Η Πόλη σε διάφορους Πολιτισμούς

Υπάρχουν πολλές έννοιες και λέξεις που θα κέντριζαν το ενδιαφέρον ενός αναγνώστη, που ψάχνει να βρει πληροφορίες για την ίδρυση μιας αρχαίας πόλης. Μία από αυτές είναι και η «Ιερή Γεωγραφία», η οποία αποτελεί μια σύνδεση, μια ένωση στοιχείων, μία σύζευξη του Ουρανού και της Γης, που μέσα στη διάσταση του χώρου και του χρόνου συναντιούνται οι δυνάμεις σε χώρους ιερούς, σε τόπους και σε κέντρα δύναμης. Αυτές οι συνδέσεις, αυτοί οι δεσμοί είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της Ιερής Γεωγραφίας για κάθε ξεχωριστή Πόλη, διαποτίζοντας τις παραδοσιακές κοινωνίες του παρελθόντος. Μελετώντας τους κοσμογονικούς και ιδρυτικούς μύθους ενός αρχαίου πολιτισμού ή το μύθο δημιουργίας μιας αρχαίας πόλης, συναντάμε αρχετυπικά πρότυπα πόλεων, μνημείων και ναών.

Κάθε ιερή πόλη γίνονταν ένα κέντρο, ένα axis mundi, όπου μέσα από αυτό διακρίνεται το σημείο συνάντησης ουρανού και γης και εκεί το βέβηλο μεταμορφώνονταν σε ιερό. Η παραδοσιακή πόλη δημιουργήθηκε μέσα στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα κι έγινε ένας καθρέπτης του ουρανού, που συνδέει τον άνθρωπο με τις ουράνιες αρχές του. Γι’ αυτό άλλωστε συναντάμε μέσα στους μύθους πως η πόλη ιεροποιείται από τις τελετές προσανατολισμού, τον τρόπο δηλαδή που σχετίζεται με τα αστέρια του ουρανού και που οριοθετείται με τα τρία βασικά αρχέτυπα που διέπουν την ίδρυσή της: το κέντρο, το τετράγωνο και τον κύκλο. Η ιερή ένωση ουρανού και γης, Θεού και ανθρώπου, αόρατου και ορατού, ουσίας και παρουσίας ήταν εφικτή χάρη στην εγκαθίδρυση, με τις τελετές προσανατολισμού, ενός κέντρου, άξονα ή βωμού.

Καθώς το συγκεκριμένο θέμα είναι τόσο μεγάλο, τα στοιχεία για την ίδρυση κάθε ιερής πόλης ενός αρχαίου παραδοσιακού πολιτισμού δεν είναι δυνατόν να περιοριστούν σε ένα μόνο βιβλίο, πόσο μάλλον σε ένα άρθρο. Όμως, σε αυτή την παρουσίαση του συγκεκριμένου τεύχους, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε ενδεικτικά έως και επιγραμματικά μια μικρή γεύση για κάποιες από αυτές τις πόλεις, που είναι «κοσμήματα» επάνω στον χώρο και σε μια περίοδο αιώνων μέσα στο χρόνο…

Θήβες – Η ιερή πόλη

Οι Θήβες των εκατό πυλών βρίσκονταν δίπλα στον ποταμό Νείλο και εκτείνονταν και στις δυο του όχθες, με έναν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό συμβολισμό. Από τη μια πλευρά στην ανατολή ήταν οι κατοικίες των ζωντανών και από την άλλη οι κατοικίες των νεκρών. Αυτό ήταν ένα στοιχείο σημαντικό μέσα στη θρησκευτική αντίληψη των αρχαίων Αιγυπτίων (που το εφάρμοσαν και σε μεταγενέστερες εποχές και άλλοι λαοί) για το αόρατο και το ορατό, για τα Μυστήρια και το Ιερό.

Ως έδρα της Μεφιτικής κοσμογονίας και της Τριάδας των Άμμωνα, Μουτ και Κχονσού, οι Θήβες ήταν γνωστές στην αρχαία Αίγυπτο κατά το τέλος του Νέου Βασιλείου ως Νιούτ-ιμν (niwt-imn), «Η Πόλη του Άμωνα».

Στις Θήβες δημιουργήθηκαν επιβλητικά αρχιτεκτονικά συμπλέγματα ναών και κτηρίων στην ανατολή και μεγαλοπρεπών τάφων στη δύση. Η συγκεκριμένη πόλη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα τελετουργικά και θρησκευτικά κέντρα του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού. Οι ναοί ήταν οι κατοικίες των Θεών, αλλά και η επαφή των ανθρώπων με το ιερό, το μυστήριο. Βλέπουμε στους ναούς αυτούς την εικόνα του Σύμπαντος με τις επτά θεμελιώδεις αρχές, τα τμήματα που αποτελούν μέρη ενός ναού (λεωφόρος των σφιγγών, τους Πυλώνες, την υπόστυλη αίθουσα, το ιερό…). Οι ναοί, τα μνημεία, όπως και οι άνθρωποι αποτελούσαν ομάδες και συμπλέγματα: το Ραμσείο, ο Ναός της Χατσεπσούτ, ο ναός του Καρνάκ, ο ναός του Λούξορ, οι κολοσσοί του Μέμνωνα.

Ο προσεγμένος και καλά μελετημένος προσανατολισμός των αιγυπτιακών ναών ήταν άρρηκτα δεμένος με τον έναστρο ουρανό και κυρίως με το κοντινότερο άστρο του δικού μας συστήματος, τον Ήλιο. Ο φωτοδότης ήλιος έριχνε τις ακτίνες του σε σημαντικές στιγμές του χρόνου στο εσωτερικό των ναών, συμμετέχοντας στις ιεροποιήσεις των λατρευτικών χώρων και στις θρησκευτικές ιερές γιορτές και τελετουργίες του αιγυπτιακού πανθέου.

Αθήνα – Η πόλη – κράτος

Οι Αθηναϊκοί μύθοι και παραδόσεις αποτέλεσαν επί αιώνες την πνευματική κληρονομιά της πόλης – κράτους. Οι παραδόσεις αναφέρονται σε συγκεκριμένα πρόσωπα, βασιλείς και ήρωες, και σε διάφορα περιστατικά της ζωής τους, που σηματοδότησαν την πορεία της Αθήνας μέσα στην Ιστορία. Το πιο γνωστό και το πιο ιερό κομμάτι της πόλης είναι ο φυσικός της Βράχος.
Επάνω στον βράχο και μάλιστα γύρω στο Ερεχθείο, όπου είχαν συγκεντρωθεί στη διάρκεια των αιώνων διάφορες λατρείες χθόνιας φύσεως, βρίσκονται οι τάφοι των δύο οικιστών της πόλεως, του Κέκροπα και του Ερεχθέα, που συνδέονται στενότατα με την πίστη των Αθηναίων για την αυτόχθονη καταγωγή τους. Ο Εριχθόνιος –μια μορφή νήπιου θεού που γεννήθηκε από τη Γη και ανατράφηκε από την Αθηνά– ταυτιζόταν συνήθως με τον Ερεχθέα, ιερό πρόσωπο και μυθικό βασιλιά, που είχε ενταφιασθεί μέσα στον μεταγενέστερο ναό του. Το Ερεχθείο αποτελεί μοναδικό στην ιδιομορφία του κτίσμα. Και την ιδιομορφία αυτή την επέβαλλαν στον αρχιτέκτονα οι θρησκευτικές και λατρευτικές ανάγκες που έπρεπε να υπηρετηθούν. Για το λόγο αυτό, το Ερεχθείο παραμένει ο πιο ιερός χώρος επάνω στην Ακρόπολη, ακόμα και ύστερα από την ανέγερση του πιο λαμπρού δωρικού ναού της Ελλάδας, του Παρθενώνα.

Στην Αθήνα οι μύθοι κωδικοποιούν, μεταξύ άλλων, αυτή τη συμφωνία προστασίας, όπως και ο μύθος της διεκδίκησης του ονόματος της πόλης από την Αθηνά και τον Ποσειδώνα. Ένα ελαιόδεντρο, το δώρο που πρόσφερε η Αθηνά, υπήρξε το σημείο που σφράγισε τη σχέση μεταξύ της πόλεως των Αθηνών και της θεάς και αποτέλεσε την εγγύηση ύπαρξης της Αθήνας, καθώς και το συμβολικό πυρήνα της θρησκείας της πόλης, που δεν θα μπορούσε να βρίσκεται αλλού, παρά μόνο στην Ακρόπολη…

Ρώμη – Η αιώνια πόλη

Σύμφωνα με το θρύλο, η Ρώμη ιδρύθηκε το 753 π.Χ. από το Ρωμύλο και το Ρέμο, δύο δίδυμα αδέρφια, απογόνους του Τρώα πρίγκιπα Αινεία, που ανατράφηκαν από μια λύκαινα. Η παράδοση θέλει την ίδρυση της Ρώμης να λαμβάνει χώρα στις 21 Απριλίου 753 π.Χ.

Ο Ρωμύλος και ο Ρέμος ίδρυσαν και έχτισαν τη Ρώμη, σκάβοντας στη γη το μαγικό τετράγωνο που οροθετούσε και προστάτευε τη μελλοντική πόλη. Το σκαμμένο χαντάκι ονομάζεται “Mundus” (Κόσμος), ενώ η πρώτη τάφρος είναι τετράγωνη (Roma quadrata).

Η πόλη της Ρώμης αναπτύχθηκε γύρω από ένα οχυρό στον ποταμό Τίβερη, αποτελώντας σταυροδρόμι των ταξιδευτών και των εμπόρων. Η Ρωμαϊκή παράδοση, όπως και οι αποδείξεις που παρέχουν οι αρχαιολόγοι, καταδεικνύει ένα σύμπλεγμα στη Ρωμαϊκή Αγορά (Forum Romanum), ως έδρα του βασιλέως και του πρώτου θρησκευτικού κέντρου. Ο Νουμάς Πομπίλιος¹ αποτέλεσε το δεύτερο βασιλιά της Ρώμης, ως διάδοχο του Ρωμύλου. Ήταν αυτός που έβαλε σε εφαρμογή τα πρώτα μεγάλα έργα ανοικοδόμησης της πόλης, το παλάτι του στη Ρετζία και τον Οίκο των Εστιάδων Παρθένων. Ακόμη, λέγεται ότι έκαμε μια πλήρη οροθέτηση της Ρώμης. Διαίρεσε τη χώρα σε μέρη, που τα ονόμασε Pagus (από το Δωρικό Παγά<Πηγή, διότι οι κώμες ιδρύονταν δίπλα σε πηγές ή από τη λέξη πάγος που σημαίνει βράχος- λόφος, επειδή οι πρώτοι οικισμοί κτίζονταν επάνω σε λόφους).

Επίσης, μέσα από το χώρο της αρχαιοαστρονομίας, μία νέα θεωρία αναφέρεται για τον επιβλητικό φωτισμό που κυριαρχεί στο Πάνθεον ², τον πασίγνωστο ναό που έκτισε στη καρδιά της Ρώμης ο αυτοκράτορας Αδριανός. Ενδεχομένως ο «ναός όλων των θεών» να λειτουργούσε ως ένα τεράστιο ηλιακό ρολόι, με μια ισχυρή δέσμη φωτός να απλώνεται στην πελώρια είσοδο, τη στιγμή που ο αυτοκράτορας εισερχόταν στο κτίριο. Δηλαδή, κατασκευάστηκε με τέτοιον τρόπο, ώστε το φως του ήλιου να «λούζει» τον Ρωμαίο αυτοκράτορα μία συγκεκριμένη ώρα της μέρας, για να αναδεικνύει το θεϊκό μεγαλείο του ενώπιον των κοινών θνητών.

Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν το λαμπρό φως ως την ανύψωση του Αυτοκράτορά τους στη σφαίρα των θεών, της θεϊκής του δύναμης με την είσοδό του στο κτίριο αυτό, που χρησιμοποιούνταν ως αίθουσα ακροάσεων, αλλά και ως τόπος λατρείας.

Τεοτιχουακάν – Η πόλη των Θεών

Η πόλη Τεοτιχουακάν αποτελεί ακόμα και σήμερα ένα μεγάλο μυστήριο για τους αρχαιολόγους. Πρόκειται για ένα επιβλητικό σύμπλεγμα ναών, που είναι τοποθετημένοι με απόλυτες γεωμετρικές και συμβολικές αρχές. Η πόλη καλύπτει το εκπληκτικό μέγεθος των δώδεκα τετραγωνικών χιλιομέτρων, ενώ σημαντικότερο έκθεμα της δεν είναι άλλο από την πασίγνωστη πυραμίδα του Ηλίου, την τρίτη μεγαλύτερη πυραμίδα στη Γη. Υπολογίζεται πως το συνολικό βάρος των λίθων που χρησιμοποιήθηκαν για τη κατασκευή της, ξεπερνούν το βάρος των τριών μεγάλων πυραμίδων της Γκίζας.

Στο Τεοτιχουακάν υπάρχει μια μεγαλοπρέπεια. Είναι το μέρος που, όπως σημειώνεται, γεννήθηκαν ο Ήλιος, η Σελήνη και ο άνθρωπος, εκεί όπου οι θνητοί μεταμορφώνονταν σε υπερφυσικά όντα. Τεοτιχουακάν στα ναουάτλ σημαίνει «Η Πόλη των Θεών» ή «Εκεί όπου οι άνθρωποι γίνονται θεοί».

Είναι πολλές εξάλλου οι εκπληκτικές κατασκευές που υπάρχουν κατά μήκος τής Λεωφόρου των Νεκρών, ενός λιθόστρωτου δρόμου που εκτείνεται τρία χιλιόμετρα από τον βορρά προς τον νότο. Πέρα από την Πυραμίδα τού Ήλιου, ύψους άνω των 20 ορόφων, χτισμένη πάνω από ένα σπήλαιο από το οποίο ανάβλυζε λάβα, στη Λεωφόρο των Νεκρών υπάρχει η Πυραμίδα της Σελήνης³, καθώς και ο ναός του Quetzalcoatl, όπου με τον θρύλο είναι ο λευκός γενειοφόρος άνδρας, που κατέφθασε από την Ανατολή…
Το σχήμα της κεντρικής πόλης ήταν τετραγωνικό, με σαφή προσανατολισμό Βορρά – Νότου και απόκλιση 15 μοιρών ανατολικά, γεγονός που υποδεικνύει ακριβείς αστρονομικούς υπολογισμούς. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως το σύνολο των μνημείων της αρχαίας πόλης είναι προσανατολισμένο προς τον αστερισμό των Πλειάδων στο ουράνιο στερέωμα. Η πόλη αντιμετωπιζόταν ως θηλυκή αρχή, που αγκάλιαζε όλα όσα βρίσκονταν μέσα στα όρια της. Μέσα από τον αριθμό τέσσερα θεωρείτο πως επιτυγχανόταν η ισορροπία των τεσσάρων στοιχείων, τα οποία αντιπροσώπευαν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ένα βασικό άξονα της μυθολογίας των λαών της κεντρικής Αμερικής.

Τενοτσιτλάν – Η ιερή πόλη

Οι Αζτέκοι ήταν ένας λαός με αμφίβολη προέλευση. Ένας μύθος τους αναφέρει ότι κατάγονταν από το Αζτλάν (Aztlán)⁴, ένα νησί του ωκεανού. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι έπρεπε να μετακινούνται συνεχώς πεζοί, από το Βορρά μέχρι το κέντρο του σημερινού Μεξικού, ψάχνοντας για τη γη που του είχε υποσχεθεί ο θεός Huizilopotli. Το ιερατείο τους είχε σαφείς οδηγίες . Έπρεπε να περιπλανηθούν μέχρι να συναντήσουν μία λίμνη με ένα νησί κι έναν κάκτο, πάνω στον οποίον ένας αετός θα έτρωγε ένα φίδι. Όταν λοιπόν οι ιερείς είδαν τον οιωνό, αναφώνησαν: «Tenuxtíλan kwauhλi iλoayakan», που σημαίνει: «Ιδού η Ιερή Πόλη, όπου ο Αετός κατασπαράζει το φίδι». Ένας μύθος που συνδέει τους τρεις κόσμους (Ουράνιο – Γήινο – Χθόνιο). Αυτός ήταν ο ιδρυτικός μύθος για την πόλη – θαύμα της αυτοκρατορίας των Αζτέκα (ένας μύθος που απεικονίζεται σήμερα στη σημαία του σύγχρονου Μεξικό). Η Τενοτσιτλάν δημιουργήθηκε με τα ίδια πρότυπα, με το ίδιο τυπικό, όπου στο κέντρο της κατασκευάστηκε το τελετουργικό – μαγικό κέντρο (Templo Mayor).

Η πρωτεύουσα των Αζτέκα ήταν μεγαλύτερη από οποιαδήποτε πόλη της Ευρώπης. Ήταν η «Βενετία» των τροπικών, η οποία διασχίζονταν από κανάλια και δρόμους που διασταυρώνονταν σε ορθές γωνίες και οδηγούσαν στις επιβλητικές πυραμίδες και στους μεγάλους ναούς για την λατρεία των θεών. Η αστρονομία και οι τέχνες άνθιζαν και Αζτέκοι τεχνίτες έφτιαχναν όμορφα αντικείμενα με φτερά, χρυσάφι και πολύτιμους λίθους.

Κούσκο – Ο «Ομφαλός» της Γης

Το Κούσκο στο Περού, ήταν η αρχαία πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Ίνκας και βρίσκεται σε ένα υψόμετρο που αγγίζει τα 3.330 μέτρα. Υπάρχει μία αίγλη άλλων εποχών και μία μυστηριακή ατμόσφαιρα του «Ομφαλού της Γης», όπως αποκαλούν οι Περουβιανοί το Κούσκο. Από αυτόν τον πνευματικό ομφαλό της αυτοκρατορίας προέκυψαν 42 ιερές γραμμές ή τσέκοι με 328 συσχετισμένα ιερά ή ουακά (κανάλια, βρύσες, βασιλικά σπίτια, σπηλιές, ογκόλιθοι, πηγές). Αυτά τα τεκμήρια οριοθέτησαν τα τέσσερα τέταρτα της αυτοκρατορίας.

Ο μύθος αναφέρει πως η πόλη χτίστηκε από τα αδέλφια Manco Capac και Mama Ocllo, που θεωρούνταν απόγονοι του Ήλιου. Αυτοί ξεκίνησαν από τη περιοχή της λίμνης Τιτικάκα και, έχοντας μαζί τους ένα χρυσό σκήπτρο, δοκίμαζαν τη γονιμότητα της περιοχής, μέχρι που ίδρυσαν την πόλη Κούσκο, που έγινε το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της αυτοκρατορίας των Ίνκας.

Στο Κούσκο επίσης, σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε ένας μεγάλος και επιβλητικός ναός που είχε τη μορφή ενός πούμα, το Sacsahuaman. Εκεί υπήρχε και η αποθήκη της πόλης. Σύμφωνα με το σχέδιο της πόλης, η Ακρόπολη ήταν το κεφάλι του και η πόλη το σώμα του.

Ο κεντρικός τομέας του Κούσκο περιλάμβανε παλάτια, ναούς και δημόσια κτίρια. Η καρδιά της πόλης και της αυτοκρατορίας ήταν ο Coricancha, ο Ναός του Ήλιου. Το Coricancha λειτουργούσε επίσης ως παρατηρητήριο για τα ηλιοστάσια, τις ισημερίες και τις εκλείψεις ήλιου, που ήταν σημαντικοί δείκτες του χρόνου για τα ιερά τελετουργικά δρώμενα των Ίνκας, αλλά και λειτουργικά για τις καλλιέργειες των αχανών εκτάσεων αυτής της απέραντης γης.

Γίνεται αντιληπτό πως οι περισσότεροι παραδοσιακοί πολιτισμοί δημιούργησαν τον κόσμο τους, τις πόλεις τους σύμφωνα με το ουράνιο πρότυπο των θεοτήτων τους. Με αυτό τον τρόπο, οι άνθρωποι εκείνων των εποχών δεν ζούσαν τυχαία σε έναν χώρο χαοτικό, αλλά ο κόσμος τους βρίσκονταν σε μια ιερή τάξη, σ’ ένα οργανωμένο σύνολο μέσα στον Κόσμο, μέσα στο Σύμπαν.

Όπως αναφέρει και ο Πλάτωνας: «ο αισθητός κόσμος είναι ένα ακριβές αντίγραφο του ουράνιου σχεδίου» ή όπως το εξέφρασε ποιητικά ο Ελύτης: «Ναοί στο σχήμα του Ουρανού…» και ο άνθρωπος γίνεται ένας δημιουργός στο επίπεδό του…!

Παραπομπές

¹ Νουμάς Από τα πολιτικά του έργα θαυμάζεται προπάντων η διαίρεση του λαού κατά τέχνες. Ήταν τα περίφημα Κολλέγια, τα οποία έκαναν συγκεντρώσεις και τελετές. Επίσης διόρθωσε το ημερολόγιο και κανόνισε τους μήνες.

² Το Πάνθεον κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις διαταγές του Αδριανού και ολοκληρώθηκε το 128 μ.Χ., ενώ ο ημισφαιρικός θόλος φέρει ένα κυκλικό άνοιγμα, γνωστό ως «oculus». Αυτό το άνοιγμα είναι η μοναδική πηγή φυσικού φωτός και κρατά έξω από το κτίριο τη βροχή ή το χιόνι. «Οι ακριβείς υπολογισμοί που έγιναν πάνω στην κατασκευή και τη θέση του κτηρίου δείχνουν ότι το μέγεθος και το σχήμα της δέσμης φωτός πέφτουν με απόλυτη ακρίβεια πάνω σε μια πέτρινη, ημικυκλική αψίδα», η οποία βρίσκεται στην είσοδο, όπως ανακοίνωσαν οι επιστήμονες.

Ο Τζούλιο Μάλι, ιστορικός της αρχαίας αρχιτεκτονικής από το Πολυτεχνείο του Μιλάνου και ο Ρόμπερτ Χάνα, Νεοζηλανδός αρχαιολόγος, πρόσεξαν ότι στη διάρκεια της εαρινής ισημερίας ακριβώς στις 12 το μεσημέρι, μια κυκλική ακτίνα φωτός λάμπει μέσα από το oculus και φωτίζει την επιβλητική είσοδο του Πάνθεον. Οι δύο επιστήμονες ασχολούνται με αυτή τη θεωρία από το 2009 και πρόσφατα τα συμπεράσματά τους δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Numen».

³ Η πυραμίδα της Σελήνης ολοκληρώνει το συγκρότημα ναών. Μια πλαγιά μπροστά από τις σκάλες της πυραμίδας οδηγεί στη Λεωφόρο των Νεκρών, ενώ στη κορυφή της πυραμίδας υπάρχει μια εξέδρα που χρησιμοποιείτο για τη διεξαγωγή τελετών προς τιμή της Μεγάλης Θεάς της Τεοτιχουακάν, η οποία αντιπροσώπευε τη Θεά του νερού, της γονιμότητας, της γης και της Δημιουργίας γενικότερα.

Απέναντι από το βωμό της Μεγάλης Θεάς, βρίσκεται η Πλατεία της Σελήνης (Plaza de la Luna). Η πλατεία αυτή, περιλαμβάνει ένα κεντρικό βωμό και μια πρωτότυπη κατασκευή με εσωτερικές διαιρέσεις. Η κατασκευή αυτή αποτελείται από τέσσερις ορθογώνιους και διαγώνιους φορείς τα οποία διαμορφώνουν το Σταυρό του Τεοτιουακάν, όπως αποκαλείται.

⁴ Αυτοαποκαλούνται, aztékaλ (στον ενικό αριθμό) και aztekah (στον πληθυντικό), δηλαδή «ο λαός που έρχεται, ή κατοικεί κοντά στα ύδατα».

Βιβλιογραφία:

«Θήβες – Η πόλη των Θεών» Jorge Angel Livraga Rizzi, Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη, Αθήνα 2006.
«Η Νέα Ανθρωπολογία», F. Schwarz, Μτφ Ι. Μούστρη, Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη, Αθήνα 1991.
Κόσμος και Ιστορία Mircea Eliade, Μτφ Στρατή Ψάλτου, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.
«Το Ιερό και το βέβηλο», Mircea Eliade, Εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα 2002.
«Οι Μαγικές Πόλεις», J. M. Angebert, Μτφ Μαρίνα Λώμη, Εκδόσεις Αστέρι, 1980.

Διαδίκτυο:

Συγγραφέας: Κληματσίδας Χάρης