Χαμένοι Πολιτισμοί: Οι Ολμέκοι

Ένας από τους αρχαίους και πλέον εξαφανισμένους πολιτισμούς, που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως μέσα από σωρεία ευρημάτων εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής, είναι ο πολιτισμός των αρχαίων Ολμέκων, που άνθισε στη Μεσοαμερική στην περιοχή του σημερινού Μεξικού.

Θα πρέπει, κατ’ αρχάς, να διακρίνουμε και να διαχωρίσουμε δύο λαούς των Ολμέκων, τους αρχαίους, που αναπτύχθηκαν εδώ και 3.000 χρόνια και τους ιστορικούς Ολμέκους, έναν μεταγενέστερο λαό σύγχρονο με τους Αζτέκους, που έζησαν περίπου το 1.000 μ.Χ.

Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθούμε στον αρχαίο «πολιτισμό-γεννήτορα», που αναπτύχθηκε στις ακτές του Ταμπάσκο και της Βερακρούζ στον κόλπο του σημερινού Μεξικού. Ο αναγνώστης θα πρέπει να λάβει υπόψη του, ότι οι περισσότερες ονομασίες των λαών και των πόλεων προέρχονται από τους Ισπανόφωνους κατακτητές, που μετέφρασαν ή παράφρασαν τις τοπικές διαλέκτους ή «βάφτισαν» για δικούς τους λόγους με ισπανικά ονόματα. Πολλές παραδόσεις των λαών σώθηκαν από τους ιεραπόστολους, που ακολούθησαν την στρατιωτική επέκταση με σκοπό να εκχριστιανίσουν τους «άγριους» ιθαγενείς. Η επιστήμη της αρχαιολογίας και της ανθρωπολογίας δεν ήταν ανεπτυγμένες εκείνο τον καιρό, οπότε, όσα διασώθηκαν από τους μύθους και τις παραδόσεις αυτών των λαών έγιναν με ερασιτεχνικό τρόπο. Όλα αυτά συνέβησαν αρκετά μετά την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο το 1492. Μπορεί να φανταστεί κανείς την μεταφορά γνώσεων από τους ιθαγενείς της εποχής για έναν πολιτισμό που είχε καταστραφεί το 300 μ.Χ., δηλαδή χίλια χρόνια πίσω. Πολύ αργότερα, εκατοντάδες χρόνια, η επιστήμη της αρχαιολογίας με τη σκαπάνη της θα προσπαθήσει να εξηγήσει και να μας διαφωτίσει για τον τρόπο ζωής και σκέψης ενός λαού, όπως οι αρχαίοι Ολμέκοι, χωρίς να υπάρχουν γραπτά κειμήλια και με τεράστια ψυχολογική, χρονική απόσταση νοοτροπίας.

Αρχαία ευρήματα στην πόλη Λα Βέντα

Το σημαντικότερο κέντρο του πολιτισμού των Ολμέκων ήταν η πόλη Λα Βέντα, που ονομάζεται επίσης «Πολιτισμός της Λα Βέντα». Ανάμεσα στα μεγάλα αινίγματα της Μεσοαμερικής είναι η προέλευση του λαού αυτού και η γλώσσα που μιλούσε.

Η ονομασία προέρχεται από μια λέξη της διαλέκτου ναουάτλ με την οποία οι Αζτέκοι ονόμασαν κάποιους λαούς που κατοικούσαν στον κόλπο του Μεξικού. Ήταν οι λαοί από την Ολμάν, τη χώρα του καουτσούκ. Οι λαοί αυτοί γνώριζαν την τέχνη να μαζεύουν το λάτεξ από τα καουτσουκόδεντρα της περιοχής, να το ανακατεύουν με ένα είδος κρασιού και να φτιάχνουν αυτό που γνωρίζουμε σαν λάστιχο.

Υπάρχουν απόψεις που μιλούν για τον συνδυασμό των λέξεων ollin: κίνηση και mecatl: γενιά. Οι Ολμέκοι είναι γνωστοί και σαν Tenocelome δηλαδή στόμα ιαγουάρου. Μετά το 1900 κατάφεραν οι ερευνητές να καταλήξουν και να συμφωνήσουν για τα διαφορετικά ευρήματα σχετικά με τους Ολμέκους και να διαχωρίσουν τον αρχαίο λαό από την ιστορική συνέχειά του.

Οι αρχαίοι Ολμέκοι άνθισαν ως πολιτισμός κατά την προκλασική εποχή γύρω στα 1.800 με 1.600 π.Χ., στον κόλπο του Μεξικού στον ατλαντικό ωκεανό. Τότε δημιουργούνται οι πρώτες γεωργικές εγκαταστάσεις με την καλλιέργεια του καλαμποκιού και εμφανίζονται οι πρώτες πυραμιδικές δομές και πέτρινα κολοσσιαία αγάλματα. Διαφαίνεται μια ήδη επεξεργασμένη θρησκευτική αντίληψη, ενώ η πυραμιδική αρχιτεκτονική γεννά ερωτήματα για πιθανή κοινή καταγωγή σκέψης των πολιτισμών των πυραμίδων σε παγκόσμια κλίμακα.

Μέχρι το 800 π.Χ. σημαντικότερη πόλη είναι η Σαν Λορέτζο Τενοτσιτλάν, η οποία στην συνέχεια εγκαταλείπεται και μπαίνουμε σε μια ακμή του πολιτισμού από το 800 έως το 200 π.Χ. με τα πρώτα τελετουργικά κέντρα της Λα Βέντα και της Τρες Ζαπότες, με πυραμιδικά χτίσματα και εξαιρετική γλυπτική τέχνη σε πέτρα και ημιπολύτιμους λίθους.

Μετά το 300 μ.Χ καταστρέφεται το τελετουργικό κέντρο της Λα Βέντα και ο πολιτισμός διαλύεται αφήνοντας μια παρακαταθήκη και μια σημαντική επίδραση στους μεταγενέστερους λαούς. Η επίδρασή τους δεν φαίνεται σαν αποτέλεσμα στρατιωτικών κατακτήσεων αλλά είναι καθαρά πολιτιστική.

Τα βασικά γνωρίσματα των Ολμέκων, που διαφαίνονται στους πολιτισμούς της Μεσοαμερικής με άμεση ή έμμεση επίδραση είναι:

Η λατρεία του Ιαγουάρου, το παιχνίδι της μπάλας, το τελετουργικό ημερολόγιο, οι ανθρωποθυσίες και οι αυτοθυσίες, το αριθμητικό σύστημα με βάση το 20, η γραφή, οι στήλες με αναμνηστικές ημερομηνίες, το θεοκρατικό σύστημα, η παραμόρφωση του κρανίου, η κατασκευή τελετουργικών κέντρων και η πυραμιδική δομή σαν βάση του ναού.

Ιππότης Ιαγουάρος

Στον πολιτισμό τους είχαν ισχυρή κοινωνική οργάνωση και ανώτερες γνώσεις. Επεξεργασμένη θρησκευτική αντίληψη σε δομή και έννοιες. Μεγάλη θρησκευτική σημασία είχε ο ιαγουάρος, ζώο-τοτέμ που αναπαριστάνεται σε αγάλματα, ανάγλυφα, μάσκες και πελέκεις. Συμβολίζει τη νύχτα και το σκοτάδι που καταβροχθίζει το φως και ερμηνεύεται ως δύση του ηλίου όσο και ως έκλειψη. Σχετίζεται με την αόρατη θεότητα. Ο βρυχηθμός του ακούγεται σαν ηχώ από λόφο σε λόφο «παρέμεινε από τον κατακλυσμό», και συμβολίζει «την πρωταρχική κραυγή που σπάζει τον αρχικό κόσμο και δημιουργεί τη ρωγμή από την οποία γεννιέται το διαφοροποιημένο σύμπαν». Ο πιτσιλωτός ιαγουάρος συμβολίζει τον νυχτερινό ουρανό. Τη νύχτα, ο ήλιος μεταμορφώνεται σε ιαγουάρο και ταξιδεύει στον υπόγειο κόσμο μέχρι να φθάσει στον τόπο από όπου θα ξεκινήσει πάλι την ανάβασή του προς τον ουρανό.

Στις παραστάσεις ανθρώπων με χαρακτηριστικά ιαγουάρου, μια υπόθεση αναφέρει ότι οι Ολμέκοι πίστευαν σε μια θεία φυλή ανθρώπων-ιαγουάρων που αναμείχθηκε με την ανθρώπινη φυλή. Υπήρχαν τελετουργικές ενδυμασίες ιερέων με δέρματα ιαγουάρων, κυνόδοντες και μάσκες με σκοπό να οικειοποιηθούν τις δυνάμεις του ζώου.

Οι αστρονομικές παρατηρήσεις τους οδήγησαν στην δημιουργία του ημερολογίου που θα χρησιμοποιήσουν αργότερα οι Μάγια. Αν και δεν χρησιμοποιούσαν τον τροχό, έχουν βρεθεί παιχνίδια με τροχούς. Αν και δεν έχουν ανακαλυφθεί κατάλοιπα οστών, τα μογγολικά χαρακτηριστικά τους είναι γνωστά από τις παραστάσεις και τα αγάλματά τους. Παραμόρφωναν τεχνικά τα κρανία τους, από μωρά, για άγνωστους λόγους μια συνήθεια που εμφανίζεται και σε άλλους λαούς της κεντρικής και νότιας Αμερικής.

Χαρακτηριστικά της τέχνης τους είναι η κατεργασία μονόλιθων (βωμοί 30 τόνων), οι μεγαλιθικές κατασκευές, η κατεργασία σκληρών πετρωμάτων όπως ο βασάλτης και ο οψιδιανός καθώς και η κατασκευή κοσμημάτων και μικρών αγαλμάτων με επεξεργασία ημιπολύτιμων λίθων, όπως νεφρίτη και σερπεντίνη με εξαιρετική λάξευση και λείανση. Στα μνημεία τους είναι χαρακτηριστικά και συνήθη τα κεφάλια-καρφιά, όπως αποκαλούνται, με ύψος που φθάνει τα δύο με τρία μέτρα και βάρος από 25 έως 55 τόνους. Εξαιρετικά δείγματα κεραμικής συμπληρώνουν την πολυμορφία της τέχνης τους.

Έχει υποστηριχθεί βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων ότι γνώριζαν την ύπαρξη του αριθμού “0”, όπως οι Ινδοί και οι Βαβυλώνιοι.