Κύριο γνώρισμα της φιλοσοφίας της Αναγέννησης είναι ότι βασίζεται άμεσα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Η ανανέωση του ενδιαφέροντος για την αρχαία γραμματεία αποδείχτηκε ότι αποτελούσε πάνω απ’ όλα ενίσχυση του ρεύματος του πλατωνισμού και επιβλήθηκε χάρη στους βυζαντινούς λογίους πού μετοίκησαν στην Ιταλία. Ανάμεσα τους υπήρχαν εξίσου πολλοί και σημαντικοί οπαδοί και της αριστοτελικής και της πλατωνικής φιλοσοφίας, οι τελευταίοι όμως αντιπροσώπευαν κάτι σχετικά πιο εντυπωσιακό. Και καθώς στη Δύση είχε επικρατήσει η αντίληψη ότι ο Αριστοτέλης ήταν ό φιλόσοφος πού συμφωνούσε με την επίσημη διδασκαλία της Εκκλησίας, οι αντίπαλοι αυτής της διδασκαλίας, που λαχταρούσαν κάτι νέο, το βρήκαν στον Πλάτωνα. Έτσι ή Ιταλία κυριεύτηκε από έναν μεγαλειώδη θαυμασμό για τα έργα του Πλάτωνα. Άμεσο επακόλουθο ήταν ή επαναδραστηριοποίηση της Ακαδημίας της Φλωρεντίας, όπου, με την προστασία των Μεδίκων, αναπτύχθηκε μια πραγματικά πλούσια φιλοσοφική ζωή.
Η οικογένεια των Μεδίκων ήταν μια διάσημη αστική οικογένεια της Φλωρεντίας που διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή ολόκληρης της Ιταλίας, κατά την περίοδο της Αναγέννησης.
Τον 14ο αιώνα ο Κόζιμο ο Πρεσβύτερος (1398 – 1464) εγκαινιάζει τον «παλαιό» κλάδο της οικογένειας και ο Λορέντζο ο Πρεσβύτερος τον «νεότερο». Ο θεμελιωτής του «παλαιού» κλάδου των Μεδίκων, ο Κόζιμο, εκτός από τη μεγάλη επιχειρηματική ικανότητα και εργατικότητα ήταν και ένας πολύ καλλιεργημένος άνθρωπος. Ενδιαφερόταν πολύ για τη φιλοσοφία, την τέχνη, τη λογοτεχνία και είχε αρκετές γνώσεις της ελληνικής, εβραϊκής και αραβικής γλώσσας. Ήταν πολύ γενναιόδωρος και μετέβαλε τη Φλωρεντία σε εστία πνευματικής δραστηριότητας που μόνο με την Αθήνα της κλασικής εποχής μπορεί να συγκριθεί.
Συγκέντρωσε γύρω του τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες και λόγιους της εποχής του και ξόδεψε ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του για την αγορά κλασικών χειρογράφων που του τα έφερναν από την Αλεξάνδρεια και την Ελλάδα. Το όνομα του Κόζιμο συνδέθηκε επίσης με την ίδρυση στη Φλωρεντία της Πλατωνικής Ακαδημίας. Όταν είχε ήδη εδραιώσει την εξουσία του στην πόλη, μεταφέρθηκε το 1439 από τη Φεράρα στη Φλωρεντία η μεγάλη Σύνοδος που απέβλεπε στην ένωση της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και της Ρωμαιοκαθολικής. Αν και η Ένωση των δύο Εκκλησιών κηρύχτηκε κάποια στιγμή τυπικά, δεν εφαρμόστηκε ποτέ ουσιαστικά. Παρόλα αυτά η Σύνοδος λειτούργησε σαν καταλύτης για την ανάπτυξη του ουμανιστικού κινήματος της Αναγέννησης. Στη διάρκεια των εργασιών της συναντήθηκαν και αντάλλαξαν απόψεις οι μεγαλύτεροι λόγιοι και στοχαστές της εποχής, τόσο Έλληνες όσο και Ιταλοί, και από την συνάντηση αυτή ανανεώθηκε το ενδιαφέρον στη Δύση για τους μεγάλους Έλληνες κλασικούς και φιλοσόφους.
Από τα πιο σημαντικά μέλη της ελληνικής αντιπροσωπίας, που είχε επικεφαλής τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο, ήταν ο φιλόσοφος του Μυστρά, ο μεγάλος πλατωνιστής Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1355-1452). Ο Έλληνας φιλόσοφος έδωσε στην πόλη περίφημες διαλέξεις που έθεσαν τέρμα στην επικράτηση του Αριστοτέλη στην ευρωπαϊκή δυτική φιλοσοφία και έδωσαν το προβάδισμα στον Πλάτωνα. Κατέπληξε τους Ιταλούς λόγιους με την ευφράδεια, την ευρυμάθεια και την ίδια την παρουσία του. Ο Κόζιμο που τις παρακολουθούσε, ενθουσιάστηκε τόσο που σκέφθηκε να ανασυστήσει στη Φλωρεντία την Πλατωνική Ακαδημία. Όταν κοίταξε γύρω του για να δει ποιόν θα έβαζε επικεφαλής της Ακαδημίας του, το μάτι τού διορατικού Κόζιμο έπεσε στο γιο του γιατρού του Ντιοτιφέτσι Φιτσίνο, Μαρσίλιο. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433-1499) ήταν τότε μόλις έξι ετών!
Ο Κόζιμο τον πήρε στο σπίτι του και τον ανάθρεψε κάτω από τη δική του καθοδήγηση και των καλύτερων δασκάλων της Φλωρεντίας. Ο Φιτσίνο ανταποκρίθηκε πλήρως στις προσδοκίες του προστάτη του. Ήταν άνθρωπος με πολλά πνευματικά ενδιαφέροντα: φιλόσοφος, γιατρός, φιλόλογος, μουσικός. Από τα πρώτα του κείμενα φάνηκε η επίδραση των πλατωνικών ιδεών στη σκέψη του. Ήταν έτσι το πλέον κατάλληλο άτομο για να αναλάβει την ηγεσία της Πλατωνικής Ακαδημίας, όπως και έγινε.
Ο Φιτσίνο πρότεινε ως ημερομηνία ίδρυσης της Πλατωνικής Ακαδημίας την 16η Ιουλίου 1439, ημέρα που κηρύχτηκε η ένωση των δύο Εκκλησιών, παρόλο που το πραγματικό της ξεκίνημα θεωρείται ότι έγινε είκοσι χρόνια αργότερα, όταν ο Φιτσίνο εγκαταστάθηκε στην εξοχική κατοικία του Κόζιμο στο Καρέτζι και άρχισε να μεταφράζει τον Πλάτωνα.
Ο Φιτσίνο αναφέρει σχετικά στον πρόλογο της μετάφρασης των Εννεάδων του Πλωτίνου: «Ο μεγάλος Κόζιμο …. όταν συνερχόταν η Σύνοδος των δύο Εκκλησιών ….. πήγε να ακούσει τις ομιλίες ενός Έλληνα φιλοσόφου που ονομαζόταν Γεμιστός Πλήθων. Καθώς εκείνος ανέπτυσσε τα μυστήρια του Πλατωνισμού, έμοιαζε ως άλλος Πλάτων. Αυτή η φλογερή φωνή ξύπνησε στο βαθύ πνεύμα του Κόζιμο την ιδέα να δημιουργήσει με την πρώτη ευνοϊκή ευκαιρία, μια Πλατωνική Ακαδημία».
Μέσα σε λίγα χρόνια η Πολιτεία του Πλάτωνα γνώρισε τέσσερις διαφορετικές μεταφράσεις (η μία έγινε από τον Μ. Χρυσολωρά), ενώ ο Γεώργιος Τραπεζούντιος συμπλήρωνε τη μετάφραση των Νόμων. Το 1459 αφιέρωσε τη μετάφρασή του στη Γερουσία της Ενετικής Δημοκρατίας με την παραίνεση: «Εσείς, που πραγματοποιήσατε την πολιτεία του ορθού λόγου, οφείλετε να διαβάζετε τον Πλάτωνα που την είχε οραματιστεί». Με ανάλογο πνεύμα ο Λεονάρντο Μπρούνι που είχε μεταφράσει τις Επιστολές του Πλάτωνα, παρότρυνε τον Κόζιμο «να αποστηθίσει τα πολιτικά αποφθέγματα» του Έλληνα φιλοσόφου. Οι παραινέσεις τούτες φανερώνουν την επείγουσα επικαιρότητα που είχε η αναδρομή στην Αρχαιότητα. Τα έργα που μεταφράζονται και μελετώνται αυτή την εποχή είναι: Παρμενίδης, Θεαίτητος, Σοφιστής, Φίληβος, Κρατύλος, Φαίδρος, Συμπόσιο.
Ο Φιτσίνο ονόμασε το οίκημα του «Ακαδημία» για να υπογραμμίσει τη σχέση του με τις πλατωνικές σπουδές, αλλά δεν επρόκειτο για σχολή. Μέλη της «πλατωνικής οικογένειας» ήταν ελάχιστοι διακεκριμένοι πολίτες και λόγιοι μυημένοι στα «πλατωνικά μυστήρια». Συμπόσια και τελετουργίες με μυσταγωγικό χαρακτήρα, εμπνευσμένα από τους αλεξανδρινούς νεοπλατωνικούς κύκλους, συγκέντρωναν τους εκλεκτούς μύστες της φιλοσοφικής αυτής λατρείας. Άλλωστε ο Νεοπλατωνισμός της Αναγέννησης κατόρθωσε να συντήξει σ’ ένα κράμα την ιδεαλιστική διδασκαλία του Έλληνα φιλοσόφου, το χριστιανικό δόγμα, τις διδασκαλίες του Ζωροάστρη, αιγυπτιακές πίστεις αντλημένες από ερμητικά κείμενα, που αποδίδονταν στον Ερμή Τρισμέγιστο.
Ο Φιτσίνο αφοσιώθηκε στο έργο του και έδωσε στον προστάτη του την χαρά να δει έναν χρόνο πριν από το θάνατο του όλους τους διάλογους του Πλάτωνα μεταφρασμένους στα λατινικά.
Η Πλατωνική Ακαδημία και ο εμψυχωτής της δεν έμελλε να γνωρίσει την αναγνώριση παρά μονάχα μετά το θάνατο του Κόζιμο, την άνοδο στην εξουσία του Λαυρέντιου (1469), μαθητή του Φιτσίνο, και κυρίως μετά την αποχώρηση, δύο χρόνια αργότερα, του Ιωάννη Αργυρόπουλου, που όχι μόνο δεν άφηνε άλλον να ευδοκιμήσει στον ίσκιο του, αλλά κρατούσε πάντα τα βλέμματα στραμμένα προς τον Αριστοτέλη.
Ανάμεσα στους πολλούς μαθητές του Φιτσίνο σίγουρα ο πιο σημαντικός ήταν ο Τζοβάνι Πίκο ντελλά Μιράντολα (1463-1494) . Η ιδιοφυΐα του τελευταίου, φαίνεται από το γεγονός ότι σε ηλικία 24 ετών ήξερε 22 γλώσσες και είχε διαβάσει στην αυθεντική γλώσσα τους όλα τα σημαντικά βιβλία της φιλοσοφίας και της θρησκείας των Χριστιανών, των Ελλήνων, των Ιουδαίων, των Χαλδαίων και των Αράβων.
Τα, περίπου, δέκα χρόνια που έμεινε στην Ακαδημία της Φλωρεντίας, μέχρι τον πρόωρο θάνατό του, ήταν τα πιο δημιουργικά χρόνια του, δίπλα σε ομόδοξους και αγαπημένους του φίλους από όλες τις καλές τέχνες. Η πνευματική φιλοδοξία του Πίκο ήταν να μπορέσει να ανανεώσει τον χριστιανισμό και να τον συμβιβάσει με την αρχαία πνευματική κληρονομιά των Αράβων, των Χαλδαίων, των Ιουδαίων αλλά κυρίως των αρχαίων Ελλήνων. Για την επιδίωξη του αυτή τόλμησε να κάνει κάτι που προκάλεσε τρομερή εντύπωση στους πνευματικούς κύκλους της εποχής του. Σε ηλικία 23 ετών, το 1486, έγραψε ένα κείμενο που περιείχε 900 θέσεις-ζητήματα, όπου σε διάφορες ενότητες συμπεριλαμβάνονται τα συμπεράσματά του από τις διάφορες φιλοσοφικές του έρευνες στην ελληνική φιλοσοφία, στην Καμπάλα, στις Ιερές Γραφές των Ιουδαίων, των Αράβων και των Χριστιανών και στα Χαλδαϊκά κι Ερμητικά Κείμενα.
Επίσης προσκάλεσε και προκάλεσε σε δημόσιο διάλογο, που θα γινόταν τον Ιανουάριο του 1487, όλους τους σημαντικούς ανθρώπους της τέχνης και του πνεύματος πάνω σε αυτές τις 900 θέσεις. Ο Πάπας Ιννοκέντιος ο 8ος αντέδρασε αμέσως και ζήτησε από μια ομάδα ειδικών να εξετάσουν αυτές τις θέσεις για να δουν αν ήταν αιρετικές. Η ομάδα αυτή έδωσε μία αναφορά στον Πάπα που υποδείκνυε τρεις θέσεις ως αιρετικές και άλλες 10 ως ύποπτες για αιρετικές. Αξιοσημείωτο είναι, ότι κάποιες από αυτές τις θέσεις αναφερόταν σε βιβλία τα οποία δεν ήταν μεταφρασμένα στα λατινικά και τα οποία δεν είχαν καν στην κατοχή τους οι σύμβουλοι του Πάπα. Ο Πάπας ζήτησε από τον Πίκο να αφαιρέσει αυτές τις θέσεις. Ο Πίκο, όμως, έδωσε εντολή και εκτυπώθηκαν όλες οι θέσεις μαζί με μια εισαγωγή το Oratio (Λόγος) που υπεράσπιζε τις απόψεις του. Ο Πάπας τότε ζήτησε να απαγορευτούν τα βιβλία και ο Πίκο αναγκάστηκε να φύγει στην Γαλλία και μετά στην Φλωρεντία (που ήταν υπό την προστασία του πανίσχυρου Lorenzo των Μεδίκων), διότι κινδύνευε να φυλακιστεί ή και να θανατωθεί. Το πλήρες κείμενο του «Oratio» εκτυπώνεται από τον ανιψιό του Πίκο 3 χρόνια μετά τον θάνατό του και την πλήρη ονομασία του «Oratio. On the dignity of man» (για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου) θα την πάρει στα μέσα του 16ου αιώνα.
Αυτό το έργο του Πίκο, θεωρείται από πολλούς το «ευαγγέλιο» της Αναγέννησης. Είναι ένα μοναδικό κείμενο με μια σφραγίδα νεανικότητας και ενθουσιασμού, που τολμάει να υπερασπίσει τις αρχαίες δοξασίες και που θεωρεί ότι ο Χριστιανισμός πρέπει και οφείλει να ξαναγεννηθεί μέσα από το πνεύμα αυτών των δοξασιών.
Το 1494, σε ηλικία μόλις 31 ετών, ο Πίκο δηλητηριάστηκε υπό ανεξιχνίαστες συνθήκες. Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο έγραψε για αυτόν: «Ο αγαπημένος μας Πίκο μάς άφησε την ίδια ημέρα που ο Κάρολος Η΄ εισερχόταν στη Φλωρεντία, και τα δάκρυα των ανθρώπων των γραμμάτων αντιστάθμισαν τη χαρά του λαού. Χωρίς το φως που έφερε ο βασιλιάς της Γαλλίας, η Φλωρεντία ίσως να μην είχε δει ποτέ μια τόσο λυπημένη μέρα από αυτή που έσβησε το φως του Μιράντολα.»
Βιβλιογραφεία
- Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, Will Durant
- Ιταλική Αναγέννηση, Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα
- Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, W. Windelband, H. Heimsoeth
- Η επίδραση των Ελλήνων Λόγιων στην Ιταλική Αναγέννηση, Ιωάννα Μούστρη (άρθρο στο περιοδικό «ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ»)