«Μεταφυσικά και εσωτερικά, υπάρχει ένα μόνο στοιχείο στη φύση, στην πηγή του οποίου, βρίσκεται η θεότητα. Τα δήθεν επτά στοιχεία από τα οποία έχουν ήδη εκδηλωθεί πέντε και έχει βεβαιωθεί η ύπαρξή τους δεν είναι παρά το περίβλημα, ο πέπλος της θεότητας αυτής, από την ουσία της οποίας προέρχεται, κατ’ ευθείαν ο άνθρωπος, είτε τον θεωρούμε από τη φυσική άποψη, είτε από την ψυχική, νοητική ή πνευματική».
Έλενα Πέτροβνα Μπλαβάτσκυ, Μυστική Διδασκαλία, 2ος τόμος
Με αυτά τα λόγια αρχίζει την αναφορά της στα 4 στοιχεία η Ε. Π. Μπ. Η ενότητα των στοιχείων είναι το σημείο αφετηρίας και για τον Πλάτωνα στον διάλογό του «Τίμαιος», όπου πραγματεύεται θέματα κοσμογονίας και ανθρωπογονίας.
Στα 4 στοιχεία αναφέρθηκαν και οι προσωκρατικοί ή φυσικοί φιλόσοφοι. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Θαλή, για τον οποίο αρχή ήταν το ύδωρ και του Ηρακλείτου, όπου η παγκόσμια ροή και το παγκόσμιο αέναο γίγνεσθαι ήταν κινήσεις, εκπομπές, από ή προς το πυρ.
Σε όλους τους αρχαίους λαούς υπήρχε και συναντούμε στα κείμενα και τα σύμβολά τους την διδασκαλία των τεσσάρων στοιχείων. Ας αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα.
Πρώτα απ’ όλα το σύμβολο του Λωτού στην Ανατολή, σαν σύμβολο του μαθητή και στοιχείο που συνοδεύει τις περισσότερες θεότητες, δεν είναι παρά η σύνοψη μιας διαδικασίας η οποία διαπερνά και ενώνει τα 4 στοιχεία. Φυτρώνει στη λάσπη – χώμα, περνά το νερό – βγαίνει στον αέρα ανοίγει τα πέταλα στον ήλιο – φωτιά.
Για τους Εβραίους στη Βίβλο, ο θεός είναι «πυρ καταναλίσκον».
Στην Αίγυπτο έχουμε το σύμβολο της σφίγγας το οποίο πάλι συνοψίζει τα τέσσερα στοιχεία: έχει σώμα ταύρου, πόδια λιονταριού, φτερά αετού, και ανθρώπινο κεφάλι. Στην Ερμητική αλχημική διδασκαλία και συμβολισμό, ο ταύρος αντιστοιχεί στο στοιχείο γη, το λιοντάρι στο νερό, ο αετός στον αέρα, και ο άνθρωπος στη φωτιά.
Στα πλαίσια του Χριστιανισμού βλέπουμε να συμβολίζονται με τα 4 συμβολικά όντα ταύρο -λιοντάρι – αετό και άγγελο οι 4 Ευαγγελιστές.
Στις διάφορες θεότητες που λατρεύτηκαν σε όλες τις εποχές πάντα βρίσκουμε τους κυρίους των 4 στοιχείων. Υπάρχουν διαφοροποιήσεις, λόγω των διαφοροποιήσεων, μετασχηματισμών και μορφών εκδήλωσης των στοιχείων, αλλά παρ’ όλα αυτά ο τετραπλός Δίας ή ο Βράχμα με τα 4 πρόσωπα στην Ινδία, είναι ξεκάθαρες αναφορές.
Ακόμη η κυριαρχία ή η επίδραση του ανθρώπου πάνω στα στοιχεία αυτά πάντα ήταν μια από τις προσπάθειές του. Έτσι ο Ιωάννης ο Πρόδρομος λέει ότι αυτός βαπτίζει με νερό αλλά εκείνος που θα έρθει μετά θα βαπτίζει με πνεύμα άγιο και φωτιά. Ο Αχιλλέας βαπτίζεται σε μια πηγή φωτιάς, η Δήμητρα βυθίζει το βασιλόπουλο της Ελευσίνας στη φωτιά για να το κάνει αθάνατο και μέχρι τις μέρες μας τα λουτρά φωτιάς – πήδημα πάνω από φωτιά-είναι μια παγανιστική συνήθεια που διατηρείται. Ακόμη οι όρκοι στο όνομα της φωτιάς είναι κάτι το συνηθισμένο «φωτιά να με κάψει αν το έκαμα» λέει ο απλός χωρικός όταν αρνείται κάτι και μας υπενθυμίζει τα λόγια του Σοφοκλή στην Αντιγόνη: «Ήμεν δ’ έτοιμοι και μύδροις αίρειν χεροίν και πύρ διέρπειν και θεούς ορκωμοτείν το μήτε δράσε μήτω τω ξυνειδέναι το πράγμα…»
Όμως αφήνοντας τις διάφορες αναφορές ας εξετάσουμε τα λεγόμενα του Πλάτωνα στον Τίμαιο που μας φέρνουν σε επαφή με τα στοιχεία χωριστά και τη σχέση που έχει ο άνθρωπος με αυτά. Σύμφωνα με τον μεγάλο φιλόσοφο στην αρχή τα στοιχεία βρίσκονται «συγκεχυμένα αλόγως και αμέτρως». Όμως ο Δημιουργός τα διαχωρίζει και έτσι έχουμε τη γη – τα νερά – τον αέρα και τη φωτιά. Χρειάζεται όμως για να βρούμε τη ρίζα τους να ανατρέξουμε στην ανάλυσή τους. Έτσι θα βρούμε την αντιστοιχία της φωτιάς με το τετράεδρο, της γης με τον κύβο, του νερού με το εικοσάεδρο και του αέρα με το οκτάεδρο. Η φωτιά είναι το λεπτότερο στοιχείο που διαπερνά τα άλλα. Ο νόμος της αναλογίας είναι αυτός που ρυθμίζει την αρμονική συνύπαρξη των στοιχείων. Κάθε δοχείο σε μικρή ποσότητα κατευθύνεται προς τα εκεί που βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος του από το οποίο έχει αποκοπεί. Το νερό στη θάλασσα και η φωτιά στον ωκεανό φωτιάς που βρίσκεται πιο κοντά στον ήλιο και τυλίγει τη γη. Ο άνθρωπος πρέπει να εναρμονίσει μέσα του τα τέσσερα στοιχεία και να ρυθμίσει την ισορροπία τους ακολουθώντας τις αναλογίες και τις κινήσεις που χρειάζεται για να είναι φυσικός και υγιής. Η διατάραξη της ισορροπίας τους μέσα στον άνθρωπο είναι η αιτία των ασθενειών, κάτι που υποστήριζαν και οι μεγάλοι γιατροί της αρχαιότητας.
Όμως ας αναφέρουμε συνοπτικά το κάθε στοιχείο χωριστά και ας το δούμε όπως μας το παρουσιάζει η φύση – πέπλος, αφού όπως είδαμε στην αρχή τα στοιχεία είναι πέπλα και πίσω τους κρύβονται πνεύματα ή ανώτερες συνειδητές δυνάμεις και αρχές.
Η γη
Είναι το χονδροειδέστερο στοιχείο. Χαρακτηρίζεται από την αδράνεια και τη σταθερότητα, Συσχετίζεται, από τις εποχές, με το φθινόπωρο. Τα ζώδια που του αντιστοιχούν είναι: ο Ταύρος, η Παρθένος, ο Αιγόκερως.
Κυβερνάται από τις χθόνιες θεότητες όπως ο Πλούτωνας και η Δήμητρα. Προσφέρει τα στοιχεία για την ανάπτυξη των καρπών, είναι η «ζείδωρος άρουρα» του Ομήρου.
Στον άνθρωπο αντιστοιχεί με το φυσικό σώμα, το γήινο που επιστρέφει στη γη όταν πεθαίνει. Διαπερνάται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από τα άλλα στοιχεία. Αυτή του η ιδιότητα του δίνει την ικανότητα να τα κρατά μέσα του και να τροφοδοτεί τους σπόρους με την ποσότητα που χρειάζονται για να αναπτυχθούν. Ακόμη μετατρέπει στα σπλάχνα τους τις διάφορες ουσίες και τις κρύβει από τις καταστρεπτικές δυνάμεις. Είναι όσον αφορά στον πλανήτη, το ένα από τα τέσσερα σώματά τους ή μια από τις σφαίρες, όπως ονομάζονται στην εσωτερική φιλοσοφία.
Το νερό
Αντιστοιχεί στο ζωτικό σώμα του ανθρώπου. Στη γη, στο υδάτινο σώμα -σφαίρα της που κρυσταλλοποιείται στους ωκεανούς. Ο χειμώνας είναι η εποχή του και είναι το κατ’ εξοχήν δεκτικό στοιχείο. Υδάτινα ζώδια: Ιχθείς, Καρκίνος, Σκορπιός. Σύμβολο της ύλης. Σαν Πρωταρχικά νερά αποτέλεσε στους διάφορους πολιτισμούς την πρώτη αρχή, αφού όταν τα στοιχεία ήταν αναμειγμένα ήταν σαν ωκεανός των στοιχείων, θα λέγαμε. Οι αλχημιστές έλεγαν ότι για την αρχή του Μεγάλου Έργου τα υλικά πρέπει να έχουν επιστρέψει στο νερό. Άλλωστε μαζί με τη γη αποτελούν τα στοιχεία που είναι ορατά και απτά για χρήση και επεξεργασία. Οι καθαρτικές ιδιότητές του πάντα ήταν σε χρήση μέχρι σήμερα. Από τα φαινόμενα που κυριαρχούν στην έκφραση του η ροή είναι το κυριότερο. Σαν ωκεάνιο ή λιμνιαίο είναι απαθές στοιχείο, θηλυκό. Όταν ρέει είναι ενεργοποιό και αρσενικό και κα’ εξοχήν γονιμοποιητικό στοιχείο της γης. Είναι το αίμα του πλανήτη.
Ο αέρας
Αντιστοιχεί στη συγκινησιακή διάσταση του ανθρώπου και στην ατμόσφαιρα της γης. Είναι το ενδιάμεσο μεταξύ φωτιάς και νερού, όπως το νερό είναι το ενδιάμεσο μεταξύ αέρα και γης. Είναι το κατ’ εξοχήν πτητικό στοιχείο. Συσχετίζεται με την άνοιξη από τις εποχές και με τα ζώδια: Δίδυμοι, Υδροχόος, Ζυγός. Στην κατώτερή του εκδήλωση σαν φυσικός αέρας είναι στοιχείο εμψυχωτικό σε όλα τα έμβια όντα. Σε ένα ανώτερο επίπεδο, είναι η πνοή που εμψυχώνει τα πάντα. Είναι ο ΑΗΡ – ΗΡΑ – ΨΥΧΗ φύσημα, που δεσπόζει στον ενδιάμεσο χώρο Γης και Ουρανού.
Η φωτιά
Το κάθετο αναβατικό στοιχείο. Είναι το λεπτοφυέστερο από όλα, επομένως τα εμψυχώνει όλα. Στον άνθρωπο αντιστοιχεί με το νοητικό φορέα ή σπινθήρα που τον φέρνει σε επαφή με το πνευματικό στοιχείο. Είναι το κατ’ εξοχήν γονιμοποιό στοιχείο και το «εξόχως φθαρτικόν» κατά τον Πλάτωνα. Είναι η μεγαλύτερη κατάκτηση του ανθρώπου, τόσο σαν φυσική φωτιά όσο και σαν νοητικός σπινθήρας – δύναμη. Από τις εποχές του αντιστοιχεί το καλοκαίρι. Σαν σφαίρα φωτιάς αγκαλιάζει και διαπερνά όλες τις σφαίρες της γης. Τα ζώδια του είναι: Κριός, Τοξότης, Λέων.
Υπάρχουν είδη φωτιάς και μέσα στον άνθρωπο. Λέγεται Ότι υπάρχει μια μυστική φωτιά σε λανθάνουσα κατάσταση η οποία όταν ενεργοποιηθεί έχει τη δυνατότητα να αφυπνίσει τον εσωτερικό άνθρωπο και να καταστρέψει – μετατρέψει τον εξωτερικό.
Αυτά τα στοιχεία αποτελούν το τετράγωνο της γης σαν κατώτερο επίπεδό της. Λέγεται ότι επιπλέουν μέσα στον αιθέρα, την πέμπτη ουσία, την πεμπτουσία, που πάντα προβλημάτισε τους ανθρώπους όλων των εποχών.
Σκοπός του ανθρώπου πρέπει να είναι η εναρμόνιση και εκλέπτυνση των στοιχείων που τον αποτελούν. Για να λύσει το αίνιγμα του εαυτού του, όπως ο Οιδίποδας στον μύθο της σφίγγας ο άνθρωπος πρέπει να κυριαρχήσει τα 4 στοιχεία.
Στους αρχαίους πολιτισμούς συναντούμε τις 4 φυσικές δοκιμασίες γης -νερού – αέρα και φωτιάς που έφερναν τον άνθρωπο αντιμέτωπο με τους φορείς συνείδησής του και τον προκαλούσαν να αντιμετωπίσει τις λεπτές ψυχολογικές χροιές που αντιστοιχούσαν στον καθένα. Το «γνώθι σ’ αυτόν» των αρχαίων ήταν η κυριαρχία του ανθρώπου στις 4 πλευρές της| προσωπικότητάς του. Όμως προτού το κατορθώσει αυτό ο άνθρωπος, πρέπει να κατανοήσει ότι η φυσική έκφραση κάθε στοιχείου είναι το σύμβολο μιας ανώτερης συνειδητής αρχής.