Σχολές Μυστηρίων και Μυστηριακές Θρησκείες του Αρχαίου Κόσμου

Τι ήταν, τι δίδασκαν εκεί, τι ρόλο έπαιζαν στην πολιτική και κοινωνική ζωή

“Μέσα στο χάος των ανθρωπίνων δεισιδαιμονιών, υπήρξε ένας θεσμός ο οποίος εμπόδισε τον άνθρωπο να περιέλθει σε απόλυτη κτηνωδία: ο θεσμός των Μυστηρίων”

Βολταίρος

Στην αρχή, διδασκόμαστε πως δεν υπήρχαν Μυστήρια. Η Γνώση (Vidya) ήταν κοινή για όλο το ανθρώπινο γένος και βασίλευε σε ολόκληρο τον κόσμο. Ήταν η Χρυσή Εποχή, η Satya Yuga. Όπως αναφέρεται στο Ινδικό έπος της Mahābhārata:

“…οι άνθρωποι δεν είχαν γίνει ακόμα κακοί σε εκείνες τις μέρες της ευδαιμονίας και αγνότητας, γιατί είχαν θεϊκή μάλλον, παρά ανθρώπινη φύση…”.

Αλλά, το ανθρώπινο γένος άρχισε να αυξάνεται ανεξέλεγκτα και διαφορές στις ιδιοσυγκρασίες των ατόμων παρουσιάστηκαν, τόσο φυσικές όσο και νοητικές. Οι φυσικές υπερβολές και μαζί με αυτές οι δεισιδαιμονίες εμφανίστηκαν. Η ιδιοτέλεια γεννήθηκε από επιθυμίες και πάθη άγνωστα μέχρι τότε και παράλληλα με την κακή χρήση της γνώσης και της εξουσίας οδήγησε στον πόλεμο ανάμεσα στους ανθρώπους. Ήταν πια φανερή η αναγκαιότητα να μειωθεί ο αριθμός εκείνων, οι οποίοι γνώριζαν. Έτσι εμφανίστηκε η Μύηση.

Τι ήταν, όμως, η Μύηση και οι σχολές Μυστηρίων, ποιος ο σκοπός τους και ποιος ο ρόλος τους;

Η λέξη Μύηση προέρχεται από το ρήμα “μυώ”, που στις μέρες μας σημαίνει το να αποκαλύψω σε κάποιον κάτι για το οποίο δε γνωρίζει, κάτι νέο, αλλά, ως αρχική σημασία είχε την ακριβώς αντίθετη, δηλαδή το να αποκρύψω, να κρατήσω το μυστικό▪ και ο Μύστης ήταν ο άνθρωπος που γνώριζε, αλλά δεν αποκάλυπτε αυτή τη γνώση. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που τα Μυστήρια καλύπτονται από ένα σκοτεινό πέπλο. Δεν είναι πολλά αυτά που ξέρουμε για αυτόν τον θεσμό (έναν θεσμό παγκόσμιο) και ας μην ξεχνάμε πως ο κάθε υποψήφιος στα Μυστήρια έπαιρνε αυστηρό όρκο σιωπής, να μην αποκαλύψει τίποτα από τα οποία θα δει, θα ακούσει, θα γνωρίσει. Ένα από τα σύμβολα των Μυστηρίων, εξάλλου, ήταν ένα μικρό παιδί που με το ένα δάκτυλο κλείνει το στόμα του, η χαρακτηριστική χειρονομία του να σιωπήσουμε.

Οι ρίζες των Μυστηρίων χάνονται πίσω στον χρόνο. Εξετάζοντας μόνο τις ιστορικές αναφορές, φαίνεται πως τα Μυστήρια της Σαμοθράκης είναι τα αρχαιότερα, αφού είναι και τα πρώτα που αναφέρονται από τους αρχαίους ιστορικούς, όπως ο Ηρόδοτος και ο Διόδωρος ο Σικελός. Η κατάσταση είναι πολύ πιο περίπλοκη όμως. Για παράδειγμα, ο Σαγχονιάθων, ένας Φοίνικας συγγραφέας του 13^ου αι. π.Χ. (του οποίου όμως η ύπαρξη αμφισβητείται, αν και θεωρούνταν υπαρκτός για τους αρχαίους), αναφερόμενος στα Μυστήρια της Σαμοθράκης, υποστήριξε πως ξεκίνησαν από την αρχή του χρόνου, πιθανόν χιλιάδες χρόνια πίσω από την εποχή του δηλαδή. Αλλά, νέες ενδείξεις, σε συνάρτηση με τις παραδόσεις των λαών, καταδεικνύουν πως τα πρώτα σημάδια αυτών των σχολών εμφανίζονται στη μακρινή ανατολή και τις στέπες της κεντρικής Ασίας και από εκεί με τα χρόνια έρχονται στη Δύση.

Από την άλλη μεριά, μελετώντας τις παραδόσεις των λαών, βλέπουμε μια καθαρά ουράνια και θεϊκή καταγωγή των Μυστηρίων. Σε όλους τους μύθους αναφέρεται πως η γνώση δόθηκε στους ανθρώπους από όντα πολύ ανώτερά τους. Όντα γεμάτα σοφία και καλοσύνη, που βλέπουν την ανθρωπότητα σαν παιδί χαμένο στο σκοτάδι και αποφασίζουν να τη βοηθήσουν. Αυτοί είναι που φέρνουν το φως της σοφίας στους ανθρώπους, τις επιστήμες, τις τέχνες, τα γράμματα και το συμβολικό τους στοιχείο, τη φωτιά. Δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε μακριά, μπορούμε απλά να θυμηθούμε τον δικό μας Προμηθέα που έφερε τη φωτιά στο ανθρώπινο γένος και μαζί της την ιατρική, τα μαθηματικά, την τέχνη της ναυσιπλοΐας, της καλλιέργειας και τόσα άλλα. Με τον Προμηθέα (και με άλλα αντίστοιχα όντα ανά τον κόσμο) ξεκινά ο θεσμός των Μυστηρίων, ένα δώρο των θεών προς τον άνθρωπο.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, τα Μυστήρια ήταν πάντα καλυμμένα με ένα σκοτεινό πέπλο, το οποίο δεν σηκωνόταν για τον οποιονδήποτε και όλοι όσοι συμμετείχαν σε αυτά ήταν δεμένοι με όρκο σιωπής. Παρόλα αυτά, κάποιες πληροφορίες έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας.

Οι ανθρωπολόγοι βλέπουν στις Σχολές Μυστηρίων έναν παγκόσμιο παραδοσιακό θεσμό. Υπήρξαν σε κάθε χώρο και χρόνο, από το Γιουκατάν μέχρι τη μεσόγειο και από τη Μογγολία μέχρι την Παταγωνία. Τα Μυστήρια δεν ήταν απλές γιορτές, ούτε συντεχνίες που κρατούσαν κρυφή τη γνώση από τους απλούς ανθρώπους. Επίσης δεν αποτελούσαν μια διαφορετική λατρεία, που ερχόταν σε αντίθεση με την καθιερωμένη θρησκεία κάθε λαού, αλλά θα μπορούσε να πει κανείς πως τη συμπλήρωναν, προσδίδοντάς της ένα βαθύ φιλοσοφικό περιεχόμενο.

Από τα στοιχεία που έχουν φτάσει σε εμάς βλέπουμε πως οι Σχολές Μυστηρίων είχαν πολλές διαφορετικές λειτουργίες:

Δίδασκαν τις τέχνες και τις επιστήμες: Τα Μυστήρια ήταν τα ανώτερα Πανεπιστήμια της εποχής τους. Οι υψηλότερες γνώσεις μεταβιβάζονταν στους κύκλους τους. Η ιατρική, η φυσική, τα μαθηματικά ήταν μόνο κάποιες από τις μυστηριακές γνώσεις πάνω στις οποίες οι υποψήφιοι μύστες εκπαιδεύονταν καθημερινά. Ας μη ξεχνάμε τους ιερείς του Ασκληπιού, τους γιατρούς της αρχαιότητας, που τώρα πια γνωρίζουμε πως κατείχαν εξέχουσα γνώση πάνω σε θέματα ανατομίας και ιατρικής, αφού έχουν βρεθεί μέχρι και κρανία με σημάδια επιτυχημένων εγχειρήσεων, σε μια εποχή που θεωρούμε πως η ιατρική ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, ένα συνονθύλευμα γνώσεων βοτανικής και δεισιδαιμονιών.

Είχαν ως σκοπό την ένωση του ανθρώπου με τον ανώτερό του εαυτό και τη θέαση της μίας Αλήθειας: Ένας σκοπός των Μυστηρίων και της Μύησης ήταν η ένωση του ανθρώπου με τον εαυτό του και με το Σύμπαν – Θεό. Βασική πίστη των Μυστηρίων, σε κάθε γωνιά του πλανήτη, είναι η διττή φύση του ανθρώπου, μία πλευρά γήινη, υλική και φθαρτή και μία πλευρά ουράνια, αθάνατη και πνευματική. Μέσα από ασκήσεις εξαγνισμού, ειδικές τελετουργίες, ιερουργίες και την καθημερινή εξάσκηση της παρατήρησης και της διόρθωσης του εαυτού του, ο υποψήφιος βάδιζε, βήμα βήμα, το αλχημικό μονοπάτι που μεταμορφώνει το κάρβουνο σε χρυσάφι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αντίληψης ήταν η Δελφική ρήση: “Γνώρισε τον εαυτό σου και θα γνωρίσεις το σύμπαν και τους Θεούς”.

Αναζητούσαν τη Μία Αλήθεια: Τα μυστήρια, αν και είχαν ιερατικό χαρακτήρα, διέφεραν από τις καθιερωμένες θρησκείες. Ο Μύστης δεν ήταν πιστός κάποιας συγκεκριμένης θρησκείας, ήταν αναζητητής της Μοναδικής Αλήθειας. Αναζητούσε την ουσία πίσω από την παρουσία, το νόημα πίσω από τις μορφές. Μελετούσε τη Φύση, που από μόνη της οδηγεί τον άνθρωπο στη γνώση των αιώνιων αληθειών▪ φτάνει να είναι απαλλαγμένος από προκαταλήψεις και να βλέπει με το μάτι της ψυχής.

Ήταν κέντρα διαμόρφωσης πολιτικών και ηγετών: Η πρώτη και βασική προϋπόθεση, για να μπορέσει κάποιος να οδηγήσει άλλους ανθρώπους, είναι πρώτα να έχει οδηγήσει τον ίδιο του τον εαυτό. Οι υποψήφιοι στα Μυστήρια μάθαιναν τον αυτοέλεγχο, την αξία της αποφασιστικότητας και αντιμετώπιζαν τον υποκειμενισμό, απαραίτητα στοιχεία που οδηγούν κάποιον στο μονοπάτι της αυτογνωσίας. Δεν είναι παράλογο, λοιπόν, που πολλοί Μύστες έγιναν πολιτικοί και νομοθέτες, για την ακρίβεια, οι γνωστότεροι νομοθέτες της αρχαίας Ελλάδας▪ ο Λυκούργος για τη Σπάρτη και ο Σόλωνας για την Αθήνα είχαν μυηθεί τόσο στα Ελληνικά όσο και στα Αιγυπτιακά Μυστήρια.

Ο άξονας όμως όλων αυτών ήταν η ηθική, η συνεχόμενη καλυτέρευση του εαυτού, η συνεχόμενη μάχη με το εσωτερικό τους σκοτάδι και η εξάσκηση των αρετών. Σε όλες τις Σχολές Μυστηρίων, ανεξαρτήτως λαού και περιοχής, τα πρωταρχικά μαθήματα και δοκιμασίες του υποψηφίου είχαν να κάνουν με την ηθική. Στο πρώτο πράγμα που κρινόταν ο καθένας ήταν η διαγωγή του και όχι οι ικανότητές, η κοινωνική θέση, η καταγωγή, το φύλο του. Ο Κικέρωνας μας λέει: “Ένας μυημένος πρέπει να ασκεί όλες τις αρετές που κατέχει: δικαιοσύνη, πιστότητα, ελευθεροφροσύνη, σεμνότητα, εγκράτεια”.

Για τους Μύστες το να δώσεις γνώση και δύναμη σε έναν άνθρωπο αμφιβόλου χαρακτήρα ισοδυναμούσε με έγκλημα, όπως στις μέρες μας είναι έγκλημα να δίνεις όπλο στον οποιονδήποτε χωρίς κανέναν έλεγχο. Αυτή η αντίληψη μετέπειτα πέρασε και στις Φιλοσοφικές Σχολές, τα τέκνα των Μυστηρίων, στις οποίες οι συμμετέχοντες πρώτα διαμορφώνονταν ηθικά και μετά λάμβαναν την οποιαδήποτε γνώση. Η αλήθεια μεταβιβαζόταν μόνο στους άξιους εμπιστοσύνης.

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως τα Μυστήρια ασκούσαν μεγάλη επιρροή στη θρησκευτική, πολιτική και κοινωνική ζωή της εποχή τους. Οι Μύστες ήταν δέκτες σεβασμού από τον λαό και στον Ελλαδικό χώρο αναφέρονταν σε αυτούς ως «εκείνοι που γνωρίζουν». Οι σπουδαιότεροι άνθρωποι της αρχαιότητας ήταν μυημένοι σε κάποιο από τα Μυστήρια. Ακόμα και αυτοκράτορες επιζητούσαν τη μύηση, άλλοι επιτυχημένα, όπως οι Αδριανός, Βεσπασιανός και Ιουλιανός και άλλοι αποτυχημένα, όπως στην περίπτωση του Νέρωνα.

Αν θέλουμε, όμως, να καταλάβουμε την πραγματική επιρροή που τα Μυστήρια έχουν ως τις μέρες μας, δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε μακρύτερα από τη φυσική τους συνέχεια, τις Σχολές Φιλοσοφίας. Οι σπουδαιότεροι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, οι άνθρωποι που δημιούργησαν τη φιλοσοφία ως έννοια αλλά και διαμόρφωσαν της αρχές του δυτικού πολιτισμού, ήταν μυημένοι. Ο μεγάλος Πυθαγόρας, ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Πλάτωνας είναι μόνο μερικοί από τους μυημένους, που μετέφεραν τη σοφία που πήραν στους ναούς σε ένα ευρύτερο φιλοσοφικό πλαίσιο. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα όλων δεν είναι άλλος από τον Πυθαγόρα, του οποίου η σχολή στην Κάτω Ιταλία μοιραζόταν πολλά κοινά με τις μυστηριακές αδελφότητες και για τον οποίον μελετητές γράφουν πως ήταν μυημένος σε όλα τα μυητικά και θρησκευτικά συστήματα της εποχής του.

Όπως όλα τα ενσαρκωμένα πράγματα, έτσι και τα Μυστήρια ακολούθησαν τη ροή του χρόνου και παραδόθηκαν στη φθορά. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Ά, με διάταγμά του το 392, θα κλείσει όλα τα μη χριστιανικά ιερά της αυτοκρατορίας. Οι ιεροί χώροι θα λεηλατηθούν και θα ρημαχτούν και οι Μύστες θα περάσουν στην αφάνεια. Για κάποιους μελετητές τα Μυστήρια πεθαίνουν εκεί, για άλλους όμως επιβίωσαν και επέστρεψαν στα μέρη από όπου είχαν έρθει, στα βουνά της Ανατολής και εκεί θα παραμείνουν κρυμμένα, μέχρι ο άνθρωπος να είναι έτοιμος να δεχτεί τη φλόγα τους ξανά.

Όσο θα υπάρχουν άνθρωποι που αναζητούν τη μία μοναδική αλήθεια πίσω από τα πέπλα, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι που θα βαδίζουν το μονοπάτι της αλχημικής μετάλλαξης της προσωπικότητας, τόσο η φλόγα των Μυστηρίων θα διατηρείται ζωντανή, κρυμμένη μέσα στις καρδιές τους. Και ποιος ξέρει ίσως κάποτε ο Πνευματικός Ήλιος να ανατείλει ξανά, αποκαλύπτοντας για άλλη μια φορά το μυστήριο…

“Εδώ τελειώνει κάθε διδασκαλία. Βλέπει κανείς τη Φύση και όλα τα πράγματα” – Κλήμης ο Αλεξανδρινός

Βιβλιογραφία

Blavatsky H. P. Αρχαία Μυστήρια, Ιάμβλιχος, Αθήνα, 1989.
Godwin J. Μυστηριακές Θρησκείες του Αρχαίου Κόσμου, Καρδαμίτσας, Αθήνα. 1996.
Kingsley P. Στα Μυστικά Μέρη της Αρχαίας Ελληνικής Σοφίας, Διόπτρα, Αθήνα, 2001.
https://plato.stanford.edu/entries/mysticism/
https://en.wikipedia.org/wiki/Mysticism#Hellenistic_world
http://thesecretrealtruth.blogspot.com/2011/04/blog-post_10.html

Συγγραφέας: Λυκαργύρης Γιώργος