Ουτοπία , μια κατάσταση συνείδησης

«Να αλλάξεις τον κόσμο φίλε Σάντσο, δεν είναι τρέλα, ούτε ουτοπία. Είναι δικαιοσύνη!»

Ο πολιτικός, Ο Άγιος Τόμας Μορ

Ο άγγλος ουμανιστής, πολιτικός και συγγραφέας Τόμας Μορ (1478 – 1535), ευρύτατης μόρφωσης, θεολογικής και κλασικής, ήταν βαθύτατα θρησκευόμενος και ένιωθε μεγάλη κλίση για την Εκκλησία. Υπάκουσε όμως στην απόφαση του πατέρα του και έγινε δικηγόρος. Δεν άργησε να διακριθεί σε αυτό το επάγγελμα, που άρχισε να το ασκεί το 1501. Το 1504 ο Μορ παντρεύτηκε την Τζόαν Κολτ και στο σπίτι τους φιλοξένησαν επανειλημμένα τον μεγάλο Ολλανδό ουμανιστή Εράσμο, ο οποίος μάλιστα εκεί έγραψε τη σάτιρά του Μωρίας εγκώμιον.

Ονειρεύτηκε μια κοινωνία απαλλαγμένη από τα δεινά της εποχής του, μια κοινωνία που θα επιζητούσε την ηθική τελείωση και την πνευματική διαύγεια των μελών της, ονειρεύτηκε την Ουτοπία.

Δημιούργησε μια φανταστική πολιτεία, την Ουτοπία, που ήταν απαλλαγμένη από ελαττώματα, πάθη και την εξάρτηση από τα υλικά αγαθά ,προσεγγίζοντας ιδεολογικά την Πολιτεία του Πλάτωνα. Αλήθεια, λίγες οι διάφορες ανάμεσα στα δύο αυτά εξαίρετα έργα.

Χάρη σε αυτό, αργότερα το ουσιαστικό «ουτοπία» και το επίθετο «ουτοπικός» καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες ως χαρακτηρισμοί κάθε σχεδίου, που δεν έχει πιθανότητες να πραγματοποιηθεί. Προπάντων όμως στάθηκε το πρότυπο για πολυάριθμη σειρά ανάλογων συγγραμμάτων, που εμφανίστηκαν έκτοτε ως περιγραφές φανταστικών, αλλά σοφά οργανωμένων κοινωνιών, με γνωστότερα ανάμεσά τους την Πολιτεία του Ήλιου του Τομμάζο Καμπανέλλα (1623), τη Νέα Ατλαντίδα του Φράνσις Μπέικον (1627), το Έτος δύο χιλιάδες τετρακόσια σαράντα του Σεμπαστιέν Μερσιέ (1772), το Ταξίδι στην Ικαρία του Ετιέν Καμπέ (1840), το Κοιτάζοντας πίσω του Έντουαρντ Μπέλλαμυ (1888), το Νέα από το πουθενά του Ουίλλιαμ Μόρρις (1890), τη Μοντέρνα Ουτοπία του Χ.Τζ. Ουέλς (1905) και το Ουώλντεν Δύο του Μπ.Φ. Σκίννερ (1948).

Ουτοπία, της οποίας ο τίτλος είναι λέξη πλασμένη από τον Μορ, από τις ελληνικές λέξεις ου και τόπος. Περιγράφει την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα ενός ανύπαρκτου τόπου, ενός νησιού, η οποία δεν θυμίζει σε τίποτε την κατάσταση που επικρατούσε στα δυτικά κράτη της εποχής εκείνης και που επικρίνεται στο πρώτο μέρος του βιβλίου, την οποία αποδοκιμάζει έντονα. Υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας σε συνδυασμό με τον εκδικητικό χαρακτήρα των ποινών για την αντιμετώπισή της, ραγδαία αύξηση φόρων, εξευτελισμός των ηθών και των αξιών, δολιότητα και διαπλοκή. Χαρακτηριστικά που δεν είναι ξένα προς την δικιά μας σημερινή εποχή.

Πρόκειται για την περιγραφή μιας ιδανικής κοινωνίας ισότητας, κοινοκτημοσύνης, θρησκευτικής ανοχής , όπου η εργασία θα είναι εξάωρη και δεν θα υπάρχουν χρήμα, δικηγόροι και εκμετάλλευση. Αλλά ο ίδιος ο συγγραφέας διατυπώνει τις επιφυλάξεις του για το κατά πόσον είναι δυνατή η αφθονία αγαθών χωρίς την ύπαρξη κινήτρων, καθώς και για την αδιαφορία των οκνηρών που θα επιβαρύνει τους εργατικούς. Τελικά μεταθέτει την πραγμάτωση της ουτοπίας του στο απώτερο μέλλον: «όταν όλοι οι άνθρωποι θα είναι καλοί».

Το πρωτότυπο στοιχείο της Ουτοπίας, είναι ότι ο Μορ μέσα από την αφήγηση του Ραφαήλ, αντιπροτείνει έναν άλλο κόσμο στη θέση του τωρινού, την Ουτοπία, η οποία βρίσκεται πολιτισμικά και πολιτικά πολύ πιο μπροστά από τον υστερομεσαιωνικό, στον οποίο δεν υπάρχει ούτε ατομική ιδιοκτησία, ούτε βασιλιάδες, ούτε αυλικοί και αυλοκόλακες, ούτε επεκτατικοί πολέμοι(αν και περιγράφεται κάτι αντίστοιχο στο βιβλίο), ούτε εμπορευματική αξία των αγαθών στο εσωτερικό, μόνο αξία χρήσης.

Σε ένα απόσπασμα γράφει: «…ανέφερε πολλά στραβά που είδε στις χώρες του νέου κόσμου, μίλησε όμως και για αρκετά που θα μπορούσαν αν χρησιμεύσουν ως πρότυπα για να διορθώσουμε τα κακώς κείμενα στις χώρες που ζούμε…»

Ποιά είναι λοιπόν η Ουτοπία;

«Όσο πληθαίνουν οι νόμοι, πολλαπλασιάζονται οι παράνομοι»

Λαο Τσε

Έχουν ελάχιστους νόμους γιατί το κοινωνικό τους σύστημα δεν χρειάζεται πολλούς και περίπλοκους νομικούς κώδικες.

Η τέχνη του πολέμου

«Η μεγαλύτερη τέχνη στον πόλεμο είναι να υποτάξεις τον εχθρό χωρίς μάχη.»

Σουν Τζου, ~5ος αιών π.Χ.

Απεχθάνονται τον πόλεμο. Παρότι καθημερινά άνδρες και γυναίκες συμμετέχουν σε στρατιωτικές ασκήσεις και εξασκούνται στην τέχνη του πολέμου, κάνουν τα πάντα για να τον αποφύγουν, εκτός και αν πρέπει να υπερασπιστούν την πατρίδα τους ή κάποια φιλική χώρα.

Δεν τους αρέσουν οι αιματηρές νίκες. Αντίθετα περηφανεύονται όταν κερδίζουν μια μάχη αναίμακτα. Πιστεύουν ότι ο άνθρωπος είναι πιστός στη φύση του όταν νικάει τον εχθρό με εφόδιο που μόνο εκείνος διαθέτει: το μυαλό.

Θρησκεία

«Ο Θεός δεν έχει θρησκεία.»

Μαχάτμα Γκάντι

Υπάρχουν πολλές πίστεις από σημείο σε σημείο του νησιου: άλλοι λατρευον τη σελήνη, άλλοι τον ήλιο, άλλοι μορφές που διακρίθηκαν κάποτε για την αρετή τους. Οι πιο καλλιεργημένοι όμως δεν πιστεύουν σε αυτά, αλλά λατρεύουν έναν αιώνιο και ανεξιχνίαστο Θεό, μια δύναμη και αρχή που εκτείνεται σε όλο το σύμπαν. Το όνομά του στη γλώσσα τους είναι Μίθρας.

Κάθε πολίτης είναι ελεύθερος να ακολουθεί όποια θρησκεία θέλει, χωρίς να επιτίθεται μανιασμένα σε όσους έχουν άλλη πίστη.

Περί αθανασίας της ψυχής

«Η ψυχή είναι ένας θεός που βρήκε καταφύγιο στο σώμα του ανθρώπου»

Σενέκας

Υπάρχει νόμος, που τιμωρεί πολύ αυστηρά όποιον διαδίδει τη φήμη, ότι η ψυχή πεθαίνει με το σώμα, και ότι το σύμπαν κυβερνάται από την τύχη. Πιστεύουν ότι η κακία και η καλοσύνη ανταμοίβονται ανάλογα μετά το θάνατο. Και όταν κάποιος δεν προσδοκά τίποτε μετά τον θάνατο, δεν έχει ενδοιασμό να παραβεί τους νόμους. Αυτοί οι άνθρωποι δεν αναλάμβαναν δημόσια αξιώματα στην Ουτοπία.

Μερικοί ουτοπιανοί αδιαφορούν για τις μελέτες, έτσι στον ελεύθερο χρόνο τους βοηθάνε τους συμπολίτες τους αναλαμβάνοντας εργασίες που χρειάζονται, φροντίζουν αρρώστους, επισκευάζουν δρόμους, καθαρίζουν, σκάβουν, κλαδεύουν. Όπου υπάρχει βαριά και δύσκολη δουλειά που απεχθάνονται όλοι, την κάνουν εκείνοι δίχως να καυχιούνται.

Τέχνες

«Τέχνη είναι η σοφία που έγινε ομορφιά»

Χόρχε Ανχελ Λιβράγκα

Η γεωργία είναι μια τέχνη που κατέχουν όλοι καλά στην Ουτοπία, άνδρες και γυναίκες. Την μαθαίνουν από παιδιά στο σχολείο και πηγαίνουν τακτικά στα χωράφια για να παρακολουθήσουν τους μεγαλύτερους και να τους βοηθήσουν. Πέρα από αυτό ο καθένας ειδικεύεται και σε μια τέχνη όπως στην κατεργασία μαλλιού ή λιναριού, στο χτίσιμο, στην τέχνη του σιδηρουργού, μαραγκού. Εκτιμούν πολύ όλες τις τέχνες.

Καθημερινή ζωή και κοινωνικές σχέσεις

Όλοι φορούν τα ίδια ρούχα, διαφορετικά για άνδρες και γυναίκες, παντρεμένους και ανύπαντρους. Η μόδα τους δεν αλλάζει ποτέ και τα ρούχα είναι κομψά,άνετα προσαρμοσμένα για όλες τις εποχές. Οι γυναίκες κάνουν τις εργασίες που αρμόζουν στο ασθενές φύλο και οι άνδρες τις πιο βαριές δουλειές.

«Το να δημιουργείς, σημαίνει επίσης να δίνεις μια μορφή στο πεπρωμένο σου.»

Αλμπέρ Καμύ

Κανείς δεν μένει άπραγος και όλοι δουλεύουν. Για αυτό τον λόγο οι 6 ώρες εργασίας τη μέρα καλύπτουν τις ανάγκες παραγωγής και συντήρησης. (σήμερα είμαστε αναγκασμένοι να εργαζόμαστε πολύ παραπάνω ώρες, επειδή – σκεφτείτε – το μεγάλο ποσοστό άνεργων που δεν συμμετέχουν στην κατανομή εργασιών). Επίσης χρειαζόμαστε να δουλεύουμε για να παράξουμε ρούχα και να επισκευάζουμε σπίτια. Στην Ουτοπία οι άνθρωποι φορούν το ίδιο κουστούμι για 2 χρόνια και αρκούνται στο ένα. Και τα σπίτια δεν τα αφήνουν χωρίς φροντίδα, ώστε αργότερα να σπαταλήσουν πολύ κόπο για επιδιορθώσεις. Έτσι αφού δουλεύουν σε παραγωγικές εργασίες, είναι όλοι ολιγαρκείς.Τότε και οι αρχές δεν χρειάζεται να απασχολούν άδικα τον κόσμο. Όταν καλύψουν τις λίγες βασικές ανάγκες της κοινότητας, αφιερώνουν τον χρόνο στην πνευματική καλλιέργεια, την οποία θεωρούν το κλειδί της ευτυχίας.

Αφιερώνουν 3 ώρες το πρωί και 3 μετά το μεσημέρι για τη δουλειά. Τον ελεύθερο χρόνο δεν τον σπαταλούν, αλλά τον χρησιμοποιούν για να αυξήσουν τις γνώσεις τους και πηγαίνουν ανάλογα με την κλίση τους σε προαιρετικές δημόσιες διαλέξεις.

«Όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος.»

Διονύσιος Σολωμός

Ο Τόμας Μορ μας προτείνει να φανταστούμε μια κοινωνία με γνώμονα την αδελφοσύνη μεταξύ των ανθρώπων και με βάση τα υψηλότερα των ιδανικών. Μια πόλη ευτυχισμένη. Αν υπήρχε έστω μια πιθανότητα εγκαθίδρυσης τέτοιας όμορφης πόλης, αξίζει να το προσπαθήσουμε! Φτάνει να το φανταστούμε.

Ας ταξιδέψουμε προς την αναζήτηση της φανταστικής ουτοπίας…

Και ίσως να δούμε ότι δεν ήταν διόλου ένας γεωγραφικός τόπος … παρά μια κατάσταση συνείδησης.

«Να δεις τον Κόσμο σε έναν κόκκο άμμου,
και τον Ουρανό σ’ ένα αγριολούλουδο,
να κρατήσεις το Άπειρο στην παλάμη σου
και την Αιωνιότητα σε μια ώρα.»

Γουίλιαμ Μπλέικ

Βιβλιογραφία: