Περί Δικαιοσύνης ή πώς να αντιμετωπίζεις την αδικία

«Ίσως η φύση να επιθυμεί τα ενάντια και με αυτά να φτιάχνει τη συμφωνία, όχι με τα όμοια.»

 Αριστοτέλης

Ας φανταστούμε τη θεά Θέμιδα,κάθε φορά που διαπράττεται μια αδικία, να σκεπάζει το πρόσωπό της κλαίγοντας και τρίβοντας τα μάτια. Ας φανταστούμε πως διαπράττονται αδικίες τόσο συχνά που η θεά κυριολεκτικά δεν προλαβαίνει να πάρει τα χέρια από τα μάτια. Δεν χρειάζεται να είμαστε γιατροί για να καταλάβουμε πως απ’ το πολύ τρίψιμο κινδυνεύουν τα μάτια να μολυνθούν και να οδηγηθούν στην τύφλωση. Φανταστείτε η θεά του φωτός να χάσει το Φως της…

            Κι όμως! Αυτό που βιώνουμε ως ανθρωπότητα, το δίχως άλλο, δείχνει πως είμαστε υπαίτιοι μιας ασταμάτητης βαναυσότητας απέναντι στη θεά προστάτιδά μας και, ως εκ τούτου, απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό.Παρουσιάζουμε τη δικαιοσύνη ως τυφλή, εξαιτίας της δικής μας στρεβλής αντίληψης για την ορθότητα των πράξεων και των επιλογών μας. Και αντί για το αστραφτερό σπαθί που κρατούσε στα χέρια της, τώρα στηρίζεται σε μπαστουνάκι ψηλαφώντας την έξοδο από τούτο το δικαστήριο των ανοσιουργημάτων.

«Και γενικά μην ξεγελιέστε, κάθε ζωϊκή ύπαρξη δεν αφοσιώνεται σε τίποτα τόσο, όσο στο προσωπικό της συμφέρον. Οτιδήποτε λοιπόν της φαίνεται να στέκεται εμπόδιο σ’ αυτό, ακόμα και αν αυτό είναι αδελφός ή πατέρας ή παιδί ή αγαπημένο πρόσωπο ή εραστής, η ζωϊκή ύπαρξη το μισεί, το κατηγορεί, το καταριέται. Γιατί από τη φύση της δεν αγαπά τίποτα τόσο, όσο το δικό της συμφέρον…». Επίκτητος

            Όχι, μην ανησυχείς, φίλε αναγνώστη. Δεν πρόκειται για ένα ακόμη πεσιμιστικό άρθρο. Δεν πρόκειται να αναλωθούμε απλώς στο να υποδείξουμε τα αίτια της αδικοπραξίας μεταξύ των ανθρώπων, αλλά ουσιωδώς στο να τολμήσουμε τρόπους αποφυγής και, γιατί όχι, πρόληψης και ίασης του εν λόγω προβλήματος.

            Γιατί όμως οι άνθρωποι διαπράττουν αδικίες; Μήπως γιατί δεν είναι σε θέση να διακρίνουν το σωστό απ’ το λάθος; Μήπως γιατί, όταν έρχεται η ώρα της επιλογής, αντιλαμβάνονται ότι υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης; Υπάρχει και κάτι πιο δυσοίωνο: να γνωρίζουν το άδικο της πράξης αλλά, καθώς διατείνεται και ο Πώλος στον πλατωνικό διάλογο Γοργίας, οι άνθρωποι θέλουν να πράττουν μόνο αυτό που πιστεύουν πως είναι προς όφελός τους, άσχετα με το αν είναι δίκαιο ή άδικο. Επομένως, θίγεται το ζήτημα του συμφέροντος. Κι αν είναι έτσι, τότε η νόσος που μας κατατρώει χρειάζεται άμεση γιατρειά: αυτήν της φιλοσοφίας! Όπως προέτρεπε και ο στωικός Επίκτητος, «ἱατρεῖον ἐστιν ἄνδρες τὸ τοῦ φιλοσόφου σχολεῖον˙ ἱατρεῖον τῆς ψυχῆς».

            Το μείζων ζήτημα, με το οποίο ασχολήθηκαν όλοι οι φιλόσοφοι, ήταν αυτό της αποφυγής της αδικίας στο πλαίσιο αποκατάστασης ισορροπίας και αρμονίας στην ψυχή του ανθρώπου, που θα τον οδηγούσε στη γνωριμία με τον εαυτό του και εν συνεχεία σε έναν ποιοτικότερο τρόπο ζωής. Καθώς όμως η ατραπός της αυτογνωσίας χαρακτηρίζεται από τα «μύρια βάσανα του Οδυσσέα», πολλοί από μας καταλήγουμε ναυαγοί στα άγονα νησιά της άγνοιας και της πλάνης. Οπότε,είναι απαραίτητο να αναπτύξουμε τις δυνάμεις εκείνες, που θα μας χρησιμεύσουν ως εργαλεία, για να κατασκευάσουμε μια σχεδία διαφυγής.

Πρώτο μας εργαλείο η ειλικρίνεια. Ο ειλικρινής άνθρωπος είναι ένας δίκαιος άνθρωπος. Είναι αυτός που μιλάει επί ίσοις όροις με το εσωτερικό του ον. Είναι πρόθυμος να φτάσει στα άδυτα του εαυτού του, για να φέρει αυτό που θα ανακαλύψει στο φως. Κατ’ επέκταση, χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και πειθαρχία απέναντι στα κελεύσματα των παθών και των σκέψεών του, εντοπίζοντας τα σκοτεινά συμφέροντα που παρεμβάλλονται, όταν καλείται να αποφασίσει μεταξύ δυο επιλογών. Οπλισμένος με θάρρος, στηρίζει τα πιστεύω και τις πεποιθήσεις του με τη διαλλακτικότητα ενός μαθητή και όχι με τις εμμονές ενός οπαδού. Η συνείδησή του είναι πανταχού παρούσα, διότι γνωρίζει αυτό που μονολογούσε και ο Μ. Αυρήλιος: «Κατάλαβέ το επιτέλους, ότι μέσα σου έχεις κάτι ανώτερο και πιο θεϊκό από αυτά που σε κάνουν να παθιάζεσαι και σε κινούν σαν μαριονέτα. Τι είναι η συνείδησή μου τούτη τη στιγμή; Φόβος μήπως; Καχυποψία; Επιθυμία; Κάτι παρόμοιο μήπως;».

            Το προσωπικό συμφέρον μήπως; Λέει ο Επίκτητος: «Και γενικά -μην ξεγελιέστε- κάθε ζωϊκή ύπαρξη δεν αφοσιώνεται σε τίποτα τόσο, όσο στο προσωπικό της συμφέρον. Οτιδήποτε λοιπόν της φαίνεται να στέκεται εμπόδιο σ’ αυτό, ακόμα και αν αυτό είναι αδελφός ή πατέρας ή παιδί ή αγαπημένο πρόσωπο ή εραστής, η ζωϊκή ύπαρξη το μισεί, το κατηγορεί, το καταριέται. Γιατί από τη φύση της δεν αγαπά τίποτα τόσο, όσο το δικό της συμφέρον…». Στον αντίποδα όμως, ο αυτοκράτορας-φιλόσοφος Μ. Αυρήλιος δηλώνει πως «ότι δεν συμφέρει το μελίσσι, δεν συμφέρει ούτε την μέλισσα». Επομένως, γίνεται ολοφάνερο προς ποια κατεύθυνση πρέπει να κινηθούμε. Να βγούμε από το «κλουβάκι» του «Εγώ» και να πετάξουμε προς τον ουρανό του «Εμείς». Όλοι γνωρίζουμε πώς είναι να αδικούμαστε. Γιατί λοιπόν επιλέγουμε με τόση ελαφρότητα να αδικούμε τους άλλους; Το είχε πει και ο Θαλής ο Μιλήσιος, πως για να διάγουμε βίο άριστο και δίκαιο, οφείλουμε να μην κάνουμε στους άλλους αυτά που δεν θέλουμε να κάνουν σε εμάς. Και όχι μόνο αυτό, αλλά σύμφωνα και με τον Σόλωνα, δικαιοσύνη θα μπορούσε να υπάρχει μόνο όταν «αυτοί που δεν αδικούνται, αγανακτούν όσο και αυτοί που αδικούνται».

Για τους Στωικούς υπήρχαν κάποιες αρχές που έπρεπε να ακολουθηθούν, ώστε ο άνθρωπος να πάψει να είναι έρμαιο σε κάθε είδους προσταγές του προσωπικού του συμφέροντος. Έπρεπε να κατατάξουν τους παράγοντες που τους επηρεάζουν στη ζωή σε δύο κατηγορίες: Τι εξαρτάται από εμάς και τι δεν εξαρτάται από εμάς. Και με το εμάς, εννοούσαν την ανώτερη βούλησή μας, αυτή που εδρεύει στα ανώτερα πεδία του πνεύματος. Άραγε, η αδικία εξαρτάται από εμάς ή είναι κάτι έξω από εμάς; Αν ισχύει το δεύτερο, τότε ίσως είναι μέρος της κοσμικής νομοτέλειας, για την οποία κάνει λόγο ο προσωκρατικός Αναξίμανδρος: «Απ’ όσα γίνεται η γένεση των όντων, σ’ αυτά γίνεται επιστροφή με τη φθορά κατά φυσική αναγκαιότητα˙ διότι τιμωρούνται και πληρώνουν αμοιβαία για την «αδικία» τους και σύμφωνα με τη χρονική τάξη.». Με άλλα λόγια, ο παράγων αδικία αποτελεί μια φυσική αναγκαιότητα στο κοσμικό γίγνεσθαι ως αντίρροπος δύναμη της δικαιοσύνης, αμφότερες συμβάλλοντας στην αέναη γέννηση και φθορά που δίνουν το ρυθμό της ζωής, καθώς η άμπωτη και η πλημμυρίδα. Λίγους χρόνους αργότερα θα έρθει και ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, για να συνηγορήσει στα λεγόμενα του Αναξιμάνδρου με την περιβόητη φράση «Το όνομα της Δίκης δε θα το γνώριζαν, αν δεν υπήρχαν αυτά (τα άδικα).».Μην ξεχνάμε πως στην κοσμογονία η νύχτα προηγείται της ημέρας και πως ο διά-κοσμος έπεται του χάους. Εξαιτίας λοιπόν αυτής της διαπάλης μεταξύ αντιθετικών, πλην όμως συμπληρωματικών δυνάμεων, έχουμε τον πλουραλισμό της δημιουργίας. Κατ’ επέκταση, η αδικία είναι τόσο χρήσιμη όσο και η δικαιοσύνη, διότι το ένα συμβάλλει στην ύπαρξη του άλλου. Σύμφωνοι· αλλά με το να υιοθετήσουμε αμιγώς αυτήν τη θέση αποδίδοντας την αδικίασε ένα συμπαντικό σχέδιο που δεν εξαρτάται από εμάς, μήπως αποποιούμαστε ευθυνών, για να πούμε σαν τα μικρά παιδιά ότι δεν είναι στο χέρι μας η αποφυγή της αδικίας; Και ότι πάντα –μα θεός, μα η κακή μου η μοίρα, μα το κράτος- κάποιος άλλος φταίει; Αυτό πράττει ολάκερη η κοινωνία και κοιτάτε που φτάσαμε.Απαιτείται η αρετή της διάκρισης, για να κατανοήσουμε πού τελειώνει το έργο του θεού και πού αρχίζει το δικό μας, και άρα το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί. Και έπεται η προσοχή.

Η προσοχή είναι η πιο θεμελιώδης πνευματική στάση των Στωικών. Είναι η συνεχής επαγρύπνηση και παρουσία της διάνοιας, η αυτεπίγνωση που δεν μας εγκαταλείπει ποτέ, καθώς λειτουργούμε εναρμονίζοντας καρδιά και νου σε μία αδιάκοπη εγρήγορση του πνεύματος. Χάρη σε αυτήν τη στάση, ο φιλόσοφος είναι πλήρως συνειδητοποιημένος, για ό,τι κάνει την παραμικρή στιγμή, ενώ πράττει εξ ολοκλήρου με βούληση. Λόγω αυτής της πνευματικής επαγρύπνησης οι Στωικοί έχουν πάντα εύκαιρο τον θεμελιώδη κανόνα της ζωής: η διάκριση μεταξύ αυτών που εξαρτώνται από εμάς και αυτών που δεν εξαρτώνται από εμάς. Συνήθιζαν να λένε: «Να διέπεται ο εαυτός σου από το αίσθημα της δικαιοσύνης απέναντι στους ανθρώπους που είναι παρόντες εδώ και τώρα, και να εφαρμόζεις κανόνες ευθυκρισίας στις τωρινές σου τοποθετήσεις… Μόνο το παρόν εξαρτάται από εμάς καθώς η ελεύθερή μας βούληση δεν μπορεί να έχει επίδραση μήτε στο παρελθόν μήτε στο μέλλον.». Θυμηθείτε τον ρηξικέλευθο καθηγητή στον «Κύκλο των Χαμένων Ποιητών», που ψιθύριζε στα αυτιά των μαθητών του: Carpeeeediiiiem

Άδραξε την ημέρα, φίλε αναγνώστη! Να αναπτύξεις την προσοχή σ’ όσα συμβαίνουν γύρω σου, ώστε να μην μένεις απλός θεατής. Να αναπτύξεις τη συγκέντρωση ως πνευματική άσκηση, ώστε να μπορείς να εμβαθύνεις και να στοχάζεσαι πάνω στις κρυμμένες αιτίες. Μνήμη και φαντασία είναι οι δυνάμεις που συμπληρώνουν την ιερή «τετρακτύν» της συνειδήσεως. Διότι μόνο με την εγρήγορση της συνείδησης μπορούμε να αποφύγουμε να αδικήσουμε ή να αδικηθούμε. Κι αν είναι να διαλέξουμε ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο, μη μπορώντας διαφορετικά (η νομοτέλεια που λέγαμε), τότε ας ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Σωκράτη που έλεγε στον Γοργία, «καλύτερα να αδικείσαι παρά να αδικείς», καθώς και στον Κρίτων, «δεν πρέπει ποτέ να ανταποδίδουμε μια αδικία, ούτε να βλάπτουμε κανέναν άνθρωπο, οτιδήποτε κι αν έχουμε υποστεί από αυτόν.».

Εκτύπωση

Από το ίδιο Τεύχος

Περισσότερα Άρθρα ΚΟΙΝΩΝΙΑ

×