Η σκέψη του θανάτου φέρνει συνήθως στο νου μας δυσάρεστα συναισθήματα σχεδόν με αυτόματο τρόπο. Γιατί άραγε; Είναι η κατάληξη μιας μακρόχρονης χειραγώγησης συναισθημάτων από θρησκείες και πολιτικές σκοπιμότητες ή μια φυσική εξέλιξη που οδήγησε τον άνθρωπο να στέκεται αδύναμος και μικρός μπροστά στον θάνατο; Η ιστορία, και ιδιαίτερα η προϊστορία, μας δείχνει ότι δεν ήταν πάντα έτσι. Ο άνθρωπος της νεολιθικής εποχής, που δεν διαφέρει και πολύ από το σύγχρονο άνθρωπο, φαίνεται πως ήταν πολύ περισσότερο εξοικειωμένος με το θάνατο από ό,τι εμείς.
Γνωρίζουμε λίγα για αυτόν τον άνθρωπο. Τα περισσότερα τα υποψιαζόμαστε κοιτάζοντας πίσω από τα «σιωπηλά» σύμβολα που μας κληροδότησε, πίσω από τη ζωή και τις συνήθειές του στην καθημερινότητα και στην επαφή του με το ιερό. Ο θάνατος φαίνεται πως ήταν ένα σημαντικό κομμάτι της ζωή του, και αυτό το καταλαβαίνουμε ξεκάθαρα από τα έθιμα που δημιούργησε για αυτόν. Όχι γιατί ήθελε να τον εξευμενίσει, αλλά γιατί ζούσε μαζί του. Ο θάνατος ήταν κομμάτι της ζωής του. Οι αρχαιολόγοι προσπαθούν με ενδιαφέρον να καταλάβουν τι πίστευε για τη μεταθανάτια ζωή και γιατί αφιέρωνε τόσο πολύ χρόνο σε περίεργες αισθητικές επεμβάσεις στα νεκρά σώματα. Προς το παρόν όμως όλα όσα υποστηρίζονται είναι υποθέσεις που εύκολα μπορούν να ανατραπούν και με αυτήν την επιφύλαξη παρουσιάζονται.
Έχουμε να μάθουμε πολλά ακόμη για τον νεολιθικό άνθρωπο. Ωστόσο η στάση του απέναντι στον θάνατο μπορεί να μας διδάξει μια άλλη αντίληψη, η οποία βρίσκεται μακριά από εμάς. Μια αντίληψη που, αν στοχαστούμε γι’ αυτήν, ίσως καταφέρει να μας συμφιλιώσει με τα άσχημα συναισθήματα που μας προκαλεί αυτό το γεγονός.
Η νεολιθική εποχή ξεκινάει το 8000 π. Χ και τελειώνει περίπου το 5500 π. Χ., σύμφωνα με τους παλαιοντολόγους. Το κύριο σκηνικό της μετάβασης από την παλαιοντολογική στη νεολιθική εποχή είναι η Εγγύς Ανατολή. Σε αυτό το μέρος της Γης λαμβάνει χώρα το γεγονός που οι επιστήμονες αποκαλούν «αγροτική επανάσταση»: ο άνθρωπος αλλάζει τρόπο ζωής σταδιακά, κάτι το οποίο καθρεφτίζεται σε πολλά επίπεδα της συμπεριφοράς του απέναντι στη φύση, στην επαφή του με το θείο και τη συμβίωσή του με τους άλλους ανθρώπους.
Οι επιστήμονες ορίζουν ως κύριο χαρακτηριστικό αυτής της εποχής τον τρόπο επεξεργασίας της πέτρας. Η λαξευμένη πέτρα παραχωρεί τη θέση της στη λειασμένη πέτρα και τα εργαλεία αλλάζουν μορφικά. Όμως η πιο σημαντική αλλαγή βρίσκεται στο γεγονός ότι αλλάζουν οι σκοπιμότητες των εργαλείων και των κατασκευών του. Ό,τι φτιάχνει πια τον βοηθάει να δαμάσει το περιβάλλον του και να το εξημερώσει, σε αντίθεση με την προηγούμενη εποχή (παλαιοντολογική), όπου το πρώτο μέλημά του ήταν η επιβίωση. Αρχίζει σιγά σιγά να δημιουργεί οικισμούς, που σταδιακά θα εξελιχθούν σε πόλεις. Εξημερώνει ζώα που θα γίνουν πολύτιμοι σύντροφοί του στη καινούρια του πορεία. Αλλάζει στάση και νοοτροπία απέναντι στη φύση και από καρποσυλλέκτης γίνεται τροφοπαραγωγός.
Όλα αυτά δημιουργούν καινούργιες ανάγκες στη ζωή του. Η διαχείριση του θανάτου είναι μία από αυτές. Οι επιστήμονες μιλούν για την ανάγκη υγιεινής, η οποία δημιουργείται λόγω της μόνιμης κατοικίας. Έτσι προκύπτει η ανάγκη να βρεθούν λύσεις για τη διαχείριση των νεκρών σωμάτων. Οι νεκροί είναι πολλοί και κάπως πρέπει να ενταφιάζονται. Όμως οι ενδείξεις ύπαρξης τελετουργιών που συνοδεύουν την πρακτική ανάγκη μας αποκαλύπτουν πως μάλλον παράλληλα υπάρχει μια μεταφυσική σκοπιμότητα. Τα ταφικά έθιμα είναι ουσιαστικά η αντίδραση του νεολιθικού ανθρώπου στο φαινόμενο του θανάτου. Οι πρώτοι οικισμοί χρειάζονται τόπους ενταφιασμού που να εξυπηρετούν στη θρησκευτική του συνείδηση. Παράλληλα δημιουργούνται τυπικά και τελετουργίες, που ανταποκρίνονται στις αντιλήψεις για τον θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή. Η μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο διευκολύνεται από συγκεκριμένες ενέργειες των ζωντανών, αλλά και από συγκεκριμένες στάσεις που παίρνουν οι ενταφιασμένοι.
Από την 9η χιλιετία οι ταφές αρχίζουν να γίνονται οργανωμένες, ομαδικά ή ατομικά, είτε μέσα στους οικισμού είτε σε ειδικούς χώρους. Αυτό όμως που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι ο ενταφιασμός των νεκρών μέσα στην οικία, κάτω από τα πατώματα ή τα πεζούλια, δηλαδή στον ίδιο χώρο που οι ζωντανοί ζούσαν την καθημερινότητά τους. Αυτό μας αποκαλύπτει το πόσο διαφορετική αντίληψη είχαν για τον θάνατο, το πόσο εξοικειωμένοι ήταν μαζί του, αλλά και τη μεγάλη λατρεία και σεβασμό που είχαν για τους προγόνους τους, καθώς ήθελαν το πνεύμα τους να διαποτίζει τις σκέψη και τη δράση τους.
Υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στα ταφικά έθιμα αυτής της περιόδου στην περιοχή της Εγγύς Ανατολής, που προβληματίζουν εξαιτίας της καθολικότητάς τους.
Η ιδιαίτερη στάση του σώματος που είχαν οι νεκροί μέσα στους τάφους είναι το πρώτο από αυτά. Πρόκειται για τη συνεσταλμένη στάση, αυτή που παίρνει το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας και διευκολύνει στη γέννηση του, και μάλιστα στο Τσατάλ Χουγιούκ είναι αφύσικα έντονη. Η πολύ διαδεδομένη αυτή στάση ταφής στο νεολιθικό κόσμο πιθανόν να συμβολίζει τη γέννηση του ανθρώπου σε ένα άλλο επίπεδο, ακριβώς όπως συμβαίνει κατά την ενσάρκωσή του.
Μια παράξενη τελετουργία γινόταν επίσης σε σχέση με το σώμα του νεκρού. Σε κάποιους οικισμούς αφήνονταν τα σώματα στον αέρα, προκειμένου να κατασπαραχθούν από τα όρνια και έπειτα τύλιγαν τα οστά σε ρούχα και τα τοποθετούσαν κάτω από τα πεζούλια των σπιτιών. Επίσης συνηθισμένο φαινόμενο ήταν ο αποκεφαλισμός κατά τον δεύτερο ενταφιασμό.
Η επεξεργασία των κρανίων συναντάται σε πολλούς οικισμούς. Συνήθως καλύπτονταν από πηλό και επίστρωση γύψου και μετά γινόταν επιζωγράφιση, ενώ στη θέση των ματιών υπήρχαν όστρεα. Προέκταση αυτής της μεθόδου ήταν ο τρυπανισμός. Έχουν βρεθεί κρανία στα οποία ανοιγόταν τρύπα με τρυπάνι. Πρόκειται για μια πρακτική, για την οποία οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν αν γινόταν για θεραπευτικούς ή θρησκευτικούς λόγους.
Τέλος ένα άλλο σημαντικό κοινό χαρακτηριστικό είναι η τοποθέτηση αντικειμένων (κτερισμάτων) πάνω στο νεκρό ή δίπλα του. Μια πρακτική που γίνεται παράδοση, διαπερνά την ιστορική εποχή και εξακολουθεί να υπάρχει έως τις μέρες μας.
Όλα τα ταφικά έθιμα που μοιάζουν μεταξύ τους καταδεικνύουν μια θέαση του κόσμου όπου η ζωή και ο θάνατος είναι όψεις του ίδιου νομίσματος, ακριβώς όπως συμβαίνει στη φύση. Παρατηρώντας τη φύση ο νεολιθικός άνθρωπος μαθαίνει ότι τίποτα δεν χάνεται. Όλα είναι μέρη μιας ουσίας που αλλάζει μορφές και ποιότητες. Έτσι και ο θάνατος δεν υφίσταται παρά μόνο στο πεδίο της ύλης και είναι απλά ένα πέρασμα από μια κατάσταση συμπυκνωμένης μορφής σε μια άλλη, αόρατη και λιγότερο πυκνή.
Ο νεολιθικός άνθρωπος δεν έκανε τίποτα τυχαία. Ο τρόπος που διαχειριζόταν το θάνατο φανερώνει την ανάγκη του να βοηθήσει στη διατήρηση της φυσικής ισορροπίας συμμετέχοντας ενεργά. Η απώλεια και η φθορά ήταν μέρος αυτής της ισορροπίας, ενώ ο πόνος που προκαλούσαν δεν μετατρεπόταν σε «φόβο για το θάνατο».
Ο θάνατος ήταν δίπλα του, κάτω από το πάτωμα του σπιτιού του, μέσα στα ιερά του και δεν ένιωθε καθόλου άβολα με αυτό. Το αντίθετο! Η ύπαρξη των νεκρών δίπλα του ήταν πηγή δύναμης. Μέσα από τα έθιμά του διακρίνεται μια βαθειά πίστη στη μεγάλη Μητέρα, στην αέναη ροή της ζωής, που δεν επιτρέπει καμιά εκμηδένιση, αλλά όλα τα μετατρέπει σε άλλες μορφές.
Τελικά το πισωγύρισμα στο χρόνο, σε αυτό το κομμάτι της προϊστορίας, έχει να μας διδάξει πολλά για τους προγόνους μας. Έχει να μας διδάξει πολλά για την επαφή μας με τη φύση αλλά κυρίως για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να σκεφτόμαστε και να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και ιδιαίτερα τον θάνατο. Ίσως τελικά ο νεολιθικός άνθρωπος ήταν πιο κοντά στα μυστικά της φύσης από ό,τι εμείς. Γνώριζε καλά ότι η φύση μάς περιέχει και εμείς περιέχουμε αυτήν. Αυτό ήταν το «μυστικό» που χάθηκε στους μετέπειτα αιώνες και έφερε αυτή την ανισορροπία που γεμίζει άγχος και φοβίες το σημερινό άνθρωπο. Ένα μυστικό που καλούμαστε να ανακαλύψουμε, για να μπορούμε να ζούμε μια ζωή που δεν φοβάται τον θάνατο και ένα θάνατο που δεν φοβάται τη ζωή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΒΛΙΑ
- «ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΘΕΟΤΗΤΩΝ, ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ»: Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική εποχή, CAUVIN JACQUES, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης 2005
- Παγκόσμια μυθολογία, FELIX GUIRAND, Εκδόσεις Χρίστου Γιοβάνη, ΑΘΗΝΑ
- Αncient Irag, Georges Roux, PELICAN BOOK , 1972
ΛΕΞΙΚΑ- ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ
- Πάπυρος- λαρούς, ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ
- Άτλας της Βίβλου, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ-1998
- Άτλας της Παγκόσμιας Ιστορίας, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ -1997
ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
- CORPUS τεύχος 11, Τίτλος άρθρου: νεολιθική Ιορδανία
- CORPUS τεύχος 14, Τίτλος άρθρου: νεολιθική εποχή
- CORPUS τεύχος 23, Τίτλος άρθρου: Τσατάλ Χουγιούκ, μια πρώιμη νεολιθική πόλη
- CORPUS τεύχος 49, Τίτλος άρθρου: Τα παράξενα κτίρια του Γκεμπεκλί Τεπέ
- CORPUS τεύχος 66, Τίτλος άρθρου: Ιεριχώ η αρχαιότερη πόλη του κόσμου
- CORPUS τεύχος 70, Τίτλος άρθρου: ΟΥΡ η πόλη των Χαλδαίων
- Περισκόπιο της επιστήμης Νο 44