Ιερά Ημερολόγια

Ισημερίες – ηλιοστάσια και ο ρόλος των γιορτών

Ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του Κόσμου μας είναι ο Χρόνος. Αυτό που μπορούμε να καταλάβουμε για αυτόν τον θεμελιώδη παράγοντα της ζωής μας, εμείς, οι άνθρωποι, είναι ότι μας υπερβαίνει, μας ωθεί και μας οδηγεί με έναν τρόπο σχεδόν ανεξέλεγκτο και ακαταμάχητο. Στον ασταμάτητο αγώνα με την ίδια τη ζωή μας περιτριγυριζόμαστε από ρολόγια που κυλούν, ημερολόγια που αλλάζουν τις σελίδες τους και τις ημέρες που φαίνονται να κυνηγούν η μια την άλλη. Όμως, πώς δημιουργήθηκαν τα ημερολόγια;

Είναι αξιοσημείωτο πως όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες δημιούργησαν διάφορα συστήματα μέτρησης του χρόνου. Μία πρώτη ανάγκη εμφανίστηκε με την ανάπτυξη των γεωργικών καλλιεργειών και συνδυάστηκε με την αντίληψη της ύπαρξης και της εναλλαγής των εποχών¹. Η πρόβλεψή τους έδινε τη δυνατότητα στις κοινωνίες να προετοιμάζονται για τις εναλλαγές των καιρικών φαινομένων και τη συνειδητοποίηση της εποχής της σποράς, του θερισμού, αλλά και του κυνηγιού.

Με την εξέλιξη, όμως, της ανθρώπινης κοινωνίας χρειάστηκαν καλύτερες και σταθερότερες μετρήσεις, δημιουργώντας τα πρώτα ημερολόγια, υπολογίζοντας στοιχεία σε πιο σταθερά φαινόμενα, παρατηρώντας το ουράνιο στερέωμα.²

Διαπιστώνεται, επίσης, πως στα ημερολόγια υπάρχουν διάφοροι ρυθμοί που εκφράζουν εσωτερικούς συμβολισμούς. Ο δυαδικός ρυθμός ανάγεται στο δίπολο του Yin-Yang και προκαλεί το διαχωρισμό στον νυχτερινό και κρύο, το φθινόπωρο και το χειμώνα και στον ημερήσιο και ζεστό, την άνοιξη και το καλοκαίρι. Ο τριαδικός ρυθμός εκφράζεται στην πορεία του ήλιου, ανατολή, ζενίθ και δύση και τη διαφοροποίηση του χρόνου σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Συμβολίζει ακόμα τις τρεις λειτουργίες της Φύσης: τη Δημιουργία, τη Διατήρηση και την Αναγέννηση. Υπάρχει, επίσης, και ο τετραδικός ρυθμός, εκδηλωμένος μέσα από τις τέσσερις εποχές του έτους, τις τέσσερις φάσεις της ζωής και τις τέσσερις φάσεις της ημέρας. Είναι το αποτέλεσμα της ενσάρκωσης του Χρόνου μέσα στο Χώρο και τις τέσσερις κατευθύνσεις του.

Γνωρίζουμε βέβαια πως από την εποχή των Σουμερίων μέχρι τη σύνταξη των σύγχρονων ημερολογίων³, η σύνταξή τους επηρεάστηκε και καθοδηγήθηκε σε σημαντικό βαθμό από το εκάστοτε ιερατείο της εποχής και του πολιτισμού γενικότερα, εφόσον ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες και τα άστρα εκτός από τον καθορισμό μέτρησης του χρόνου βάση της κίνησής τους, αποτελούσαν ταυτόχρονα και αντικείμενα θρησκευτικής λατρείας. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκαν μέσα στα ημερολόγια των πολιτισμών ημέρες ιερές, ημέρες γιορτής, καθορίζοντας σε ένα σημαντικό βαθμό τις λατρευτικές υποχρεώσεις αυτών των παραδοσιακών κοινωνιών.

Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της Ανθρωπότητας, θα δούμε ότι σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, από τις πιο πρωτόγονες ως τις πιο εξελιγμένες, από τις αρχαιότερες ως και τις σύγχρονες, δεν λείπουν ποτέ οι Γιορτές⁴. Σήμερα, από την επιφανειακή πολλές φορές αντιμετώπιση των διάφορων γιορτών σ’ όλο τον κόσμο, υπάρχει ένα νόημα που χάνεται στα βάθη του χρόνου, γιατί εκεί, άλλωστε, έχουν την προέλευσή τους οι περισσότερες από αυτές. Το μυστικό τους βρίσκεται στον ίδιο τον χρόνο, που, αν και τον μετράμε γραμμικά, η φύση του δεν μοιάζει να είναι τέτοια. Τόσο οι αρχαίοι φιλόσοφοι, όσο και οι σύγχρονοι επιστήμονες, βεβαιώνουν ότι ο χρόνος είναι κυκλικός. Κάθε σημείο που τον καμπυλώνει, κάθε σημαντική του στιγμή, συνοδεύεται και από Παραδοσιακές Γιορτές, κοινές απ’ ότι φαίνεται σε όλο τον κόσμο, που δεν είναι παρά πύλες οι οποίες οδηγούν τη συνείδηση σε μεγαλύτερα ύψη, σε μια ένωση με τις Αρχές της, «ιεροποιώντας» με αυτόν τον τρόπο τον Χρόνο.

Μια Γιορτή είναι η επαφή με το θείο, που επιτρέπει τη συνάντηση τριών ρυθμών: του κοσμικού, του γήινου και του ανθρώπινου. Από τη στιγμή που θα τελειώσει η γιορτή, ο καθένας μπορεί να επιστρέψει στον ιδιαίτερο ρυθμό του. Το ημερολόγιο επιτρέπει τη δημιουργία αντηχήσεων ανάμεσα στα τρία επίπεδα της ύπαρξης.

Επομένως, οι αρχαίες παραδοσιακές κοινωνίες είχαν βρει τη μέθοδο, ταυτόχρονα υλική, ψυχολογική και πνευματική, που επέτρεπε την επαναδραστηριοποίηση της ανανέωσης, σε συνάρτηση με τις πάντοτε νέες προκλήσεις και καταστάσεις της ζωής. Έτσι, το κάθε ημερολόγιο πραγματοποιεί ξανά για μια ακόμη φορά την επαφή με την ενυπάρχουσα εμπειρία, επιτρέποντας μέσα από τη γιορτή την ανάδυση νέων πραγμάτων, από την εν δυνάμει κατάστασή τους. Έχει τη δυνατότητα να ξεδιπλώνει ξανά τα πράγματα και να τους δίνει νέους συνδυασμούς. Αυτό, άλλωστε, είναι που κάνει το Σύμπαν ένα δυναμικό, ανοιχτό στοιχείο, ταυτόχρονα αιώνιο και πάντοτε νέο.

Είναι λυπηρό που σε αρκετά μεγάλο βαθμό στις σύγχρονες κοινωνίες η γιορτή δεν έχει πια τον συμβολικό και ανανεωτικό της χαρακτήρα. Οι κοινωνίες μας είτε έχουν χάσει είτε έχουν ξεχάσει το ουσιαστικό κι εσωτερικό νόημα των γιορτών, των εποχών, της ίδιας της ζωής!

Όμως αυτό όμως που εκτυλίσσεται διαρκώς στο Σύμπαν, αυτό που συμβαίνει συνέχεια μέσα στη Φύση, είναι μια διαρκής πρόκληση και συνάμα μια ευκαιρία, ώστε να βιώσει ο Άνθρωπος συνειδητά το μεγαλείο της ύπαρξής του, την ευτυχία της κάθε στιγμής μέσα στο θαυμαστό ταξίδι της ζωής του…

Λένε πάντα ότι ο χρόνος αλλάζει τα πράγματα, αλλά στην πραγματικότητα πρέπει να τα αλλάξεις εσύ, μόνος σου. – Άντυ Γουώρχωλ –

Η ζωή είναι ένα κλάσμα του δευτερολέπτου. Πόσο λίγος χρόνος για να προετοιμαστείς για την αιωνιότητα! – Πωλ Γκωγκέν –

Παραπομπές

¹ Σήμερα είναι γνωστό ότι αιτία των εποχών του έτους είναι η κλίση των 23,5 μοιρών που έχει ο άξονας της Γης, σε σχέση με το επίπεδο της τροχιάς της γύρω από τον Ήλιο. Πράγμα που αντικαθρεφτίζεται στον ουράνιο θόλο, με αποτέλεσμα η εκλειπτική να τέμνει τον ουράνιο ισημερινό με την ίδια γωνία των περίπου 23,5 μοιρών. Έτσι,στη διάρκεια του Χειμώνα, οι ακτίνες του Ήλιου πέφτουν πάνω στο βόρειο ημισφαίριο της Γης με πλάγιο τρόπο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο στο νότιο ημισφαίριο, οπότε εκεί έχουν Καλοκαίρι.

Στη διάρκεια της Άνοιξης, ο Ήλιος βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον ισημερινό της Γης, οπότε και τα δύο ημισφαίρια παίρνουν με τον ίδιο τρόπο της ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου. Στη διάρκεια του Καλοκαιριού, ο Ήλιος ευνοεί το βόρειο ημισφαίριο, οι ακτίνες του πέφτουν πάνω μας περισσότερο κάθετα, και ενώ εμείς έχουμε Καλοκαίρι, στο νότιο ημισφαίριο έχουν Χειμώνα. Τέλος, το Φθινόπωρο, ο Ήλιος βρίσκεται και πάλι πάνω από το γήινο ισημερινό, με ισομερή κατανομή της θερμότητας και στα δύο ημισφαίρια. Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι η περιφορά της Γης γύρω από τον Ήλιο, και η κλίση των 23,5 μοιρών του άξονά της, είναι η αιτία της κυκλικής εναλλαγής των εποχών.

Όπως μπορεί να διαπιστώσει κάθε άνθρωπος, για μερικές μέρες του Ιουνίου ο Ήλιος ανατέλλει από το ίδιο σημείο του ορίζοντα. Τότε, λέμε ότι έχουμε ηλιοστάσιο. Αυτό το φαινόμενο επαναλαμβάνεται πάλι τον Δεκέμβριο. Ισημερία έχουμε τον Μάρτιο και το Σεπτέμβριο και ονομάζεται έτσι, γιατί τότε η ημέρα και η νύχτα έχουν εξίσου 12 ώρες.

Πανάρχαιες και πανανθρώπινες γιορτές βασίζονται στη λατρεία του φωτοδότη και ζωοδότη Ήλιου και συνεχίζουν μέχρι σήμερα να σηματοδοτούν την αέναη εναλλαγή των εποχών του έτους…

² Ο χρόνος μετριόταν σε μέρες και μήνες, πολύ πριν μετρηθεί σε έτη. Το επόμενο βήμα ήταν ο κύκλος της Σελήνης με τις εντυπωσιακές φάσεις της. Αλλά τα σεληνιακά ημερολόγια δε συμβάδιζαν με την αλλαγή των εποχών κι αυτό ήταν ένα μεγάλο πρόβλημα για τους αγροτικούς πληθυσμούς. Τελικά, υιοθετήθηκε το ηλιακό ημερολόγιο που βοήθησε στην ανάπτυξη της γεωργίας. Έτσι, προβλέπονταν οι εποχιακές αλλαγές, κάτι απαραίτητο για τη σπορά και τη συγκομιδή της σοδειάς.

³ Ενδεικτικά ημερολόγια αρχαίων λαών.

Το ημερολόγιο των Σουμερίων

Οι Σουμέριοι ήταν ο αρχαιότερος λαός της Μεσοποταμίας που είχε συντάξει ημερολόγιο με ορισμένο αριθμό ημερών, βασισμένο στις φάσεις της Σελήνης. Οι Σουμέριοι ιερείς-αστρονόμοι ήταν οι πρώτοι που δημιούργησαν το σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο. Ήταν οι πρώτοι που προέβλεψαν την ανάγκη εισαγωγής των εμβόλιμων μηνών στον ημερολογιακό κύκλο, προκειμένου να εναρμονίσουν τον ημερολογιακό ρυθμό με την φυσική εναλλαγή των κλιματολογικών εποχών του έτους.

Το Βαβυλωνιακό ημερολόγιο

Οι Βαβυλώνιοι ήταν αυτοί που κατέγραψαν για πρώτη φορά την αργή κίνηση του Ηλίου προς την Ανατολή, ανάμεσα στα άστρα, γιατί παρατηρούσαν προσεκτικά τον ορίζοντα την ώρα της Δύσης. Έτσι, μετά την κάθοδο του Ηλίου και την εμφάνιση των άστρων, σημείωναν ποια άστρα ανέτελλαν και ποια άστρα έδυαν. Αν, για παράδειγμα, στη Δύση έβλεπαν τον αστερισμό του Σκορπιού έτοιμο να δύσει ακολουθώντας τον Ήλιο που έδυε, αυτός ο αστερισμός σ’ ένα μήνα είχε χαθεί τελείως και τη θέση του είχε πάρει ο αστερισμός του Τοξότη. Σ’ έναν ακόμα μήνα χανόταν και ο Τοξότης, έτσι ώστε φαινόταν ότι ο Ήλιος μεταφερόταν ανατολικά ανάμεσα στα άστρα, καλύπτοντας διαδοχικά με τη λαμπρότητά του τους διάφορους αστερισμούς.

Το Αιγυπτιακό ημερολόγιο

Το πρώτο αρχαίο ημερολόγιο που εγκατέλειψε τις σεληνιακές φάσεις δημιουργήθηκε από τους Αιγυπτίους και βασιζόταν στις ετήσιες πλημμύρες του ποταμού Νείλου. Κάθε καλοκαίρι ο μεγάλος αυτός ποταμός πλημμύριζε τις γύρω περιοχές. Λόγω της ξηρασίας που επικρατούσε, οι ετήσιες πλημμύρες του Νείλου θεωρούνταν πραγματικά «θεόσταλτες», γιατί χάρη σ’ αυτές ποτίζονταν άφθονα οι διψασμένες καλλιέργειες. Επιπλέον, μετά την αποχώρηση των νερών άφηναν πίσω τους πλούσια στρώματα εδάφους έτοιμα να βοηθήσουν ακόμα περισσότερο τις καλλιέργειες της νέας χρονιάς. Οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν υπεύθυνη, για τις «ευλογημένες» αυτές πλημμύρες, τη θεά Ίσιδα, στην οποία είχαν αφιερώσει πολλούς ναούς στις όχθες του Νείλου. Ένας από αυτούς τους ναούς, στη Ντέντερα, ήταν προσανατολισμένος προς το ΝΑ ορίζοντα, τη διεύθυνση από την οποία ανέτελλε η Ίσις με τη μορφή του λαμπρότερου άστρου στο νυχτερινό ουρανό, που ονόμαζαν «Σώθι», το άστρο που ονομάζεται σήμερα Σείριος, στον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός. Από το Μεγάλο Ναό οι ιερείς της Ίσιδος παρακολουθούσαν με προσοχή τον πρωινό ουρανό, περιμένοντας την «εωθινή επιτολή του Σειρίου», δηλαδή περίμεναν να παρατηρήσουν την ανατολή του Σειρίου, λίγο πριν το λαμπρό φως του ανατέλλοντος Ηλίου «σβήσει» το φως όλων των άλλων άστρων του ουρανού. Επειδή το αστρονομικό αυτό φαινόμενο συνέπιπτε με τις ετήσιες πλημμύρες του Νείλου και συνέβαινε με απόλυτη ακρίβεια μια φορά κάθε χρόνο, οι Αιγύπτιοι κατόρθωναν να προσδιορίσουν με μεγάλη ακρίβεια ότι η διάρκεια του έτους είναι 365 ημέρες.

Το ημερολόγιο των Μάγιας

Αρκετούς αιώνες πριν υπολογιστεί από τους νεότερους αστρονόμους ο ακριβής χρόνος περιφοράς της Γης γύρω από τον Ηλιό, γνώριζαν με πολύ καλή προσέγγιση την τιμή του, που τη θεωρούσαν ίση με 365,2419871 ημέρες. Οι Μάγιας είχαν υπολογίσει το ηλιακό – τροπικό έτος με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια και είχαν διαχωρίσει το «φαινόμενο» έτος από το πραγματικό. Οι Μάγιας είχαν ένα ακριβέστατο ημερολόγιο, βασισμένο στο κοίλο ή αόριστο έτος των 365 ημερών. Αυτό αποτελείτο από 18 μήνες των 20 ημερών και μία επιπλέον χρονική περίοδο 5 λευκών -ιερών ημερών- που θεωρούνταν ημέρες αποφράδες, κακότυχες. Το έτος των Μάγιας με τις 365 ημέρες ονομαζόταν Χαάμπ.

⁴ Οι γιορτές διεξάγονται μέσα σ’ ένα ιερό χρόνο στην αιωνιότητα. Υπάρχουν όμως περιοδικές γιορτές, που αφήνουν να διαφαίνεται κάτι περισσότερο: η επιθυμία κατάργησης του ήδη περασμένου ανθρώπινου χρόνου και της εγκαθίδρυσης ενός «νέου χρόνου». Μ’ άλλα λόγια, οι περιοδικές γιορτές που κλείνουν ένα χρονικό κύκλο και ανοίγουν έναν καινούργιο, επιχειρούν μια ολοκληρωτική αναγέννηση του χρόνου. Το τέλος της χρονιάς και η αρχή της νέας δίνουν αφορμή σ’ ένα σύνολο τελετουργιών: 1^ο – καθάρσεις, εξαγνισμούς, εξομολόγηση των αμαρτιών, απομάκρυνση των δαιμόνων, αποπομπή του πονηρού έξω από το χωριό κλπ., 2^ο – σβήσιμο και το άναμμα μια νέας φωτιάς, 3^ο – λιτανείες με μάσκες (οι μάσκες εικονίζουν τις ψυχές των νεκρών), τελετουργική υποδοχή των νεκρών τους οποίους ευφραίνουν (συμπόσια κλπ), 4^ο – αγώνες μεταξύ δύο εχθρικών ομάδων, 5^ο – αποκριάτικη παρεμβολή, Σατουρνάλια, αντιστροφή της κατεστημένης τάξης, «όργιο». Όλα αυτά φανερώνουν την επιθυμία της ολοκληρωτικής κατάργησης του παρελθόντος και την αποκατάσταση του αρχέγονου Μυθικού χρόνου. Αυτή η κατάργηση του περασμένου ανθρώπινου χρόνου και η εγκαθίδρυση ενός νέου συνδέεται με τον θάνατο και την αναγέννηση. Είναι η πιο μυσταγωγική στιγμή του ημερολογίου. Είναι το πέρασμα από το παλιό στο καινούργιο, διατηρώντας ένα αιώνιο παρόν. Εκεί δεν υπάρχει γίγνεσθαι. Το πρωταρχικό μοντέλο, ο μύθος, επαναλαμβάνεται. Με τον θάνατο, ο κύκλος που ξαναρχίζει είναι ο ίδιος και ταυτόχρονα αιώνιος και νέος.