αποκλειστικά θρησκευτική μουσική του Μεσαίωνα.

Είδη θρησκευτικής φωνητικής μουσικής:

Το μοτέτο, (motet) είναι ένα μουσικό κομμάτι για μια εκκλησιαστική λειτουργία (Ρωμαιοκαθολική ως επί το πλείστων) που τραγουδιέται από μια χορωδία χωρίς τη χρήση οργάνων. Οι στίχοι είναι συνήθως στα λατινικά. Εάν τα λόγια είναι γραμμένα στα αγγλικά για την αγγλικανική εκκλησία, ονομάζεται ύμνος.
Χαρακτηριστικοί συνθέτες αυτού του είδους: ο Ζοσκέν Ντεπρέ και ο Παλαιστρίνα
Το χορικό (choral) ήταν είδος τραγουδιού που καθιέρωσε ο θρησκευτικός μεταρρυθμιστής Μαρτίνος Λούθηρος στην προτεσταντική εκκλησία. Γραφόταν συνήθως για τέσσερεις φωνές με τη μελωδία στην ψηλότερη.
Ο Λούθηρος έγραψε πολλά χορικά. Αργότερα μεγάλοι συνθέτες, όπως ο Μπαχ, μεγαλούργησαν χρησιμοποιώντας χορικά στις συνθέσεις τους.
Η Λειτουργία (Missa, Mass) είναι τμήμα του τυπικού της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ήταν γραμμένη στη λατινική γλώσσα, τη γλώσσα του Ευαγγελίου και μουσικό υλικό της ήταν το γρηγοριανό μέλος.
Χαρακτηριστικοί συνθέτες ο Ζοσκέν Ντεπρέ και ο Παλαιστρίνα. Αργότερα, στην εποχή του Μπαρόκ, ο Μπαχ με τη «Λειτουργία σε σι ελάσσονα» και ο Μπετόβεν με τη λειτουργία του “Missa Solemnis”, έβαλαν τη σφραγίδα τους σ’ αυτό το μουσικό είδος.

Είδη κοσμικής φωνητικής μουσικής:

Το μαδριγάλι (madrigal) είναι είδος φωνητικής μουσικής συνήθως τετράφωνη που γεννήθηκε στο Μεσαίωνα, αλλά φτάνει στη μεγαλύτερη ακμή του το 16ο αιώνα. Ήταν είδος πολύ αγαπητό στους συνθέτες και πάνω σ’ αυτό έκαναν τους πολυφωνικούς πειραματισμούς τους.

The Cambridge Singers – 13 Famous English Madrigals
https://www.youtube.com/watch?v=FWQKSnPrjG4

As Vesta was from Latmos hill descending – Weelkes
https://www.youtube.com/watch?v=95DJ7oqTWK8

Τα τραγούδια με λαϊκά ή και θρησκευτικά θέματα συναντώνται σε κάθε χώρα με διαφορετικό όνομα. Σανσόν στη Γαλλία, Λίντ στη Γερμανία, Βιλανθίκο στην Ισπανία, Φρότολα και Βιλανέλα στην Ιταλία, Άιρε στην Αγγλία.

L’Achéron – William Lawes, Ayre
https://www.youtube.com/watch?v=f26bqwRWNRM

Συνθέτες

α. Αρχική φάση:

Στη Γαλλία και στη Φλάνδρα (Κάτω Χώρες), δημιουργούνται τα πρώτα μουσικά κέντρα της Αναγέννησης. Οι Γαλλο-φλαμανδοί συνθέτες γράφουν τα έργα τους με ένα νέο, γεμάτο και διάφανο ήχο. Έφτασαν την τέχνη της πολυφωνίας σε θαυμαστό επίπεδο.

Ο Ζιλ Μπενσουά (Gilles Bincois, 1400; -1460), μεγάλος τεχνίτης του τραγουδιού, ήταν από τους πιο σημαντικούς συνθέτες αυτής της περιόδου. Υπήρξε διευθυντής της χορωδίας στην αυλή του Φίλιππου του Αγαθού.

Triste plaisir et douleureuse joie
https://www.youtube.com/watch?v=yhvbraLgBws&list=OLAK5uy_kj-TMfmq3YgBlpC_KC7Lw6XiQ78rEwuJ0

Από τους μεγάλους πρωτοπόρους αυτής της σχολής ήταν ο Γκιγιώμ Ντιφαί (Guillaume Dufay, 1400-1474). Ταξίδεψε πολλές φορές στην Ιταλία, γνώρισε τη μουσική της και ταυτόχρονα την επηρέασε. Συνέθεσε κυρίως μοτέτα, λειτουργίες, σανσόν και μπαλάντες .

Guillaume Dufay – Missa L’Homme Armé
https://www.youtube.com/watch?v=ibSeyIbNGYA

β. Ενδιάμεση φάση:

Η επόμενη γενιά των Γαλλο-φλαμανδών αναπτύσσει την τεχνική της αντίστιξης, που είναι το βασικό εργαλείο της πολυφωνικής μουσικής. Την εποχή αυτή καθιερώνεται και η τετραφωνία στις χορωδίες.

Η γνώση της αντιστικτικής τεχνικής, (δηλαδή η τέχνη της σύνθεσης μουσικής με το συνδυασμό διαφορετικών μερών-φωνών με τρόπο που να ακούγεται ωραία), επιτρέπει στους συνθέτες να γράφουν πολλές φωνές, που η μία να μοιάζει με την άλλη (μίμηση), ενώ ταυτόχρονα να συνηχούν αρμονικά. Έτσι το μουσικό έργο αποκτά κίνηση και πλαστικότητα, ενώ μέσα από τη μίμηση η μουσική φράση ακούγεται πολλές φορές και γίνεται οικεία.

Ο Γιoχάνες Όκεγχεμ (Johannes Ockegem, 1410 – 1497), ταξίδεψε στην Ιταλία και την Ισπανία και έγινε αρχιμουσικός στην αυλή του Λουδοβίκου. Εφάρμοσε την τεχνική της μίμησης. Έγραψε λειτουργίες, μοτέτα σανσόν και ένα ρέκβιεμ (νεκρώσιμη ακολουθία).
Είναι το παλιότερο ρέκβιεμ που έχει σωθεί.

Johannes Ockeghem “Réquiem”
https://www.youtube.com/watch?v=9XNg2ZnniTI

Ο Ζοσκέν Ντεπρέ, είναι η μεγάλη ηγετική μορφή αυτής της περιόδου. Γνώριζε τόσο καλά την αντίστιξη, ώστε πολλοί έλεγαν ότι η μουσική του έμοιαζε περισσότερο με μαθηματικές ασκήσεις.
Είναι ο κρίκος που συνδέει την πρώτη φάση της Αναγέννησης με την ύστερη, των συνθετών Παλαιστρίνα και Ορλάντο ντι Λάσο. Έγραψε μοτέτα, λειτουργίες, σανσόν, βιλανέλες και φρότολες.

Kyrie
https://www.youtube.com/watch?v=4EGEbEQFpp0

Josquin: Missa Pange lingua – Sanctus
https://www.youtube.com/watch?v=xcjkGTY-uO4

γ. Ύστερη φάση

Ο Τζιοβάνι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (Giovanni Pierluigi da Palestrina, 1525-1594, γεννήθηκε στη Ρώμη. Ήταν αναμφισβήτητα ο πιο γνωστός συνθέτης της Αναγέννησης και ένας από τους πιο σημαντικούς σε όλη την ιστορία της μουσικής. Το έργο του θεωρείται πρότυπο της σύνθεσης χωρίς οργανική συνοδεία (a cappella). Έγραψε μοτέτα, λειτουργίες και ύμνους. Η λειτουργία του Πάπα Μάρκελου είναι από τα πιο σημαντικά έργα του.

Σε μια σημαντική εκκλησιαστική σύνοδο, πολλοί εκπρόσωποι της εκκλησίας προτείνουν την κατάργηση της πολυφωνίας. Ο λόγος είναι ότι οι πιστοί εξ αιτίας της δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν το κείμενο. Ο Παλεστρίνα τότε γράφει μια πολυφωνική λειτουργία με τόσο κατανοητό και σαφές κείμενο που ο Πάπας Μάρκελος θαυμάζοντας το έργο, επιτρέπει τελικά την πολυφωνική σύνθεση.

Gloria – Missa Papae Marcelli – Palestrina
https://www.youtube.com/watch?v=5k3bfqQ1SpU

δ. Η Βενετσιάνικη σχολή

Κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα σημαντικό μουσικό κέντρο γίνεται η Βενετία.

Ο Τζιοβάνι Γκαμπριέλι (Giovanni Gabrieli, 1557-1612), πειραματίζεται χρησιμοποιώντας δύο χορωδίες τοποθετημένες σε διαφορετικά σημεία μέσα στον ναό του Αγίου Μάρκου. Συνθέτει επίσης τα πρώτα ορχηστρικά έργα. Τα όργανα παίζουν εναλλάξ με τις χορωδιακές ομάδες, δημιουργώντας ένα πολύ εντυπωσιακό ηχητικό αποτέλεσμα.

Giovanni Gabrieli Sacra Symphonia Canzon Septimi Toni a 8
https://www.youtube.com/watch?v=R0WmBbxP0ZE

Στη Βενετία έζησε και ο αξιόλογος Έλληνας συνθέτης Φραγκίσκος Λεονταρίτης (1518-1572), που γεννήθηκε στην Κρήτη. Έργα του Φραγκίσκου Λεονταρίτη όπως το “Cosi va Chi ha Ventura” και “Trenta Capilli da la Castell a’ Mare”

Cosi va chi ha ventura – Francesco Leontaritis https://www.youtube.com/watch?v=ezWpiiA1BN8

POLIS Ensemble – Trenta Capilli da Castell’ a Mare & Così Va Chi Ha Ventura (Francisco Leontaritis)
https://www.youtube.com/watch?v=4lEs3UJbkT0&t=28s

Trenta capilli da castell’ a mare – Χορωδία Ηδύλη
https://www.youtube.com/watch?v=KM4wVgzNmCE

Οι συνθέτες της Βενετσιάνικης σχολής, όπως ο Αντρέα Γκαμπριέλι και ο ανιψιός του Τζιοβάνι Γκαμπριέλι, ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι και άλλοι, οδηγούν τη μουσική σε μια νέα εποχή, που το ύφος της αρχίζει να διαμορφώνεται σιγά-σιγά στη μουσική της περιόδου μπαρόκ.

Ο Ορλάντο ντι Λάσο (Orlando di Lasso, 1532-1594), έγραψε θαυμάσια μαδριγάλια. Μαδριγάλια, επίσης, έγραψε ο Βενετσιάνος Κλαούντιο Μοντεβέρντι (Claudio Monteverdi, 1567-1643), όπως και στην Αγγλία ο Τόμας Μόρλεϊ (Thomas Morley, 1557-1603) ένας από τους μεγάλους τεχνίτες του είδους.

Thomas Morley – Various madrigals and canzonets
https://www.youtube.com/watch?v=oYsUN2qVWEA

Βιβλιογραφία