Μαρία Μοντεσσόρι: Η Μεγάλη Παιδαγωγός

Μια σπουδαία γυναικεία μορφή αναδεικνύεται στις αρχές του 19^ου αιώνα, που έμελε να επηρεάσει πολύ τον τρόπο που αντιμετωπιζόταν η διαμόρφωση και εκπαίδευση των παιδιών. Αυτή η γυναίκα είναι η Μαρία Μοντεσσόρι, μια πρωτοπόρος της εποχής της που θέτει τα δικά της πιστεύω και εργάζεται σκληρά για να τα πραγματώσει.

Πέρα από το σπουδαίο της έργο που άφησε παρακαταθήκη, αξίζει να την μελετήσουμε και ως έναν άνθρωπο που βρήκε τον τρόπο να επηρεάσει τον κόσμο. Είναι ένα παράδειγμα για όλες τις γυναίκες που προσπαθούν να βρουν την θέση τους στην σύγχρονη κοινωνία και να δημιουργήσουν και να προσφέρουν κάτι καλύτερο. Είδε κάτι από το ιδεατό πρότυπο της θηλυκής Φύσης και προσπάθησε να το ενσαρκώσει στην πιο αγνή του μορφή. Δηλαδή με τη μορφή της αστείρευτης αγάπης προς ένα νέο, ευτυχισμένο και ελεύθερο άνθρωπο, ξεκινώντας την διαμόρφωσή του από την παιδική του ηλικία.

Παρακάτω θα παρουσιαστούν τα βασικά βιογραφικά της στοιχεία, και θα ακολουθήσουμε τα βήματά της στις σπουδές και στη δράση της, για να γνωρίσουμε καλύτερα την ίδια και το έργο της.

Η Μαρία Θέκλα Αρτεμισία Μοντεσσόρι, όπως ήταν το πλήρες όνομά της, γεννήθηκε στις 31 Αυγούστου του 1870 στο Κιαραβάλλε, ένα χωριό κοντά στην Αγκόνα της Ιταλίας.

Προερχόταν από μία οικογένεια της μεσαίας τάξης, συντηρητική όσον αφορά τις απόψεις της για τη μόρφωση των κοριτσιών. Ωστόσο, η μητέρα της ήταν μορφωμένη παρότι ασχολούταν με τα οικιακά, γεγονός που βοήθησε την Μοντεσσόρι να ξεπεράσει τα απαγορευτικά όρια που θέτονταν στην εποχή της, για το δικαίωμά της στη μόρφωση λόγω του φύλλου της.

Σε ηλικία 3 ετών η οικογένειά της μετακομίζει στη Φλωρεντία, και ένα χρόνο αργότερα στη Ρώμη. Το 1876 ξεκινάει η εκπαίδευση της στο δημοτικό σχολείο και ολοκληρώνεται το 1883. Είχε ιδιαίτερα υψηλές επιδόσεις στο μάθημα των οικιακών. Την ίδια χρονιά γράφτηκε στο τεχνικό σχολείο, όπου διδάχθηκε ιταλικά, μαθηματικά, λογιστικά, ιστορία και γεωγραφία. Το 1886 συνέχισε τις τεχνικές σπουδές της μαθαίνοντας, επιπλέον γεωμετρία, σχέδιο, φυσική, χημεία, ζωολογία, φυτολογία και ξένες γλώσσες. Αποφοίτησε το 1890 με δίπλωμα στη φυσική και στα μαθηματικά, και τον ίδιο χρόνο επιχείρησε να γραφτεί στην ιατρική σχολή της Ρώμης. Αυτό ήταν μια εξεζητημένη απόφαση για μια γυναίκα στην εποχή της. Ωστόσο, δεν έγινε δεκτή αμέσως, και παρακολούθησε ένα πρόγραμμα σπουδών που περιελάμβανε φυτολογία, ζωολογία, πειραματική φυσική, ιστολογία, ανατομία, χημεία, ιταλικά και λατινικά.

Το 1893 πληρούσε όλες τις προϋποθέσεις για την εγγραφή της στην ιατρική σχολή, γεγονός που ανάγκασε τους ακαδημαϊκούς να την δεχτούν ως σπουδάστρια. Το 1896 αποφοίτησε με τις ειδικότητες του παιδιάτρου και του ψυχιάτρου. Κατά την διάρκεια των σπουδών της απέκτησε και κλινική εμπειρία. Υπήρξε η πρώτη γυναίκα που έλαβε πτυχίο ιατρικής από ιταλικό πανεπιστήμιο.

Το 1922 διορίζεται κυβερνητικός επιθεωρητής των σχολείων στην Ιταλία, αλλά θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα της το 1934, εξαιτίας της φασιστικής διακυβέρνησης του Μουσολίνι. Μετακομίζει στην Ισπανία αλλά μετά τον εμφύλιο και την επικράτηση της δικτατορίας του Φράγκο, εγκαθίσταται στην Ολλανδία. Το 1939 μεταναστεύει στην Ινδία όπου θα παραμείνει κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1949 επιστρέφει στην Ολλανδία όπου θα ζήσει μέχρι το τέλος της ζωής της.

Στις 6 Μάιου 1952, εξαιτίας ενός εγκεφαλικού επεισοδίου, αφήνει την τελευταία της πνοή στην πόλη Νόρντβαικ της δυτικής Ολλανδίας σε ηλικία 81 ετών.

Το έργο και η δράση της

Η Μοντεσσόρι μέσα από την ιατρική, την ψυχολογία και την παιδαγωγική, εργάστηκε για την ψυχολογική και νοητική ανάπτυξη του παιδιού, ασχολούμενη αρχικά με παιδιά με νοητική υστέρηση και μαθησιακές δυσκολίες. Ήταν η πρώτη που ασχολήθηκε επιστημονικά και με σύστημα στην αγωγή των νηπίων, μετά τον Φρέμπελ. Σαν αποτέλεσμα των προσπαθειών της επινόησε το παιδαγωγικό σύστημα, γνωστό ως Μοντεσσοριανή Μέθοδος, βασικές αρχές του οποίου θα αναφερθούν παρακάτω.

Το 1907 αναλαμβάνει την εκπαίδευση μιας ομάδας παιδιών στις φτωχογειτονιές του Σαν Λορέντζο της Ρώμης. Η Μοντεσσόρι θεώρησε το γεγονός αυτό σαν μία χρυσή ευκαιρία για την εφαρμογή των εκπαιδευτικών της μεθόδων σε παιδιά με φυσιολογική νοημοσύνη. Στις 6 Ιανουαρίου 1907 άνοιξε το πρώτο Σπίτι των Παιδιών, όπου τα παιδιά διδάσκονταν τρόπους συμπεριφοράς, ανάγνωση, γραφή και μαθηματικά πριν την ηλικία των 5 χρόνων. Οι μαθητές μάθαιναν στην αυτοπειθαρχία μέσα από διάφορες δραστηριότητες, όπως το ξεσκόνισμα και το σκούπισμα της τάξης και την περιποίηση του κήπου. Η πειραματική αυτή τάξη βοήθησε την Μοντεσσόρι να παρακολουθήσει συστηματικά τις αντιδράσεις των παιδιών για να διαμορφώσει την εκπαιδευτική της μέθοδο. Η μέθοδός της αποτυπώνεται στο βιβλίο της «Η μέθοδος της επιστημονικής παιδαγωγικής» που εκδόθηκε το 1909.

Σύμφωνα με τη μέθοδο Μοντεσσόρι, το παιδί συμμετέχει στη γνώση και με τις 5 αισθήσεις του και εκπαιδεύεται χωρίς σχολικούς καταναγκασμούς. Διάφορα αντικείμενα το βοηθούν να κατανοήσει τις έννοιες του βάρους, τα χρώματα, τα ποσοτικά μεγέθη και τα σχήματα, ενώ διάφορες κατασκευές αξιοποιούν τη δημιουργική και καλλιτεχνική του έφεση. Όλα αυτά μέσα από το πρίσμα του παιχνιδιού. Η παιδαγωγός δεν επιβάλεται ποτέ με το φόβο ή με την ένταση της φωνής της. Ένα μάθημα σιωπής ασκεί τα παιδιά στον αυτοέλεγχο και την αυτοσυγκράτηση. Κατά την Μοντεσσόρι το παιχνίδι είναι ένα μέσον πειραματισμού, επίλυσης προβλημάτων και δημιουργίας.

«Δεν ανακάλυψα καμία εκπαιδευτική μέθοδο. Απλά έδωσα σε μερικά μικρά παιδιά την ευκαιρία να ζήσουν.»

Οι ιδέες της ήταν πρωτοπόρες για την εποχή της και εξακολουθούν να εφαρμόζονται και σήμερα σε αρκετά σχολεία, που ονομάζονται Μοντεσσοριανά Σχολεία ή Μοντεσσοριανές Σχολές. Έφτιαξε παιδαγωγικό υλικό προσαρμοσμένο στις ανάγκες του παιδιού για όλα τα μαθήματα, θετικά και θεωρητικά, που αφορούν την μόρφωσή του. Δημιούργησε μόνη της εποπτικά μέσα διδασκαλίας και παιδαγωγικό υλικό, για να γίνονται μέσω των αισθήσεων κατανοητά τα μαθήματα του σχολείου.

Ήταν η πρώτη, μετά τον Φρέμπελ, που δημιούργησε μια ζωηρόχρωμη και ελκυστική εργαλειοθήκη κατασκευών. Αυτή περιείχε κατασκευές με διάφορα σχήματα, μη αναπαραστατικών αντικειμένων, που δημιούργησε η ίδια και αντανακλά την αντίληψή της ότι τα μεγάλα και περίπλοκα πράγματα αποτελούνται συνήθως από μικρά πράγματα που ακολουθούν απλούς κανόνες.

Στο σχολείο της Μοντεσσόρι, τα παιδιά απολαμβάνουν το παιχνίδι επειδή τους παρέχει μία αίσθηση αυτάρκειας η οποία τονώνει την αυτοπεποίθησή τους. Πίστευε ακράδαντα στις δομημένες εμπειρίες που βοηθούν τα παιδιά να διακρίνουν ήχους, χρώματα και γεύσεις. Πίστευε επίσης πως έπρεπε να παρέχεται στα παιδιά άφθονος χρόνος για να εξερευνήσουν τον νερό, τη λάσπη, την άμμο και τα λουλούδια, μαθαίνοντας έτσι τον φυσικό κόσμο. Τα εξαιρετικά αποτελέσματα και η συνεχής πρόοδος των μεθόδων της, η ενασχόληση της με μη προνομιούχα παιδιά, της έδωσαν ευρύτατη αποδοχή.

Το εκπαιδευτικό της σύστημα αρχίζει να αναγνωρίζεται πρώτα στην Ιταλία και στη συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο. Τα επόμενα 40 χρόνια ταξιδεύει αδιάκοπα σε όλη την Ευρώπη, την Ινδία και τις ΗΠΑ. Ανοίγονται σχολεία που φέρουν το όνομά της.

Το πρώτο Μοντεσσοριανό νηπιαγωγείο στην Ελλάδα άνοιξε το 1936 στην Αθήνα, από την ελληνο-ρωσίδα εκπαιδευτικό Μαρία Εντελστάιν – Γουδέλη με τη βοήθεια του παιδαγωγού Δημήτρη Γληνού. Είναι η σημερινή Μοντεσσοριανή Σχολή Αθηνών (Μαρία Γουδέλη) που εδρεύει στην Νέα Φιλοθέη.

Η Μοντεσσόρι επί 40 ολόκληρα χρόνια, αντιμετωπίζοντας ειρηνικές και εμπόλεμες καταστάσεις, δικτατορίες, εξορίες και διάφορες άλλες προκλήσεις, δε σταμάτησε ούτε στιγμή την έρευνα και το έργο της. Ήταν πεπεισμένη πως αυτό το έργο θα διαπερνούσε την στείρα παιδαγωγική μέθοδο και μελλοντικά θα έφερνε ριζικές αλλαγές μέσα στο σπίτι και την κοινωνία. Η ίδια επιδόθηκε σε ένα τεράστιο συγγραφικό έργο, γνωρίζοντας τους κινδύνους που ελλοχεύουν σε ένα τέτοιο εγχείρημα, τις παρανοήσεις και τις διαστρεβλώσεις των θεωριών της.

Θα χρειαστούν πολλά χρόνια ώστε αυτή η μέθοδος να μπορεί να γίνει ευρέως κατανοητή και να εφαρμοστεί στην εκπαίδευση, ενώ ένα μεγάλο τμήμα των γραπτών της παραμένουν αδημοσίευτα και ατακτοποίητα.

Η φιλοσοφία και οι βασικές αρχές της Μοντεσσοριανής μεθόδου

Μελετώντας εις βάθος τις ιδέες της Μοντεσσόρι και τις μεθόδους της, μπορούμε να διακρίνουμε ένα τεράστιο φιλοσοφικό θησαυρό για τη φύση του ανθρώπου. Μια εσωτερική φιλοσοφία που μας καθιστά φανερό τον τρόπο που το άτομο, από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, αρχίζει να εξερευνά και να κατακτά εμπειρίες. Καθώς επίσης και το πώς προσπαθεί να εκφράσει τον ανώτερο Εαυτό του.

Η ίδια η Μοντεσσόρι είχε αντιληφθεί βασικές ανθρώπινες πτυχές που αναδύονται από τον ψυχισμό του ατόμου και συνδέονται με ανώτερες ιδέες, όπως η ελευθερία, η πειθαρχία και η πραγματική εργασία. Θεμέλιος λίθος της σκέψης της ήταν η παρατήρηση της φύσης. Σύμφωνα με την ίδια, είναι καθοριστικής σημασίας να δώσουμε στο παιδί την ευκαιρία να εξελιχθεί σύμφωνα με τους νόμους της Φύσης. Όλα τα άλλα έρχονται σαν συνέπεια. Δηλαδή, η κυριαρχία του παιδιού πάνω στο σώμα του, να μπορεί να κινείται όπως θέλει και να ξέρει να παρατηρεί τον εαυτό του. Το αποτέλεσμα αυτής της λειτουργίας είναι ορατό από το γεγονός ότι το παιδί καταφέρνει να έχει μια απόλυτη ηρεμία. Η κυριαρχία που μπορεί να κατακτήσει ένα παιδί είναι συχνά ανώτερη από αυτή του ενηλίκου. Η αυτοπειθαρχία που μπορεί να έχει ένα παιδί, το κάνει ικανό να υπακούσει και στη θέληση κάποιου άλλου. Η υπακοή και η πειθαρχία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία μορφή ψυχικής επιδεξιότητας που προϋποθέτει ψυχική ισορροπία.

Στα πειραματικά σχολεία της Μοντεσσόρι τα παιδιά έδειχναν να εργάζονται με ηρεμία και ευχαρίστηση. Μπορούσαν να ξεδιπλώσουν τον χαρακτήρα τους και να απελευθερώσουν το πνεύμα τους. Ενώ επιδείκνυαν μια τόσο ήρεμη και συγκροτημένη συμπεριφορά, που ξέφευγε κατά πολύ από το σύνηθες πρότυπο της παιδικής ηλικίας. Για τα παιδιά αυτά η εργασία φαινόταν αυτοσκοπός και όχι μέσο επιβράβευσης ή ανταμοιβής. Κύριος στόχος της Μοντεσσόρι ήταν να μπορέσουμε να αποκαλύψουμε τον αληθινό εαυτό του παιδιού, πίσω από την διαμόρφωση που του παρείχαν οι ενήλικες. Να αναδυθεί με άλλα λόγια αυτούσια η ψυχή του και να απελευθερωθεί από ένα στείρο περιβάλλον που του έχουν προκαθορίσει, εχθρικό προς τις ανάγκες του και στο οποίο δε μπορεί να αναπτυχθεί διανοητικά και ηθικά.

Άλλες βασικές αρχές της μεθόδου της είναι οι εξής:

Η εσωτερική και εξωτερική τάξη στην συγκρότηση του ανθρώπου.
Ο σεβασμός στο έμψυχο και άψυχο περιβάλλον.
Η ατομική προσπάθεια αλλά και η καλή συνεργασία.
Η μάθηση μέσω της έρευνας που θα δώσει τη χαρά για την εργασία και την ικανοποίηση για το αποτέλεσμα.
Η πεποίθηση ότι ο ικανός άνθρωπος είναι ο ευτυχής άνθρωπος.

Τέλος, όσον αφορά τον δάσκαλο, η Μοντεσσόρι πίστευε πως το καθήκον του είναι να αφιερωθεί στην καλυτέρευση της ανθρωπότητας. Πρέπει να είναι σαν την Εστιάδα που κρατούσε την ιερή φλόγα, που άλλοι είχαν ανάψει, καθαρή και αμόλυντη. Ο δάσκαλος πρέπει να τάξει τον εαυτό του στη διατήρηση της φλόγας σε όλη την καθαρότητά της. Αν η φλόγα εγκαταλειφτεί θα σβήσει, και ποτέ δε θα ανάψει ξανά.

Τα φλογερά και γεμάτα αγάπη λόγια της από την ομιλία της προς την UNESCO, φανερώνουν την ψυχή και το όραμα αυτής της σπουδαίας γυναίκας:

« Εάν στόχος μας είναι να κάνουμε πράξη την αρμονία μεταξύ των ανθρώπων, χωρίς να λάβουμε υπόψη μας πόσο διαφορετικοί μπορεί να είναι σαν άτομα, πρέπει να ξεκινήσουμε από τα παιδιά και όχι τους ενήλικες. Με τα παιδιά, με τον νέο άνθρωπο έχουμε την ελπίδα να κάνουμε καλύτερο τον κόσμο, διότι αυτά είναι ικανά να μας δώσουν περισσότερα απ’ όσα κατέχουμε. Μπορούν να μας δώσουν πίσω εκείνο που είχαμε και το έχουμε χάσει. Εκπαίδευσε λοιπόν το παιδί από τη πιο μικρή του ηλικία, όχι για να υπηρετήσει το δικό σου συμφέρον, αλλά για να υπηρετήσει ένα ιδανικό που είναι ικανό να φλογίσει τη νέα γενιά. Και αυτό το ιδανικό θα οδηγήσει όλους του ανθρώπους που διαπλάστηκαν με αυτό το τρόπο και κρατούν άσβεστο το ιδανικό τους από τη νηπιακή τους ηλικία. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ελπίδα μας.»

Βιβλιογραφία:

Βιβλία:

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΑΓΩΓΗΣ, Μαρία Μοντεσσόρι, Εκδόσεις Γλάρος
ΝΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΟΥΜΕ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ, Μαρία Μοντεσσόρι, Εκδόσεις Γλάρος
ΝΑ ΧΤΙΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΠΟΥ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙ, Μαρία Μοντεσσόρι, Εκδόσεις Γλάρος
Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ τ.β΄(17ος – 20ος αι.), Αντώνης Δανασσής Αφεντάκης, Αθήνα 1980

Άρθρα: