Έθιμα της Πρωτοχρονιάς

Η Βασιλόπιτα

Πότε: Μετά την αλλαγή του χρόνου.

Πού: Σε όλη την Ελλάδα.

Περιγραφή: Μετά την αλλαγή του χρόνου κόβεται η βασιλόπιτα που περιέχει φλουρί, μοιράζεται ένα κομμάτι για το κάθε άτομο της οικογένειας, για τον Χριστό, την Παναγία και το σπίτι (το κομμάτι του σπιτιού προφέρεται στην πραγματικότητα στο «στοιχειό», τον αγαθό δαίμονα που προστατεύει το σπίτι). Το «βασιλεμένο» νόμισμα το ρίχνουν μέσα σε ποτήρι με κρασί, πίνουν από λίγο και εύχονται: «Και του χρόνου καλύτερα». Το νόμισμα το αφήνουν στα εικονίσματα και τον επόμενο χρόνο το βάζουν στην άλλη πίτα.

Σκοπός: Εξευμενισμός αόρατων δυνάμεων και καλοτυχία, γούρι.

Προέλευση: Το κόψιμο της βασιλόπιτας συσχετίζεται με το έθιμο του εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς. Τέτοιες γιορτές ήταν τα Θαλύσια και τα Θαργύλια. Στα Κρόνια, εορτή του θεού Κ(Χ)ρόνου, που λατρευόταν στην Ελλάδα και στα Σατουρνάλια (saturnalia) της Ρώμης, έφτιαχναν γλυκά και πίτες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε όποιον τύχαινε το κομμάτι που το περιείχε, ήταν ο τυχερός της ομήγυρης. Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη βασιλόπιτα.

Το Ποδαρικό

Πότε: 1^η Ιανουαρίου.

Πού: Κρήτη, Θράκη και γενικά κατά τόπους σε όλο τον Ελλαδικό χώρο και κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα.

Περιγραφή: Το πιο σημαντικό έθιμο της πρώτης ημέρας του χρόνου ήταν το ποδαρικό. Μόλις ξυπνήσει κάποιος την αρχιχρονιά, φροντίζει να πρωτοκοιτάξει βουνό και έναν γείτονά του για να είναι γερός όλο τον χρόνο. Να μην πρωτοδεί θάλασσα, γιατί θα έχει την μανία της.

Εκείνος που θα έμπαινε πρώτος στο σπίτι έπρεπε να είναι γουρλής και ανοιχτοχέρης. Να μην είναι γρουσούζης, γκρινιάρης ή καχεκτικός, γιατί ανάλογη θα είναι και η πορεία του οίκου για ολόκληρο τον χρόνο. Για να αποφευχθούν ανεπιθύμητες πρωτοχρονιάτικες επισκέψεις, οι άνθρωποι λάμβαναν τα μέτρα τους επιλέγοντας ένα παιδί άκακο και προκομμένο.

Σκοπός: Να αρχίσει καλά η νέα χρονιά. Οι άνθρωποι επιδίωκαν να γνωρίζουν τι πρόκειται να συμβεί όλο τον επόμενο χρόνο και αν αυτό δεν προοιωνιζόταν ευνοϊκό για του ίδιους, να το αποτρέψουν.

Προέλευση: Η δοξασία αυτή είναι πολύ παλιά, αφού οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι την καλή χρονιά την έφερναν οι «καλοιώνιστοι» ή οι «καλόποδες», άνθρωποι με καλό ποδαρικό, οι οποίοι πρωτοπατούν το σπίτι κατά την Πρωτοχρονιά. (Σχολιαστ. Αριστοφ. Όρνιθες 721 και Κοραής, Άτακτα, 1, Εν Παρίσιοις 1828, σελ 116-117)

Το σπάσιμο ροδιού στο κατώφλι του σπιτιού

Πότε: 1^η Ιανουαρίου.

Πού: Κυρίως Κρήτη, Θράκη και Θεσσαλία και σε όλο τον ελλαδικό χώρο.

Περιγραφή: Στην πρωτοχρονιάτικη εθιμολογία, τόσο της Κρήτης όσο και των άλλων ελληνικών περιοχών, το ρόδι (ρόγδι στην Κρήτη) μεταφέρει στο πρωτοχρονιάτικο τελετουργικό την επιθυμία για πληρότητα του οίκου σε αγαθά.

Το έθιμο είναι γνωστό σε όλη σχεδόν την Ελλάδα αλλά σε διαφορετικές εκδοχές. Κάποιος από την οικογένεια, συνήθως ο οικοδεσπότης, σπάει ένα ρόδι στο κατώφλι του αγροτικού σπιτιού. Το σπίτι γεμίζει με χιλιάδες σπόρους, «ρουμπίνια», που συνήθως αποφεύγουν να τα μαζέψουν για να μη διώξουν τα καλά. Θα τα μαζέψουν την επόμενη και θα τα μοιράσουν στα ζώα, ακόμη και στις κότες για να κάνουν αυγά.

Σκοπός: Επάρκεια, αφθονία αγαθών και ενότητα του οίκου.

Προέλευση: Το ρόδι στην αρχαία Ελλάδα ήταν σύμβολο γονιμότητας και συνδεόταν στενά με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Εννοιολογικά το ρόδι σημαίνει ροή, δύναμη. Στην αρχαία Ελλάδα υπάρχουν πολλές αναφορές στη ροδιά, που σύμφωνα με κάποιες δοξασίες είναι και το δέντρο που κρατάει τη γη (αυτό που ροκανίζουν οι καλικάτζαροι). Ο παλιός μύθος συνδέει τη ροδιά με τον Ωρίωνα, έναν από τους μεγαλύτερους και λαμπρότερους αστερισμούς. Ο Ωρίωνας, γιος της Γης παντρεύτηκε τη Σίδη. Η Σίδη παινεύτηκε ότι είναι πιο όμορφη από τη θεά Ήρα και εκείνη για τιμωρία την έστειλε στον Κάτω Κόσμο. Εκεί η Σίδη μεταμορφώθηκε σε ροδιά και συνδέεται με τη μνήμη των νεκρών και την σχέση τους με τον Κάτω Κόσμο.

Άλλοι μύθοι αναφέρουν ότι η ροδιά φύτρωσε από το αίμα του Διόνυσου Ζαγρέα ή του Άττι –Άδωνη. Οι ιερείς στα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν στεφανωμένοι με κλαδιά ροδιάς, ενώ ρόδια δεν επιτρεπόταν να φάνε οι μύστες, γιατί ανέφεραν ότι έχουν την ιδιότητα να προκαλούν κάθοδο των ψυχών στην ύλη.

Τα χρώματα της Πρωτοχρονιάς

Πότε: 1^η Ιανουαρίου.

Πού: Κρήτη.

Περιγραφή: Όλα τα χρώματα πρέπει να είναι χαρούμενα την Πρωτοχρονιά. Το μαύρο χρώμα είναι απαγορευμένο. Δεν χρησιμοποιείται ποτέ την πρώτη μέρα του χρόνου και ως ενδυμασία επιτρέπεται μόνο σε όσους έχουν βαρύ πρόσφατο πένθος. Σε άλλες περιπτώσεις, η αλλαγή του χρόνου συνδυάζεται με λευκή επίστρωση πάνω στο μαύρο. Και πιο συγκεκριμένα, αν κάποια γυναίκα φορούσε μαύρα ρούχα, την ώρα που άλλαζε ο χρόνος, φρόντιζε να βάλει πάνω από τους ώμους της μια λευκή πετσέτα, μια λευκή μαντήλα ή, έστω, μια λευκή κλωστή. Το λευκό χρώμα εδώ λειτουργεί ως επικάλυψη του μαύρου.

Γενικά φρόντιζαν όλα τα χρώματα να είναι χαρούμενα. Εξαίρεση γινόταν μόνο στην πέτρα και στο σίδερο που κουβαλούσαν στα σπίτια ως σύμβολα της στερεότητας του οίκου και της καλής (σιδερένιας) υγείας των ενοίκων. Οι πετσέτες με τις οποίες αντάλλασσαν τα «καλοχερίδια» ήταν πάντα λευκές, υφαντές ή κεντητές, με χαρούμενα σχέδια. Ποτέ δεν τύλιγαν «καλοχερίδια» σε σκούρο ύφασμα. Λευκές (και μόνο λευκές) είναι ακόμη και σήμερα οι πετσέτες με τις οποίες σκεπάζουν τις εικόνες όταν τις μεταφέρουν την παραμονή στην εκκλησία και όταν τις παίρνουν για να κάνουν μ’ αυτές ποδαρικό. Το ψωμί της ημέρας ήταν επίσης λευκό και γινόταν με αλεύρι ψιλοκοσκινισμένο.

Το κόκκινο χρώμα, το πορτοκαλί, και οι αποχρώσεις τους ήταν επίσης συνηθισμένα. Ήταν οι αποχρώσεις της σωματικής ευρωστίας, σε αντίθεση με το κίτρινο που ταυτίζεται με το χλωμό και, κατά μεταφορική σημασία, με το χλωμό χρώμα των αρρώστων. Στα χωριά της επαρχίας Πεδιάδας φρόντιζαν να είναι ροδοψημένο το εθιμικό εορταστικό εφτάζυμο (είδος κρητικού ψωμιού), όπως γινόταν και με τα ψωμιά των κοινωνικών εκδηλώσεων.

Σκοπός: Η χρονιά που θα ερχόταν να είναι χαρούμενη, γόνιμη και εύφορη. Απομάκρυνση κάθε μορφής δυστυχίας που συμβολίζει το μαύρο χρώμα και κυριαρχία της ευτυχίας, του λευκού χρώματος.

Προέλευση: Το ντύσιμο που κυριαρχούσε στις αρχαίες τελετουργίες του ελλαδικού χώρου, στις οποίες κυριαρχούσε το λευκό χρώμα ως σύμβολο αγνότητας, απλότητας και φωτεινότητας.

Ο βολβός της Πρωτοχρονιάς-η σκυλοκρομμύδα

Πότε: 1^η Ιανουαρίου.

Πού: Κρήτη, Κυκλάδες.

Περιγραφή: Η σκυλοκρεμμύδα (λατ. Urginea maritima) είναι αυτοφυές βολβοφόρο φυτό με εντυπωσιακή μακροβιότητα. Ο αθάνατος βολβός της Πρωτοχρονιάς διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο στα έθιμα. Σε μερικές περιοχές της Δυτικής Ελλάδας η σκίλλη (ασκελετούρα) ονομάζεται αγιοβασιλίτσα ή απλώς βασιλίτσα, ονομασίες που παραπέμπουν σαφέστατα στη γνωστή συνήθεια της ανάρτησης στις θύρες των σπιτιών κατά την εορτή του Αγίου Βασιλείου, την πρώτη μέρα του χρόνου. Οι Κρήτες πιστεύουν ότι το φυτό είναι αθάνατο, μπορεί να βλαστήσει ακόμη και όταν ο βολβός του είναι κρεμασμένος στον αέρα, χωρίς να ακουμπούνε πουθενά οι ρίζες του, και αυτή του η ιδιότητα (να αναγεννιέται) το έχει κάνει αναπόσπαστο κομμάτι των πρωτοχρονιάτικων εθίμων.

Στη Σητεία το πρωί οι γυναίκες πηγαίνουν με το σκαλιδάκι (γεωργικό εργαλείο) και φέρνουν τις αθανατοκρομμύδες. Τις κρεμούν πάνω από την πόρτα. Είναι το σύμβολο πολλών αγαθών. Όπως αυτή πρώτη φυτρώνει τον Οκτώβριο και φορτώνεται λουλούδια, έτσι θα γεμίσει και το σπίτι αγαθά.

Στις Κυκλάδες τη χρησιμοποιούν Αύγουστο και Σεπτέμβριο ως στοιχείο για να προβλέψουν τον καιρό του χειμώνα. Αν η ταξιανθία με τα λουλούδια είναι όρθια, ο χειμώνας θα είναι βροχερός.

Σκοπός: Η αναγέννηση, το γούρι, η πρόγνωση του καιρού.

Προέλευση: Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ακριβώς το ίδιο έθιμο. Λέγεται ότι και ο ίδιος ο Πυθαγόρας είχε κρεμασμένη μια σκυλοκρεμμύδα στην εξώπορτά του για να διώχνει τα κακά πνεύματα. Το έθιμο επιβίωσε και αργότερα στους βυζαντινούς χρόνους.

Η Καμήλα

Πότε: Παραμονή Πρωτοχρονιάς (31 Δεκεμβρίου) ή Θεοφάνεια (6 Ιανουαρίου).

Πού: Μακεδονία, Θράκη.

Περιγραφή: Στη Μακεδονία, παραμονές πρωτοχρονιάς, λαμβάνει χώρα ένα λαϊκό δρώμενο σχετικό με τη σφαγή των νεογνών από τον Ηρώδη. Στο δρώμενο αυτό άνθρωποι μεταμφιεσμένοι σε καμήλες τριγυρνούν στους δρόμους φωνάζοντας συνθήματα με σκοπό να παραπλανήσουν τους στρατιώτες του Ηρώδη οι οποίοι αναζητούν τον νεογέννητο Ιησού.

Παραλλαγή 1: Στη Χαλκιδική και συγκεκριμένα στο χωριό Γαλάτιστα, την ημέρα των Θεοφανίων, στις 6 Ιανουαρίου κάθε χρόνου, διοργανώνεται η γιορτή της Καμήλας με μια παραλλαγή: πρόκειται για έθιμο με ιστορικές αναφορές, που αφορά στην απαγωγή μιας χριστιανής κοπέλας από Τούρκο επίτροπο και το τέχνασμα για την αρπάξει ο αγαπητικός της. Η αναπαράσταση γίνεται με έξι άνδρες οι οποίοι μπαίνουν κάτω από ένα ομοίωμα καμήλας και κουνώντας κουδούνια και τραγουδώντας βαδίζουν ρυθμικά.

Ο αγαπητικός χρησιμοποιεί το τέχνασμα με την καμήλα ώστε να μπει στο σπίτι του Τούρκου επιτρόπου μαζί με τους φίλους του ώστε να αρπάξουν την κοπέλα και να την κρύψουν μέσα στο ομοίωμα της καμήλας. Την επόμενη ημέρα, του Αϊ Γιαννιού, αναβιώνει το έθιμο του Γάμου της Μανιώς, δηλαδή της κοπέλας που απελευθερώθηκε, στην οποία αναπαριστάται ο παραδοσιακός γάμος της (ώστε να μην μπορούν να την ξαναπάρουν οι Τούρκοι), με παραδοσιακή μουσική, όπου κυρίαρχα μουσικά όργανα είναι οι ζουρνάδες και τα νταούλια.

Παραλλαγή 2: Σε άλλα μέρη της Μακεδονίας, πολλές μέρες πριν από την Καθαρά Δευτέρα ετοιμάζουν την καμήλα που έχει κίνηση, ζωή. Ετοιμάζουν τον ξύλινο σκελετό και την Καθαρά Δευτέρα τον σκεπάζουν με πολύχρωμα κιλίμια, φούντες και χάντρες. Κάτω από την καμήλα μπαίνουν δυο άντρες και πάνω σε αυτήν τοποθετούν το βασιλιά καρνάβαλο. Τη συνοδεύουν δυο καμηλιέρηδες που ξεκινάει με τη μουσική της γκάιντας. Στη διαδρομή η καμήλα ζωηρή με το μεγάλο της στόμα αρπάζει ό,τι της αρέσει. Πλήθος μεταμφιεσμένων με πειράγματα και τραγούδια συμπληρώνουν το σκηνικό. Ο ένας καμηλιέρης σε κάποια στιγμή σκοτώνει τον αντίπαλο του, εκείνος όμως ξαφνικά ξαναζωντανεύει. Στο τέλος κρεμάνε την καμήλα τιμωρώντας την για τα αγαθά που έκλεψε. Όλοι μαζί καταλήγουν στην πλατεία και γλεντούν ως το πρωί.

Σκοπός: Στο έθιμο της καμήλας έχουμε την αναπαράσταση της σποράς, της βλάστησης, της δημιουργίας της ζωής και του θανάτου.

Προέλευση: Οι χριστιανικές παραδόσεις για τη σφαγή των νεογνών από τον Ηρώδη, περίοδος Τουρκοκρατίας.

Θεοφάνεια και Αγιασμός των Υδάτων

Πότε: 6 Ιανουαρίου.

Πού: Σε όλη την Ελλάδα.

Περιγραφή: Η γιορτή αυτή είναι χριστιανική και σχετίζεται με το γεγονός της βάφτισης του Ιησού. Την παραμονή τα νοικοκυριά έπρεπε να είναι ολοκάθαρα και λιβανισμένα, γιατί περίμεναν τον παπά να έρθει να ραντίσει τα σπίτια με αγιασμό. Έπαιρναν από την εκκλησία αγιασμό και αφού έπιναν νηστικοί μια γουλιά όλοι στο σπίτι, έραιναν με την βοήθεια κλαδιού βασιλικού ή ελιάς πρώτα τα εικονίσματα και μετά όλο το σπίτι, τους στάβλους τα κοτέτσια, τα ζωντανά τους και τα χωράφια τους. Φρόντιζαν να κρατήσουν σε ένα μικρό μπουκάλι ένα μέρος που το κρεμούσαν στα εικονίσματα για να το έχουν για γιατρικό όλο τον χρόνο και για κάθε δυσκολία.

Σκοπός: Ιεροποίηση του υλικού κόσμου. Το νερό αγιάζεται και γίνεται έτσι φορέας της Χάρης του Θεού. Ξορκίζεται το κακό και εξαφανίζονται τα πνεύματα των νεκρών και οι καλικάτζαροι. Ο αγιασμός μπαίνει σε κάθε σπίτι και «αγιάζει», φέρνει τύχη για όλο τον νέο χρόνο. Για τον Χριστιανισμό είναι και μία αναπαράσταση της βάπτισης του Χριστού, του μεγάλου αυτού γεγονότος που σηματοδοτεί τη μετάλλαξη, τη φώτιση του Ιησού, ο οποίος από Ιησούς γίνεται Χριστός. Είναι η θεία παρουσία στη Γη, γι’ αυτό και ονομάζεται Θεοφάνια, το θείο πνεύμα εμφανίζεται με μορφή περιστεριού.

Προέλευση: Γενικά η κατάδυση στα νερά συμβολίζει τον θάνατο και η ανάδυση την αναγέννηση. Την προέλευση αυτού του εθίμου θα αναζητήσουμε πάλι στα ρωμαϊκά και αρχαία ελληνικά έθιμα, στις γιορτές των Σατουρναλίων και των Πυανεψίων. Μάλιστα οι Αθηναίοι συνήθιζαν να βγάζουν από τα ιερά τα αγάλματα και να τα πλένουν στο νερό της θάλασσας που το θεωρούσαν ιεροποιημένο (π.χ. το άγαλμα της Αθηνάς στη γιορτή των Πλυντηρίων). Κατάλοιπο αυτού του αγιασμού των υδάτων είναι και το νερό που υπάρχει σε μαρμάρινα δοχεία στις πύλες των καθολικών ναών. Ο πιστός, πριν εισέλθει στον ναό, εξαγνίζεται βουτώντας τα χέρια του στο νερό.

Αυτή η παράδοση με τις εξαγνιστικές ιδιότητες του νερού μας θυμίζει και τις παραδόσεις της Αιγύπτου και της Ινδίας, όπου οι ποταμοί Νείλος και Γάγγης θεωρούνται πηγή ζωής και τα νερά τους ιερά. Εκτός από τον μεγάλο αγιασμό των υδάτων, κάθε μήνα συνήθιζαν να κάνουν και τον μικρό αγιασμό. Κάτι που θυμίζει της «νεομηνίες» των Ρωμαίων.

Το έθιμο της μπάμπως

Πότε: 8 Γενάρη.

Πού: Σαμοθράκη και Μακεδονία.

Περιγραφή: Οι γυναίκες κατακλύζουν καφενεία, δημόσια κτίρια και γενικά ανδροκρατούμενα στέκια, παίζουν χαρτιά, καπνίζουν, κτυπούν τις καμπάνες και ξεφαντώνουν μέχρι το πρωί. Οι άντρες δε, είναι στο σπίτι με τα παιδιά και κάνουν αυτοί τις εργασίες καθαριότητας, τακτοποίησης και μαγειρέματος.

Σκοπός: Η μέρα αυτή τιμά την μπάμπω, τη μαία που είχαν τα παλιά τα χρόνια και το πρόσωπο της οποίας συμβολίζει τη γονιμότητα.

Προέλευση: Αρχαιοελληνικές ρίζες. Θυμίζει Θεσμοφόρια και Αλώα.

Οι φωτιές του Αγίου Αντωνίου

Πότε: 17 Ιανουαρίου.

Πού: Κρήτη.

Περιγραφή: Ο Άγιος Αντώνιος γιορτάζεται στην Κρήτη με μεγάλες φωτιές που ανάβουν οι πιστοί έξω από τους σπηλαιώδεις ναούς του. Οι παλιοί ασκητές και μοναχοί των Αστερουσίων πίστευαν ότι «με τη φωτιά πολεμούσαν τον χειμώνα» και προσπαθούσαν να επηρεάσουν τις καιρικές συνθήκες με τα ίχνη μιας τελετουργίας που κινείται στις παρυφές της θρησκείας ξεχασμένης πια.

Σκοπός: Είναι οι φωτιές που προμηνύουν την άνοιξη και προεξοφλούν την αλλαγή των εποχών πάνω στην αιχμή του χειμώνα. Η φωτιά, το αιώνιο σύμβολο της κάθαρσης και της αναγέννησης, έρχεται να επιταχύνει τον κύκλο του χρόνου και το πέρασμα στην ανθοφορία της άνοιξης.

Προέλευση: Αρχαίες πρακτικές που προέρχονται από τις τελετές του χειμερινού ηλιοστασίου για την επιβίωση του φωτός – φωτιάς κατά τη διάρκεια του σκοταδιού – χειμώνα. Ο Άγιος Αντώνιος είναι το σύμβολο του χειμερινού ήλιου που καταφέρνει να επιβιώσει μέχρι την επόμενη άνοιξη.

Συγγραφέας: Συγγραφική Ομάδα