Θεωρία της Γαίας

«Γαῖα θεά, μῆτερ μακάρων θνητῶν τ᾽ ἀνθρώπων, παντρόφε, πανδώτειρα, τελεσφόρε, παντολέτειρα, αὐξιθαλής, φερέκαρπε, καλαῖς ὥραισι βρύουσα, ἕδρανον ἀθανάτου κόσμου….»

Ορφικός ύμνος Γαίας

Η θεωρία της Γαίας είναι μια κατηγορία επιστημονικών μοντέλων σύμφωνα με τα οποία η ζωή φτιάχνει κατάλληλες συνθήκες για τον εαυτό της, βοηθώντας στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος στην Γη κατάλληλου για την διατήρηση και τη συνέχειά της. Η πρώτη παρόμοια θεωρία δημιουργήθηκε από τον Άγγλο ανεξάρτητο επιστήμονα της ατμόσφαιρας και χημικό, Σερ Τζέιμς Λάβλοκ (Sir James Lovelock), ο οποίος ανέπτυξε τις θεωρίες του τη δεκαετία του 1960. Υπέθεσε ότι η ζωντανή ουσία του πλανήτη λειτουργεί ως ένας μοναδικός οργανισμός και έδωσε στο ζωντανό σύστημα το όνομα της Ελληνίδας θεάς Γαίας.

Σήμερα η θεωρία αυτή έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές από μη επιστήμονες για να αναφερθούν σε περιστατικά αυτορρύθμισης της Γης.

Στο κύκλο των επιστημόνων υπάρχουν ορισμένες βασικές θεωρίες που μεταξύ τους έχουν πολύ βαθιές και ουσιώδεις διαφορές.

Υπάρχει η θέση, ότι οι ζωντανοί οργανισμοί πάνω στη Γη έχουν ριζικά μεταβάλλει τη σύνθεσή της. Όμως μια περισσότερο ισχυρή υπόθεση υποστηρίζει, ότι η βιόσφαιρα της Γης δρα κατά τρόπο προκειμένου να διατηρεί το οικοσύστημα της σε μια ισορροπία, έτσι ώστε ενώ κάθε ξεχωριστό είδος επιδιώκει τα ατομικά του συμφέροντα, η συνδυασμένη δράση τους τείνει να αντισταθμίζει τις επιπτώσεις στην περιβαλλοντική αλλαγή.

Μερικοί προχωρούν ένα βήμα παραπέρα και υποθέτουν ότι όλες οι μορφές ζωής αποτελούν μέρος ενός και μοναδικού ζωντανού πλανητικού όντος που καλείται Γαία. Κατά την άποψη αυτή η ατμόσφαιρα, οι ωκεανοί και οι ήπειροι, θεωρούνται αποτελέσματα παρεμβάσεων που επιτελούνται από μέρους της Γαίας .

Η πιο ακραία μορφή της θεωρίας της Γαίας είναι ότι ολόκληρη η Γη είναι ένας μοναδικός ενοποιημένος οργανισμός. Κατά την άποψη αυτή, η βιόσφαιρα της Γης συνειδητά διαχειρίζεται το κλίμα με σκοπό να κάνει τις συνθήκες περισσότερο δεκτικές για τη ζωή.

Ο Λάβλοκ καθόρισε τη Γαία ως:

«Μια πολύπλοκη οντότητα η οποία περιλαμβάνει την βιόσφαιρα της Γης, την ατμόσφαιρα, τους ωκεανούς και το έδαφος. Η συνολική δομή συνιστά ένα σύστημα ανάδρασης ή ένα κυβερνητικό σύστημα το οποίο αναζητά το βέλτιστο δυνατό φυσικό και χημικό περιβάλλον για τη ζωή σε αυτόν τον πλανήτη.»

«Μια πολύπλοκη οντότητα η οποία περιλαμβάνει την βιόσφαιρα της Γης, την ατμόσφαιρα, τους ωκεανούς και το έδαφος.
Η συνολική δομή συνιστά ένα σύστημα ανάδρασης ή ένα κυβερνητικό σύστημα το οποίο αναζητά το βέλτιστο δυνατό φυσικό και χημικό περιβάλλον για τη ζωή σε αυτόν τον πλανήτη.»

Ο Λάβλοκ πρότεινε την ιδέα πως η ζωή στη Γη παρέχει ένα κυβερνητικό, ομοιοστατικό ανατροφοδοτούμενο σύστημα το οποίο διευθύνεται αυτόματα και ασυναίσθητα από τα όντα, οδηγώντας σε μια ευρύτερη σταθεροποίηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας και της χημικής σύνθεσης της Γης.Η αρχική του υπόθεση ήταν ότι η βιομάζα τροποποιεί τις συνθήκες στον πλανήτη για να τις κάνει περισσότερο φιλόξενες.

Με αυτή την αρχική υπόθεση, ο Λάβλοκ αξίωσε την ύπαρξη ενός παγκόσμιου συστήματος ελέγχου με βασικά επιχειρήματα τα εξής:

Η παγκόσμια επιφανειακή θερμοκρασία της Γης έχει παραμείνει σταθερή, παρά την αύξηση της ενέργειας που παρέχεται από τον Ήλιο. Από τότε που ξεκίνησε η ζωή στη Γη, η ενέργεια που παρέχεται από τον Ήλιο έχει αυξηθεί κατά 25% με 30%, ωστόσο η επιφανειακή θερμοκρασία του πλανήτη έχει διατηρηθεί αξιοσημείωτα σταθερή όταν μετράται σε παγκόσμια κλίμακα.

Η Ατμοσφαιρική σύνθεση παραμένει σταθερή, μολονότι θα έπρεπε να είναι ασταθής. Η γήινη ατμόσφαιρα αποτελείται σήμερα από 79% άζωτο, 20,7% οξυγόνο και 0,03% διοξείδιο του άνθρακα και αυτό επιτρέπει την ζωή.

Η αλμυρότητα των ωκεανών έχει παραμείνει σταθερή στο 3,4% περίπου για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Η σταθερότητα της αλμυρότητας είναι σημαντική, καθώς τα περισσότερα κύτταρα χρειάζονται ένα μάλλον σταθερό επίπεδο αλμυρότητας και δεν αντέχουν πολύ τιμές πάνω από το 5%.

Η αρχική “Υπόθεση της Γαίας” επικρίθηκε σφοδρά από πολλούς επιστήμονες ότι είναι τελεολογική. Μια δοξασία ότι όλα τα πράγματα έχουν έναν προκαθορισμένο σκοπό, ενώ επιχειρηματολογούν, ότι οι οργανισμοί δεν θα μπορούσαν να ενεργούν ενορχηστρωμένα, καθώς αυτό θα απαιτούσε πρόνοια και προγραμματισμό εκ μέρους τους. Όπως η Γαία δεν μπορεί η ίδια να αναπαραχθεί, έτσι δεν μπορεί να είναι ζωντανή με καμιά ουσιαστική έννοια.

Ο Λάβλοκ παρουσίασε μια νέα εκδοχή της “Υπόθεσης της Γαίας”, στην οποία εγκατέλειπε κάθε προσπάθεια να δείξει ότι η Γαία σκόπιμα διατηρούσε την περίπλοκη ισορροπία που χρειαζόταν η ζωή για να επιβιώσει. Ο Λάβλοκ απέδειξε ότι η ελεγχόμενη ευστάθεια του κλίματος από τη ζωή, δεν ήταν τελεολογική. Η νέα “Υπόθεση της Γαίας” δήλωνε πως η Γαία είναι ομοιοστατική, δηλ. ότι τα όντα επηρεάζουν τον άβιο κόσμο κατά έναν τρόπο που εμπλέκει ομοιοστατική ανάδραση.

Κατά τη διάρκεια ενός συνεδρίου για την Γαία, ο Τζέιμς Κίρχνερ (James Kirchner), φυσικός και φιλόσοφος, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία της συνάντησης για να εξηγήσει πως δεν υπάρχει μόνο μία “Υπόθεση της Γαίας”, αλλά πολλές, που κυμαίνονται από την κατηγορία “ασθενή” έως την “ισχυρή”. Περιέγραψε πέντε επιμέρους κατηγορίες: Επιδραστική Γαία, Συνεξελικτική Γαία, Ομοιοστατική Γαία, Τελεολογική Γαία, Βελτιστοποιητική Γαία.

Η Βελτιστοποιητική Γαία βεβαιώνει, ότι τα όντα χειρίζονται περίτεχνα το φυσικό τους περιβάλλον με σκοπό τη δημιουργία βιολογικά ευνοϊκών ή ακόμη και βέλτιστων συνθηκών για τα ίδια.

Μια ακόμη ισχυρή θεωρία είναι η αποκαλούμενη Ωμέγα Γαία κατά την οποία η Γη εξελίσσεται περνώντας από στάδια κοσμογένεσης, επηρεάζοντας τη γεώσφαιρα, με αποκορύφωμα το Σημείο Ωμέγα.

Μια εκδοχή της «Θεωρίας της Γαίας» αναπτύχθηκε και από την Λιν Μάργκουλις (Lynn Margulis), μικροβιολόγο που κέρδισε το βραβείο MacArthur για τη Θεωρία της Ενδοσυμβίωσης το 1979. Συγκεκριμένα υποστήριξε, ότι μόνο ομοιορητικές και όχι ομοιοστατικές ισορροπίες εμπλέκονται, και πως δεν υπάρχει καμιά ιδιαίτερη τάση των βιοσφαιρών να διατηρήσουν τους τρέχοντες πληθυσμούς τους, και σίγουρα όχι να τους κάνουν τη διαβίωση πιο άνετη. Επομένως, η Γη δεν είναι ένας ζωντανός οργανισμός που μπορεί να ζήσει ή να πεθάνει μονομιάς, αλλά μάλλον ένα είδος κοινότητας εμπιστοσύνης που μπορεί να υπάρξει σε πολλά διακριτά επίπεδα ενοποίησης.

Ένα σύστημα σε ομοιόσταση τείνει να μετακινηθεί προς σταθερές τιμές των παραμέτρων του, ενώ ένα σύστημα σε ομοιόρηση θα εκδηλώνει πάντοτε παρόμοια δυναμική συμπεριφορά, χωρίς απαραιτήτως να συγκλίνει σε μια σταθερή κατάσταση. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι τα φυτά επιλέγονται σε μικροκλιματικές αλλαγές .

Η ασθενέστερη μορφή της θεωρίας έχει ονομαστεί επιδραστική Γαία. Πρεσβεύει απλώς ότι τα όντα επηρεάζουν ορισμένες απόψεις του άβιου κόσμου, π.χ. τη θερμοκρασία και την ατμόσφαιρα.

Μετά τις αρχικές κριτικές, η υπόθεση της Γαίας είναι πλέον σεβαστή ως ένα βασικό κομμάτι της οικολογικής επιστήμης. Οι περισσότεροι οικολόγοι συμφωνούν να αφομοιώσουν τη βιόσφαιρα σε ένα υπερ-οικοσύστημα και θεωρούν αυτή την υπόθεση, συνεπή με την σύγχρονη οπτική της παγκόσμιας οικολογίας, καθώς επανεισάγει την έννοια της βιόσφαιρας και της βιοποικιλότητας. Η υπόθεση της Γαίας έχει ονομαστεί και γεωφυσιολογία ή Επιστήμη του συστήματος της Γης.

Η θεωρία της Γαίας άρχισε από την ερώτηση «τι είναι ζωή;». Έκανε προσιτή στη σκέψη μας τη Συμπαντική ζωή, ότι το σύμπαν δηλαδή είναι ένα ζωντανό Ον. Μας διδάσκει με φυσικά, βιολογικά γεγονότα πως πρέπει να συμβιώνουν οι ανθρώπινες κοινωνίες. Προσπαθεί να συνθέσει μία νέα ηθική, μία πνευματική οικολογία και μία αισιόδοξη προοπτική για μία παρακμασμένη ανθρωπότητα.

Σε ευθεία αντίθεση με την άποψη ότι η Γη είναι ένας νεκρός βράχος, πάνω στον οποίο ζουν διάφορα πλάσματα, ο Lovelock υποστήριξε ότι η Γη είναι ένας πλανήτης ζωντανός, με τον οποίο συμβιώνουν όλα τα υπόλοιπα είδη. Ακόμα περισσότερο, υποστήριξε ότι το έδαφος, το κλίμα και η ατμόσφαιρα της Γης είναι αυτά που είναι εξ αιτίας της ύπαρξης της ζωής. Οι οργανισμοί, που ζουν στον πλανήτη, ρυθμίζουν την ατμόσφαιρα και το κλίμα σύμφωνα με τις ανάγκες τους να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν.

Πρότεινε ότι αυτό δεν γίνεται συνειδητά εκ μέρους των οργανισμών αυτών, αλλά ότι η δράση τους μέσα σε ένα δισεκατομμύριο χρόνια έχει δημιουργήσει ένα είδος σταθεροποιητικού μηχανισμού που ρυθμίζει τις συνθήκες έτσι, ώστε να είναι ευνοϊκές για τη ζωή. Η Γη είναι πολύ περισσότερο από ένας βράχος με ζωή. Πρόκειται για ένα δυναμικό σύστημα που αυτοανατροφοδοτείται με βάση την ηλιακή ενέργεια και το οξυγόνο.

Πάντως, η θεωρία της Γαίας κάνει δύο διαφορετικές προβλέψεις για το μέλλον.

Ενώ η αρνητική είναι… «Αν ωθήσουμε τη Γαία να αλλάξει τη μορφή του οικοσυστήματός της, δεν θα καταστρέψουμε τη ζωή πάνω στον πλανήτη, μιας και η ζωή πάντα βρίσκει τον τρόπο να είναι, αλλά τη δυνατότητά μας να ζούμε πάνω σ΄ αυτόν, αφού ο ίδιος ο πλανήτης θα φροντίσει για την ισορροπία του».Η θετική είναι ότι… «Η Ζωή πάντα θα βρίσκει τον τρόπο, να προχωρά, να εξελίσσεται, να είναι πάντα παρόν, ακόμα και όταν οι συνθήκες γίνονται πολύ δύσκολες.

Η “φιλοσοφία” αυτή δεν είναι καθόλου νέα. Στην πραγματικότητα είναι η ίδια μ’ αυτήν που οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι αποκάλυψαν με λογικό τρόπο. Μοιάζει πολύ με τις μυθολογίες όλων των λαών για τη θεά Γη που γέννησε όλα τα ορατά και αόρατα πλάσματα. Για τον άνθρωπο, όταν δεν ξεχνά να φιλοσοφεί και να κοιτά σε βάθος την ουσία της ζωής, η Γη είναι πάντα η Μητέρα του και ένα ζωντανό Ον. Αν το θυμηθούμε αυτό και πάψουμε να κοιτάμε την επιφάνεια των πραγμάτων, τότε θα ζήσουμε σε μεγαλύτερη αρμονία και γαλήνη με την φύση και όλα τα όντα γύρω μας. Αυτό ίσως να είναι και το σημερινό στοίχημα του ανθρώπου με την φύση…

Βιβλιογραφία: