Εσωτερική ερμηνεία της Άνοιξης του Botticelli

Η εσωτερική ερμηνεία ενός από τα πιο διάσημα έργα του κόσμου, δεν είναι καρπός φαντασίας, αλλά αποκάλυψη του βασικού κλειδιού που χρησιμοποίησε ο ιδιοφυής Sandro Botticelli για να αναπαραστήσει θαυμάσια το πέρασμα της Ψυχής στην ενσαρκωμένη εκδήλωση.

Είναι απαραίτητη μια εισαγωγή στο υπέροχο κίνημα του Ουμανισμού-δυστυχώς μέχρι σήμερα ελάχιστα κατανοητό από ειδικούς που επηρεάζονται από την κεντροευρωπαϊκή νοοτροπία του αποκλεισμού-για να γνωρίσουμε τα νέα ρεύματα ιστορικής ερμηνείας που αναδύονται ενόψει του XXI αιώνα.

Καταρχάς, διευκρινίζουμε ότι οι υποδιαιρέσεις του ανθρώπινου παρελθόντος που γνωρίζουμε ως «Ιστορία», παρόλο που βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα, ανταποκρίνονται στο ύψος των πιθανών ερευνών και των γενικευμένων κριτηρίων των ειδικών. Οι τελευταίοι εστιάζουν πρώτα απ’ όλα σ’ έναν παιδαγωγικό στόχο, επειδή ιστορία που δεν διδάσκεται δεν είναι «Ιστορία» σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις.

Μέχρι τα μέσα του 20^ουαιώνα, η δυτική μας κουλτούρα είχε διαιρέσει το πρόσφατο παρελθόν της στις εξής περιόδους:

• Κλασική Περίοδος, από τον 6^ο αιώνα π.Χ. μέχρι τον 5^ο αιώνα μ.Χ., που συμπίπτει με την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση.

• Μεσαιωνική Περίοδος, από τον 5^ο -6^ο αιώνα μ.Χ. μέχρι τον 15^ο αιώνα μ.Χ. Είναι ο αιώνας που η Κωνσταντινούπολη πέφτει στα χέρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και σύμφωνα με άλλους ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακαλύπτει την Αμερική.

• Νεότερη Περίοδος, από τότε μέχρι τον 18^οαιώνα, με τη Γαλλική Επανάσταση.

• Σύγχρονη Περίοδος, από τότε μέχρι τις μέρες μας.

Όπως βλέπουμε, αυτή είναι μια ταξινόμηση της Ιστορίας που δεν μπορεί να αποκλείσει άλλες, λιγότερο ή περισσότερο βάσιμες, αλλά όλες υπό αμφισβήτηση.

Οι καινούργιες ερμηνείες θεωρούν ότι ο Μεσαίωνας τελειώνει την περίοδο που σήμερα θα ονομάζαμε Ύστερο Μεσαίωνα, δηλαδή αμέσως μετά τις Σταυροφορίες, γύρω στον 12^ο αιώνα. Αυτή η νέα οπτική προσεγγίζει τη δική μας άποψη για το «νεότερο» και βγάζει από τα μεσαιωνικά σκοτάδια γεγονότα τόσο σημαντικά όπως είναι η γοτθική τέχνη, η επανένωση των εφαρμοσμένων επιστημών και της κληρονομιάς του κλασικού κόσμου.

Αυτή η αντίληψη είναι επίσης πολύ πιο ελαστική από την προηγούμενη, επειδή η Ευρώπη, αναμφισβήτητη μήτρα του σύγχρονου πολιτισμού, δεν βίωσε τις ίδιες παραμέτρους ταυτόχρονα και σε όλη τους την έκταση. Για παράδειγμα, η Ιβηρική Χερσόνησος δεν γνώρισε τον Ύστερο Μεσαίωνα, μια και η αραβική κατοχή την διατήρησε σ’ ένα σχετικά υψηλό επίπεδο ζωής και κουλτούρας από τον 8^οαιώνα. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με τις αντανακλάσεις της στην Ιταλική Χερσόνησο και στον ελληνικό κόσμο διατήρησε μια κάποια ιδιαίτερη μορφή της «κλασικής εποχής» μέχρι τον 14^ο – 15^ο αιώνα.

Ακριβώς σε αυτό το τελευταίο κομμάτι τοποθετείται η Αναγέννηση. Χάρη στη συμβολή ορισμένων βυζαντινών βιβλιοθηκών και μουσείων και στις επαφές με τους υψηλούς αραβικούς πολιτισμούς που διέσωζαν, περιέργως, υπολείμματα της αρχαίας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας σε αντίγραφα και μεταφράσεις, θα άναβαν τα πιο έντονα φώτα της Αναγέννησης στο βόρειο τμήμα της σημερινής Ιταλίας. Σ’ αυτή την Αναγέννηση μπορούμε να τοποθετήσουμε την εμφάνιση της πλατωνικής Ακαδημίας κυρίως στις περιοχές της Φλωρεντίας και της Βενετίας, με πολυάριθμες αντανακλάσεις που έφτασαν μέχρι τη Ρώμη.

Με παρόμοιο τρόπο, η δουλειά των πρώτων Ναϊτών, των Καθαρών και των Αλβιγηνών καθώς και άλλες μορφές έρευνας για το έργο του Πλάτωνα και του Πυθαγόρα, του Όμηρου και του Βιργίλιου, έδωσαν μια ανοδική ώθηση στον τότε κόσμο, μια αρχιτεκτονική της σκέψης και μια αναζωπύρωση του εσωτερισμού. Νέες υποθέσεις αναφέρουν ότι αυτός ο άνθρωπος που ονομαζόταν Χριστόφορος Κολόμβος (αυτός που φέρει τον Χριστό και το Φως του Αγ. Πνεύματος), θα οδηγούσε τις καραβέλες του με τους ναϊτικούς σταυρούς στα πανιά, μέσα από θαλάσσιες διαδρομές που γνώριζαν ήδη οι Μυημένοι σ’ αυτές τις «αδελφότητες» εδώ και πολλούς αιώνες. Βασιζόταν σε ναυτικούς και ιστορικούς χάρτες της εποχής των Πτολεμαίων και των Ρωμαίων, όπως το αντίγραφο του 15^ου αιώνα που βρίσκεται στο μουσείο Topkapi της σημερινής Κωνσταντινούπολης, γνωστό ως «Χάρτης του Piri Reis», όπου απεικονίζεται όχι μόνο η Αμερική αλλά και… η Ανταρκτική!

Σε μια τόσο ιδιαίτερη στιγμή της Ιστορίας, γεννιέται το 1437 στη Φλωρεντία ο Alessandro Botticelli, του οποίου το πραγματικό επίθετο ήταν Filipepi. Λίγα γνωρίζουμε για τα παιδικά του χρόνια, αλλά φαίνεται πώς το όνομα που τον έκανε διάσημο το πήρε από έναν αργυροχόο στον οποίο εργαζόταν ως μαθητευόμενος, σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής.

Στο πολιτιστικό πεδίο αντιμάχονται δυο τάσεις: από τη μια ο αριστοτελικός «σχολαστικισμός» αναμειγμένος με τον χριστιανισμό που είχε επικρατήσει στα λίγα κέντρα γνώσης που διατηρήθηκαν στον Μεσαίωνα, και από την άλλη, οι «ακαδημαϊστές» που εμπνέονταν από όλους τους κλασικούς, κυρίως από τον Πλάτωνα. Το πλήρες έργο του τελευταίου (αυτό που σώθηκε) έγινε γνωστό μόλις το 1477, από τον Marcillo Ficino, χάρη στην προστασία του Κόζιμου των Μεδίκων. Σύμφωνα με τον Auerbach, αυτό και μόνο το γεγονός έφτανε για να «δώσει νέα μορφή στον κόσμο». Και πράγματι, από τον 13^ο αιώνα ο κόσμος άρχισε να παίρνει μια νέα μορφή, η οποία, λόγω του νόμου της αιώνιας επιστροφής, ανταποκρινόταν στο κλασικό σχήμα, που είχε παραμερίσει ο δυτικός πολιτισμός όταν έκλεισε η Ακαδημία του Πλάτωνα, όταν κάηκε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και όταν ο Κύριλλος διέταξε τον θάνατο της νεοπλατωνικής Υπατίας (της οποίας τα «παγανιστικά» οστά αποφλοιώθηκαν με κογχύλια πριν αποτεφρωθούν) στην Αλεξάνδρεια.

Εκείνη την τρομακτική εποχή της έλευσης του Μεσαίωνα, καταστράφηκε και το Σεραπείο. Δεκαοκτώ ζευγάρια βόδια τραβούσαν καθεμιά από τις στήλες του, ενώ οι γιατροί και ιερείς του Θεού-θεραπευτή βρίσκονταν μέσα σ’ αυτό.

Αλλά καθώς στο συγκεκριμένο άρθρο δεν μπορούμε να επεκταθούμε στα πνευματικά και ψυχολογικά κίνητρα του Botticelli, επιστρέφουμε στο κεντρικό μας θέμα.

Η Άνοιξη είναι ένας πίνακας 203 cm επί 314 cm, ζωγραφισμένος με λάδι και τέμπερα. Εκτίθεται στη Γκαλερί Uffici της Φλωρεντίας, στην Ιταλία. Μαζί με το έργο Γέννηση της Αφροδίτης, του ίδιου ζωγράφου, αποτελεί αυτό που οι ειδήμονες αποκαλούν «εικαστικό αποκορύφωμα» του αναγεννησιακού νεοπλατωνισμού.

Δημιουργήθηκε το 1477 ή στις αρχέςτου1478 και αγοράστηκε από τον Lorenzo de Pier Francesco των Μεδίκων, ξάδερφο του Lorenzo του Μεγαλοπρεπή. Η ιστορία του, από τότε και μετά, είναι ομιχλώδης. Ο δημιουργός του πέθανε γέροςτο1515, μετά από πολλές δυστυχίες που τον οδήγησαν μέχρι και να συνάψει φιλίες με τον Πάπα Σίξτο τον Δ΄ και τον Σαβοναρόλα.

Στην περιουσία των Μεδίκων παραμένει ακόμη το 1638. Λέγεται ότι εκείνη την εποχή είχε κάποιο «διάκοσμο» (κάδρο; Σκαλιστό ξύλο; Τοιχογραφία;). Δεν γνωρίζουμε γιατί η Άνοιξη ζωγραφίστηκε σε καμβά και η Αφροδίτη σε ξύλο. Αναφέρουμε και τη Γέννηση της Αφροδίτης επειδή, κατά κάποιο τρόπο, είναι η συνέχεια του πίνακα του θέματός μας. Ακόμη και χρονολογικά, επειδή ζωγραφίστηκε έναν χρόνο αργότερα. Και τα δυο έργα παρέμειναν άθικτα μετά από πολλές περιπέτειες και από το 1815 βρίσκονται στους Uffici, όπου παραμένουν μέχρι και σήμερα. Μια αξιοσημείωτη λεπτομέρεια είναι ότι κανείς δεν ασχολείται μαζί τους μέχρι τον 19^ο αιώνα. Από τότε όμως και μετά ελκύουν την προσοχή των μελετητών, ειδικά η Άνοιξη, επειδή τα ντοκουμέντα που βρέθηκαν και μελετήθηκαν από το 1945 την καθιστούν ως τον πίνακα-σύνθεση όλου του πλατωνικού ή νεοπλατωνικού κινήματος που ανακίνησε η ιταλική Αναγέννηση. Ένα γράμμα του Ficino προς τον θεωρητικό του μαθητή Botticelli, τον προτρέπει να ερμηνεύσει το ωροσκόπιό του, στο οποίο υπήρχε αστρολογική σύνοδος του Ερμή με την Αφροδίτη. Υπάρχει ακόμη και η άποψη ότι ο πίνακας εμπερικλείει ένα αρχαίο Μυητικό «Μυστήριο», που ανακτήθηκε από εκείνους του Πλατωνικούς, οι οποίοι ίσως να είχαν πρόσβαση σε βιβλία ή παραδοσιακές πηγές, που οι θρησκευτικές διαμάχες της Μεταρρύθμισης και της Αντιμεταρρύθμισης, με το κυνήγι των μαγισσών, είχαν θάψει.

Ο Οβίδιος αναφέρει έναν μύθο όπου η νύμφη Χλωρίδα παγιδεύεται από τον κρύο άνεμο Ζέφυρο. Δραπετεύει και δημιουργώντας τα λουλούδια, παίρνει το όνομα Φλώρα ή Αφροδίτη-Αρμονία. Μιλάει για τον Έρωτα και τη μετάλλαξη μέσα από τις χάρες μέχρι το “remeatio” ή επιστροφή στην πρωταρχική-πνευματική κατάσταση την οποία θα φροντίσει ο ορφικός Μερκούριος, που κατευθύνοντας τις Ψυχές μετά θάνατον, θα τις οδηγήσει στην Υπερβατική Έκσταση. Είναι φανερό ότι αυτό που μας δείχνει ο πίνακας δεν απέχει πολύ, αλλά είναι πολύ κοντά σ’ αυτό το κλασικό κείμενο.

Τελευταία, βασισμένοι σε γνήσιες ιταλικές πηγές, κάποιοι δίνουν την εξής εσωτερική ερμηνεία του πίνακα:

Ο πίνακας διαιρείται σε δυο πλευρές, μ’ ένα κέντρο όπου κυριαρχεί η Αφροδίτη-Μητέρα ή Θεά της Αγάπης. Στη δεξιά άκρη βλέπουμε τη γαλάζια αναπαράσταση του ανέμου Ζέφυρου, που προσπαθεί να αρπάξει τη νύμφη Χλωρίδα, η οποία, παγιδευμένη, πετάει λουλούδια: είναι η δύναμη της Αγάπης που την ακολουθεί, την ωθεί να γεννήσει άνθη και με αυτή την καινούργια ενέργεια μεταμορφώνεται σε Φλώρα: σε Ομορφιά. Ο Ζέφυρος είναι ισοδύναμος του Κάρμα που ωθεί αναπόφευκτα την Ψυχή στον εκδηλωμένο κόσμο, που αναπαριστάνεται με το άλσος-κήπο. Η Χλωρίδα, της οποίας το όνομα είναι λευκό, είναι σύμβολο της αγνής Ψυχής… αλλά και του χειμωνιάτικου κρύου. Ο σπόρος είναι θαμμένος στο χειμωνιάτικο χώμα όπως η Ψυχή στο υλικό, άψυχο σώμα.

Η Άνοιξη είναι η Floris. Είναι η ίδια Ψυχή (πρέπει να δούμε τον πίνακα από τα δεξιά προς τα αριστερά και είναι ακολουθία του ίδιου πράγματος), αλλά πλέον ανθισμένη και, λόγω υπεραφθονίας, προσφέρει τα άνθη που γεμίζουν τα χέρια της. Είναι η ανθρώπινη Ψυχή που ξυπνά στον Πνευματικό κόσμο. Μην ξεχνά με ότι, σύμφωνα με τους αλχημιστές, η άνοιξη είναι η πιο κατάλληλη εποχή του χρόνου για να ξεκινήσει το Μεγάλο Έργο: η μετάλλαξη του μόλυβδου σε πνευματικό χρυσό.

Στο δεύτερο μισό του πίνακα βλέπουμε τις τρεις Χάριτες, ευλογημένες από την Αφροδίτη. Αυτή η θεά του Έρωτα είναι η κεντρική, κυριαρχεί στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Είναι ο άξονας όλων. Είναι ο Πλατωνικός Έρως, που επικρατεί σε κάθε εκδηλωμένο ον και γεννιέται ανάλογα με την ανάγκη και τον βαθμό συνείδησης του καθενός. Σ’ αυτόν τον «Παράδεισο», η Αφροδίτη καταλαμβάνει τον χώρο όπου στη Βίβλο κατέχει το δέντρο του καλού και του κακού.

Όσο για τις τρεις χάριτες: εκείνη στα δεξιά είναι η Καλλονή, η Ομορφιά. Η κεντρική είναι η Αγνότητα και η αριστερή είναι η Ηδονή, η Ηδυπάθεια. Ηδονή και Αγνότητα είναι ενωμένες με την Ομορφιά, επειδή καθεμιά από αυτές περιέχει ομορφιά στη δράση της, με την πλατωνική έννοια της Αισθητικής ως μία μορφή της Ευτυχίας, της οποίας άλλη όψη είναι η Ηθική. Στον πίνακα, η Ηδονή κοιτάει μόνο την Ομορφιά, επειδή σε όλα όσα είναι όμορφα υπάρχει μια μορφή ηδονής και είναι μια από τις δυνατότητες που η Αφροδίτη δίνει στην Ψυχή–άνοιξη. Η Αγνότητα, είναι κι αυτή όμορφη, αλλά από τον ουρανό, στο κέντρο, τη σημαδεύει μ’ ένα φλεγόμενο βέλος ένας τυφλός Έρως. Ο Έρως καταλαμβάνει αυτή τη θέση επειδή, όπως λέει ο Ησίοδος, είναι ο αρχαιότερος των θεών. Είναι η Μεγάλη Δύναμη που έκανε τα πάντα να αρχίσουν να κινούνται (μην ξεχνάμε ότι στα Μυστήρια, αυτό που συνέβαινε στο Σύμπαν ή Μακρόκοσμο, συνέβαινε και στον Άνθρωπο ή Μικρόκοσμο). Η Αγνότητα, φλεγόμενη από αυτή τη Δύναμη Αγάπης, θα στηρίξει τον κόσμο (δηλαδή τον παρατηρητή) και θα κατευθύνει το βλέμμα του προς τον Θεό Ερμή-Μερκούριο, Δάσκαλο της Σοφίας, γνώστη των Μυστηριακών Πραγμάτων. Αυτός, με το μαγικό του κηρύκειο, αποτελούμενο από το κεντρικό ραβδί της Δύναμης των Μάγων και τα δυο φίδια (εν προκειμένω με όψη αλχημικών δράκων) των Συμπληρωματικών Δυνάμεων που κινούν τον κόσμο και αναπαριστούν το λευκό και το μαύρο, το θηλυκό και το αρσενικό κλπ, διαλύει τα ομιχλώδη σκοτάδια της άγνοιας.

Υπονοεί ότι η Ανθισμένη Ψυχή ή Άνοιξη θα απορρίψει την ηδονή και θα επιλέξει την αγνότητα, που θα την οδηγήσει στον θάνατο του εκδηλωμένου, στη Μεγάλη Σοφία. Αυτό που στην Ανατολή ονομάζουν Νιρβάνα.

Αυτός είναι ο κύκλος στο μυητικό κλειδί ερμηνείας, που αντικατοπτρίζεται σ’ αυτό το υπέροχο έργο ζωγραφικής όπου όλα αποπνέουν ομορφιά, κάθαρση, φως και αγάπη. Το ίδιο συμβαίνει και στον άλλο πίνακα, στη γέννηση της Αφροδίτης, όπου το Μαγικό Κογχύλι, το ίδιο που για αιώνες κρατούσαν οι προσκυνητές του Αγ. Ιακώβου της Κομποστέλλα, μέχρι τις τελικές ακτές της θάλασσας, είναι το πλοίο τους δίχως τιμόνι και κουπιά. Ο άνεμος κάνει να ανθίζουν τα μακριά αγγελικά μαλλιά της, που συγκρατεί σεμνά, ελπίζοντας να την καλύψουν με τον μανδύα της εκδήλωσης.

Ο συγγραφέας αυτού του άρθρου ευχαριστεί για την ανεκτίμητη συνεργασία τους εκπροσώπους του Διεθνούς Οργανισμού Νέα Ακρόπολη στην Ιταλία, καθηγητές Ettore Realini και Elba Tejeda. Θα ήταν πολύ καλό, σε όλον τον πλανήτη, να συνεργαστούν εκείνοι που έχουν πρόσβαση στις γνώσεις για την εκ νέου ερμηνεία της πολιτιστικής κληρονομιάς που κατέχουμε και να μεταβιβάσουν στις νέες γενιές μια κουλτούρα καθαρή από μίση και διαχωρισμούς, που σφυρηλατεί ένα νέο και καλύτερο κόσμο.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο ισπανικό περιοδικό Νέα Ακρόπολη, αρ. τεύχους 136, Μαδρίτη, Μάρτιος 1986.

Συγγραφέας: Jorge Angel Livraga

Από το ίδιο Τεύχος

Περισσότερα Άρθρα TEXNH