Ο άνθρωπος δε θέλει σε καμία περίπτωση να τον εξαπατούν. Οι νόμοι που έχει θεσπίσει κάθε κοινωνία, είναι γεμάτοι με αμέτρητα άρθρα που προσπαθούν να βάλουν ένα φρένο σε κάθε λογής απάτη που μπορεί να πέσει θύμα ο πολίτης. Όσες είναι οι απάτες που έχουν συμβεί άλλοι τόσοι οι νόμοι που προσπαθούν να τις αντιμετωπίσουν. Και, επίσης, υπάρχουν πολλές φροντίδες για να αντιμετωπιστούν μελλοντικές, νέες και ευφάνταστες απάτες, που θα σκαρφιστούν οι επιτήδειοι προκειμένου να κοροϊδέψουν τα θύματά τους, προς ίδιον όφελος.
Πολλές είναι και οι ηθικές διατάξεις που θα συναντήσουμε στις θρησκείες, στις φιλοσοφίες και στους μύθους των πολιτισμών της ανθρωπότητας, που προσπαθούν να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε έναν δρόμο αρετής, μακριά από πονηριές και ανίερες εκμεταλλεύσεις των άλλων ανθρώπων. Η ειλικρίνεια, η καλή διάθεση, ο λόγος τιμής, οι πράξεις που δεν βλάπτουν τον άλλον, γεμίζουν τα ιερά και σοφά κείμενα των προγόνων μας. Όταν αυτές οι αρετές εξυψώθηκαν, εξυψώθηκαν και οι πολιτισμοί, ενώ αντιθέτως όταν υποτιμήθηκαν, οι πολιτισμοί παρήκμασαν και τελικά χάθηκαν.
Τι είναι όμως η απάτη; Και σε τι βαθμό η απάτη που μπορεί να πέσει κανείς θύμα, οφείλεται στο γεγονός ότι ο ίδιος πρώτα έχει εξαπατήσει τον εαυτό του;
Η απάτη είναι μία διαδικασία παροχής ψευδών ή θολών πληροφοριών, ώστε ο άνθρωπος να πάρει μια απόφαση που δε θα έπαιρνε αν η πληροφόρησή του ήταν σαφής και αληθινή. Η εξαπάτηση μπορεί να γίνει εκούσια ή ακούσια. Μπορεί δηλαδή να εξαπατηθούμε επειδή κάποιος ήθελε να μας εξαπατήσει ή μπορεί να εξαπατηθούμε επειδή δεν διαφωτιστήκαμε σωστά και επαρκώς, με δική μας ή ξένη υπαιτιότητα. Στην δεύτερη περίπτωση δε συνηθίζουμε να μιλάμε για απάτη, αλλά για λάθος, όμως, δεν παύει να είναι μία εξαπάτηση του νοητικού μας μηχανισμού, που έκρινε και έπραξε το λάθος. Εμείς θα θεωρήσουμε την εκούσια και ακούσια εξαπάτηση σαν να έχουν την ίδια ρίζα: Την αδυναμία μας να κρίνουμε σωστά και να πράξουμε σωστά. Αν αυτή η αδυναμία περιοριστεί, τότε σίγουρα δε θα είναι εύκολο να εξαπατηθούμε από κάποιον ή να εξαπατήσουμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας.
Πως τελικά όμως εξαπατούμε τον εαυτό μας ή επιτρέπουμε σε άλλους να μας εξαπατούν; Αν το σκεφτεί σε βάθος κανείς, θα δει ότι είμαστε φτιαγμένοι για να εξαπατόμαστε και το να φύγουμε από αυτή την κατάσταση είναι μία υπέρβαση του εαυτού μας. Οι μηχανισμοί της αυταπάτης μας, είναι οι παρακάτω:
Οι πληροφορίες που δεχόμαστε από το περιβάλλον έρχονται σε εμάς μέσω των βασικών μας αισθήσεων. Αλλά αυτές, ως μηχανισμοί, είναι φτιαγμένες ώστε να μας δίνουν μια πολύ περιορισμένη εικόνα του κόσμου και μάλιστα υποκειμενική εικόνα για το είδος μας, που σε άλλα είδη είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, από τους ήχους αντιλαμβανόμαστε μια μικρή περιοχή του φάσματος των δονήσεων του αέρα. Τα μάτια μας βλέπουν μόνο το ορατό λεγόμενο μέρος του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος ακτινοβολιών. Η γλώσσα μας έχει μόνο 4 βασικές γεύσεις και πολλά πράγματα είναι άγευστα για μας. Η οσμή μας έχει μόνο κάποιες δυνατότητες και τα περισσότερα από τα μόρια που έρχονται στην μύτη μας μέσω του αέρα δεν τα αντιλαμβανόμαστε. Η δε αφή μας, είναι μια απλή λειτουργία που αντιλαμβάνεται διαφορές θερμοκρασίας και πίεσης και μάλιστα όχι το ίδιο αναλυτικά στις διάφορες περιοχές του δέρματός μας. Οι μηχανισμοί των αισθήσεων μας είναι λοιπόν ατελείς και περιορισμένοι σε όσα έκρινε ο Δημιουργός μας ή η Φύση, ότι μας είναι χρήσιμο να συλλαμβάνουμε.
Οι πληροφορίες που μας δίνουν οι αισθήσεις, περνούν στον εσωτερικό μας κόσμο, όπου και εκεί υφίστανται παραμόρφωση και φιλτράρισμα. Δηλαδή ανάλογα με την ψυχική μας κατάσταση, ωριμότητα και διάθεση, το ίδιο ερέθισμα μπορεί να δονεί διαφορετικά στον καθένα μας ή και σε εμάς τους ίδιους σε διαφορετικές στιγμές. Ανάλογα με το πώς αισθανόμαστε τις πληροφορίες των αισθήσεων, θα τις λογαριάσουμε, θα τις αποφύγουμε, θα τις αποθηκεύσουμε ή θα τις παραμορφώσουμε.
Όταν τελικά θα φτάσει η ώρα της συνείδησης μας να βάλει σε μια σειρά όλη την εικόνα που έχουμε από το περιβάλλον, μέσω των αισθήσεων και του ψυχισμού μας, έρχονται επιπλέον παραμορφώσεις και διαθλάσεις της αληθινής κατάστασης. Η προσοχή, η συγκέντρωση, η μνήμη και η φαντασία, είναι οι λειτουργίες της συνείδησής μας που έχουν ρόλο στο να διαχειριστούν τα δεδομένα και να μας οδηγήσουν στις αποφάσεις. Αλλά, αυτές οι λειτουργίες δεν είναι το ίδιο αναπτυγμένες σε όλους ούτε στην ίδια εγρήγορση κάθε φορά.
Όταν τελικά με τον νου μας προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε τα δεδομένα που έχουμε συλλέξει με τις προηγούμενες διαδικασίες, που όπως είπαμε είναι ήδη πολύ παραμορφωμένα και περιορισμένα, τότε βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις μεγάλες νοητικές αδυναμίες, που τόσο πολύ έχουν βασανίσει την ανθρωπότητα και αποτελούν το μεγάλο εμπόδιο του ανθρώπου προς την αναγνώριση της Σοφίας και την κατάκτηση της Ευδαιμονίας. Ο νους που συνήθως χρησιμοποιούμε είναι δυαδικός, δηλαδή, λειτουργεί με συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις δεδομένων. Καταλαβαίνει το ζεστό σε σχέση με το κρύο, το άσπρο σε σχέση με το μαύρο. Επίσης, ο νους μας προσπαθεί να βγάλει συμπεράσματα με βάση κάποιες νοητικές σταθερές, που έχει δημιουργήσει ή του έχουν εμφυτέψει. Δηλαδή, τι είναι καλό και τι κακό θα το κρίνει με βάση το πρότυπο του καλού και του κακού που αναγνωρίζει. Μια άλλη αδυναμία του νου είναι ότι, για τον μέσο άνθρωπο δεν είναι το κυρίαρχο εργαλείο μέσα στην προσωπικότητά του. Οι περισσότεροι κυριαρχούμαστε από τα συναισθήματα και τις παρορμήσεις μας και δεν παίρνουμε αποφάσεις με την καθαρή λογική. Γι αυτό και οι αποφάσεις μας μπορούν να αλλάζουν ανάλογα με την συναισθηματική μας ή ακόμα και τη σωματική μας κατάσταση.
Βλέπουμε λοιπόν πόσο καταδικασμένοι φαινόμαστε να ζούμε μέσα σε μία πλάνη. Ο Σωκράτης, υπέρλαμπρο πνεύμα των αιώνων, θεώρησε ότι, η σοφία που του καταλογίζουν δεν είναι άλλη από την επίγνωση της άγνοιάς του. Και πολλοί άλλοι φωτισμένοι στοχαστές, υψηλοί μύστες και άνθρωποι με σφυρηλατημένη την προσωπικότητα τους, έχουν σαν δεδομένο, ότι αυτά που αισθάνονται και θεωρούν είναι σίγουρα μακριά από την Αλήθεια και ότι πρέπει να υπερβούν τις αισθήσεις, τον ψυχισμό και τον νου τους, για να φτάσουν στην λεγόμενη φώτιση. Όσο είμαστε δεμένοι με το μικρό μας καθημερινό εαυτό είναι μοιραίο να ζούμε σε μία προσομοίωση της Πραγματικότητας ή αλλιώς σε μία δική μας, ανθρώπινη και προσωπική «πραγματικότητα», που είναι κάποιες φορές βολική για τη ζωή μας και άλλες φορές είναι εμπόδιο και κίνδυνος.
Ποια είναι όμως τα προβλήματα που μας δημιουργούν σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, οι αυταπάτες μας; Πολλά και μεγάλα. Παρακάτω θα αναφέρουμε ενδεικτικά μόνο μερικές μεγάλες αυταπάτες του καιρού μας αλλά και του κάθε καιρού.
Η απάτη της γραμμικής εξέλιξης. Αυτή η θεώρηση λέει ότι κάθε αύριο θα είναι ένα βήμα μπροστά από το σήμερα. Δηλαδή, είναι μία αντίληψη του χρόνου και της εξέλιξης σε ευθεία και ανοδική γραμμή. Προκύπτει από την περιορισμένη εμπειρία που μπορεί να δώσει η ζωή μας σε σχέση με το παρελθόν αλλά και οι εκτιμήσεις που κάνουμε για το παρελθόν με βάση τα δεδομένα του παρόντος. Ένας νέος σήμερα θα θεωρεί ότι ζει σε πιο εξελιγμένο κόσμο από ότι οι γονείς του, όταν ήταν και αυτοί νέοι, αφού θα επικεντρωθεί στα πράγματα της εποχής του, που δεν είχαν οι παλαιότεροι, όπως τα αγαθά της τεχνολογίας. Θα παραλείψει να ερευνήσει τι είχαν οι παλαιότεροι που εκείνος δεν έχει ή θα τα υποτιμήσει αφού δε θα τα έχει βιώσει. Η απάτη αυτή έχει φοβερές συνέπειες αφού κάνει τους ανθρώπους να θεωρούν ότι η κατάσταση που ζουν είναι η καλύτερη γενικώς από κάθε άλλη κατάσταση του παρελθόντος και ότι μόνο το μέλλον θα είναι ανώτερο από το παρόν. Αυτό, βέβαια, τους κάνει να χάνουν την ιστορική συνείδηση που είναι τόσο σημαντική για να προοδεύσει ο άνθρωπος. Το παρελθόν μας είναι γεμάτο με λύσεις για το παρόν μας αλλά αν νομίζουμε ότι οι πρόγονοί μας ήταν πιο πίσω από εμάς επειδή δεν είχαν π.χ. έξυπνα τηλέφωνα, τότε δε θα χρησιμοποιήσουμε αυτό τον θησαυρό.
Η απάτη της εξωτερικής δύναμης. Είναι η ψευδής αίσθηση της δύναμης που μας δίνουν τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και γενικώς τα επιτεύγματα του πολιτισμού. Μιας δύναμης που στην πραγματικότητα είναι μια διαρκής εσωτερική αποδυνάμωση. Όλες οι εσωτερικές λειτουργίες εξασθενούν όταν όλο και περισσότερο στηριζόμαστε στην τεχνολογία για την καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα, κάποτε οι άνθρωποι είχαν καλύτερη μνήμη γιατί έπρεπε να θυμούνται ένα σωρό πράγματα. Τώρα θυμούνται για εμάς οι συσκευές αποθήκευσης δεδομένων. Κάποτε οι άνθρωποι ήξεραν να προσανατολίζονται με την παρατήρηση, ενώ τώρα τους οδηγεί το κινητό τους. Οι άνθρωποι, παλιά, διάβαζαν και μάθαιναν πράγματα, θυμούνταν και επεξεργάζονταν πληροφορίες, ενώ τώρα ψάχνουν στις μηχανές αναζήτησης. Πριν την έκρηξη των δυνατοτήτων των υπολογιστών, οι άνθρωποι σκεπτόντουσαν περισσότερο, ζούσαν περισσότερο, επικοινωνούσαν περισσότερο. Τώρα όλα είναι σε υπέρ διαθεσιμότητα αλλά δεν γίνεται ούτε εμβάθυνση ούτε καλλιέργεια. Αν το ηλεκτρικό ρεύμα πέσει, οι άνθρωποι δεν θα μπορούν να καλύψουν ούτε τις άμεσες ανάγκες τους.
Η απάτη της ισότητας. Είναι η αντίληψη ότι η δικαιοσύνη είναι συνώνυμη με την εξίσωση σε δικαιώματα και υποχρεώσεις. Αυτό το μοντέλο θεωρείται από πολλούς ανθρώπους σαν ο μόνος δρόμος για να ευτυχίσουν οι κοινωνίες αλλά όσο το εφαρμόζουμε τόσο βασανίζουμε τους εαυτούς μας. Είναι μια απλοϊκή σκέψη μωρού παιδιού, που όμως έχει καθιερωθεί σαν κοινωνικό δόγμα, το οποίο δεν εφαρμόζεται πουθενά, παρά μόνο για να το οραματίζονται όσοι είναι υπόδουλοι των μεγάλων συμφερόντων. Μια απλή παρατήρηση της Φύσης και μια ηθική αξιολόγηση των πραγμάτων, θα λύσει αυτή την αυταπάτη που είναι μια θανατηφόρος Προκρούστια κλίνη. Κάθε ένας είναι διαφορετικός και οι κοινωνίες μας πρέπει να είναι μία εναρμόνιση των διαφορετικών. Η ισότητα υπάρχει στα δικαιώματα που ορίζει η ανθρώπινη φύση μας (εργασία, εκπαίδευση, φαγητό, ελευθερία σκέψης κτλ), και στο Πεπρωμένο που μας οδηγεί ο ανθρώπινος Δρόμος της Εξέλιξης (δυνατότητα εξέλιξης για όλους). Σε όλα τα άλλα, πρέπει να αποδεχθούμε και να αγκαλιάσουμε το διαφορετικό και το άνισο. Οι υποχρεώσεις μας πηγάζουν από τις ικανότητές μας και τα δικαιώματα από τις πραγματικές μας ανάγκες.
Η απάτη της γνώσης και της άποψης. Αυτή είναι μία κοινή αυταπάτη που μας δένει όλο και πιο σφικτά μέσα στην πλάνη μας. Είναι το να νομίζουμε ότι αυτό που ξέρουμε, αυτό πού καταλαβαίνουμε, είναι και η αλήθεια. Πίσω από αυτή την κατάσταση κρύβεται και η δικτατορία του νου μας, που μας λέει με θράσος ότι μόνο όσα βλέπει και καταλαβαίνει ο νους μας ισχύουν αλλά και η κακία που φωλιάζει στην καρδιά μας που μας κάνει να υπερεκτιμούμε τον εαυτό μας, υποτιμώντας μοιραία τους άλλους. Είναι ο καλύτερος τρόπος για να μη μαθαίνουμε τίποτα και από κανέναν, αφού όλα νομίζουμε ότι τα ξέρουμε. Οι φιλόσοφοι και οι μυστικιστές των αιώνων προσπάθησαν να δώσουν ένα φάρμακο για αυτή την αρρώστια, διδάσκοντάς μας τη μαθητεία, τη διαδικασία δηλαδή που ένας μαθητής μαθαίνει από ένα δάσκαλο. Μας δίδαξαν επίσης, ότι η άποψη και η απόφαση πρέπει να φέρουν και το βάρος της ευθύνης αλλιώς είναι κούφια λόγια που μόνο θόρυβο προκαλούν. Το να έχουμε γνώμη και να κρίνουμε τα πράγματα είναι απολύτως φυσιολογικό και θεμιτό, αφού είναι αυτόματη λειτουργία του νου μας. Αλλά το να θεωρούμε ότι η γνώμη και η κρίση μας, πρέπει να επιβληθεί ή να μην ακούμε τη γνώμη κάποιου καταλληλότερου για ένα θέμα, είναι μια παιδιάστικη συμπεριφορά, που μόνο προβλήματα προκαλεί σε όποιον την έχει.
Πολλές ακόμα αυταπάτες μπορούν να αναφερθούν. Αλλά δεν χρειάζεται να μπούμε σε μία μακριά ταξινόμηση τους αφού όλες έχουν την ίδια ρίζα. Θα πρέπει να αναζητήσουμε τη λύση και θα πρέπει να αρχίσουμε να σκάβουμε για να βρούμε και να κόψουμε αυτή τη ρίζα. Η διαδικασία του ανθρώπου να αναζητήσει την Αλήθεια, περνώντας μέσα από τον λαβύρινθο των αυταπατών του, είναι αυτό που ονομάστηκε Φιλοσοφία. Δεν είμαστε κάτοχοι της Σοφίας, δεν είμαστε Σοφοί. Αλλά μπορούμε να είμαστε φίλοι της Σοφίας, Φιλόσοφοι. Να την αναζητούμε με κάθε μέσο και τρόπο, μέσα στην καθημερινότητα και μέσα στις ιδιαίτερες εμπειρίες που μπορεί να μας προσφέρει ένας δρόμος μαθητείας. Μαζί με δασκάλους, συντρόφους και συμμαθητές, στον ίδιο δρόμο. Μπορεί να ξέρουμε ότι ζούμε μέσα σε μια προσομοίωση της πραγματικότητας, μπορεί να ξέρουμε ότι εξαπατόμαστε συχνά, και από άλλους και από τον εαυτό μας, αλλά ταυτόχρονα θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι και να αγωνιστούμε για αυτή την ελευθερία μας. Την ελευθερία του νου και της ψυχής μας πρώτα και μετά την ελευθερία των ζωών μας.