Ο Πρόκλος υπήρξε ο σημαντικότερος φιλόσοφος του 5ου αι. μ.Χ. για την νεοπλατωνική φιλοσοφία, ακούραστος και με μεγάλο συγγραφικό έργο από το οποίο σώζεται σήμερα περίπου το ένα τρίτο. Όπως καταγράφει ο καθηγητής Σ. Ι. Ράγκος, σώζονται πέντε υπομνήματα σε πλατωνικούς διαλόγους (στον Αλκιβιάδη [έως το 116b], στον Κρατύλο [έως το 407c, σωζόμενο αποσπασματικά], στον Παρμενίδη [έως το 142a], στην Πολιτεία [διάφορες αυτόνομες μελέτες για θέματα όπως η σχέση φιλοσοφίας και ποίησης, η αλληγορία του σπηλαίου, ο μύθος του Ηρός, κ.λπ.] και στον Τίμαιο [έως το 44d]), ένα υπόμνημα στο πρώτο βιβλίο των Στοιχείων του Ευκλείδη, τέσσερα συστηματικά έργα (Στοιχείωσις θεολογική, Πλατωνική θεολογία, Στοιχείωσις φυσική, Υποτύπωσις αστρονομικών υποθέσεων), διάφορα μικρά πονήματα (για την πρόνοια, τη μοίρα, το κακό, τη θεουργία, κ.λπ.) και επτά ύμνους σε θεούς. Τα πλατωνικά υπομνήματα του Πρόκλου που έχουν απολεσθεί αφορούσαν στον Γοργία, τον Θεαίτητο, τον Σοφιστή, το Συμπόσιο, τον Φαίδρο, τον Φαίδωνα, και τον Φίληβο. Αξίζει, τέλος, να μνημονευθεί ένα (επίσης χαμένο αλλά, κατά τις μαρτυρίες, ογκωδέστατο) υπόμνημα στα Χαλδαϊκά λόγια.
Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 6 Φεβρουαρίου του 412 μ.Χ., από γονείς Εθνικούς με καταγωγή από τη Λυκία. Ο πατέρας του ήταν πατρίκιος, δηλαδή, ανήκε στην ανώτερη ρωμαϊκή αριστοκρατία και τον έστειλε στην Αλεξάνδρεια για σπουδές με σκοπό να ακολουθήσει τη δικαστική σταδιοδρομία του πατέρα του. Στην αρχή δούλεψε στην Κωνσταντινούπολη ως δικηγόρος αλλά γρήγορα αποφάσισε ότι ο δρόμος του ήταν η φιλοσοφία και επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια για να μελετήσει Αριστοτέλη με δάσκαλο τον Ολυμπιόδωρο.
Διδάχτηκε ρητορική, αριστοτελική λογική και μαθηματικά. Τη βιογραφία του κατέγραψε ο μαθητής του Μαρίνος ο Νεαπολίτης στο έργο «Βίος Πρόκλου ή Περί αρετής».
Σε ηλικία δεκαοχτώ χρονών βρίσκεται στην Αθήνα για να σπουδάσει φιλοσοφία από τον σχολάρχη της νεοπλατωνικής σχολής Πλούταρχο, ο οποίος εντυπωσιάστηκε από την προικισμένη φύση του νέου και δέχτηκε να τον διδάξει το Περί Ψυχής του Αριστοτέλη και τον Φαίδωνα του Πλάτωνα. Μετά τον θάνατο του Πλούταρχου, ανέλαβε την ηγεσία της σχολής ο Συριανός ο οποίος εξακολούθησε να επηρεάζει τον Πρόκλο στη φιλοσοφική του εμβάθυνση. Ίσως η σημαντικότερη επιρροή των δύο δασκάλων ήταν η συγκριτική συμφωνία της Πλατωνικής σκέψης με αυτής των Πυθαγορείων, των Ορφικών και των Χαλδαϊκών λογίων σε μια αρχαία αλυσίδα Απολλώνιας – Ηλιακής θεουργίας.
Μετά τον θάνατο του Συριανού, ο Πρόκλος, σε ηλικία 25 ετών, θα αναλάβει τα ηνία της νεοπλατωνικής σχολής και θα λάβει το προσωνύμιο διάδοχος που θα συνοδεύει την υπογραφή των έργων του. Ζώντας σε μια εποχή αμφιλεγόμενης συγκριτικής ρητορικής, θα συνθέσει σε ένα ενιαίο και πολύπλοκο σύστημα ολόκληρη την προγενέστερη νεοπλατωνική φιλοσοφική παράδοση. Θεωρείται από τους τελευταίους μεγάλους διανοητές του αρχαιοελληνικού φιλοσοφικού στοχασμού. Θεουργός, ποιητής, μαθηματικός, αστρονόμος, κατέγραψε με σύστημα τις μελέτες και τα έργα του ώστε με ξεκάθαρο τρόπο να προχωρήσει η πλατωνική φιλοσοφία μέχρι την Αναγέννηση, επηρεάζοντας την αραβική σκέψη, την σχολαστική θεολογία του Μεσαίωνα, τον Σπινόζα, φιλόσοφο του διαφωτισμού και τον Χέγκελ, εκφραστή του γερμανικού ιδεαλισμού. Λόγιοι όπως ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Νικόλαος Μεθώνης, ο Γεώργιος Παχυμέρης και ο καρδινάλιος Βησσαρίων γνώριζαν άμεσα το έργο του Πρόκλου και επηρεάστηκαν από αυτό.
Στα έργα του υπήρξε μεθοδικός και συνήθιζε να παραθέτει τις γνώμες και τις απόψεις των προγενέστερων του πριν εκφράσει τα συμπεράσματά του. Επηρεασμένος από τον Ιάμβλιχο θεωρούσε κι αυτός ότι κάθε πλατωνικός διάλογος είχε έναν και μόνο σκοπό. Από τα πρώτα έργα του ήταν η ανάλυση του Τίμαιου και η συγκριτική μελέτη της θεολογίας του Πλάτωνα με τις ιδέες του Παρμενίδη.
Όπως αναφέρει ο καθηγητής Σ. Ι. Ράγκος, « Η φιλοσοφία του Πρόκλου βασίζεται στις τριαδικές αρχές ιαμβλίχειου νεοπλατωνισμού τις οποίες ο ίδιος συστηματοποιεί και εξελίσσει περαιτέρω. Χαρακτηριστικό είναι το τρίπτυχο «ἀμέθεκτον-μετεχόμενον-μετέχον» με το οποίο ο Πρόκλος θέλει να υπογραμμίσει τόσο την υπερβατικότητα των νοητών υποστάσεων όσο και τον απαθή τρόπο με τον οποίο σχετίζονται αιτιατά με τα αισθητά.»
Όπως επισημαίνει η Δρ. Άννα Μαρκοπούλου, όλο το φιλοσοφικό σύστημα του Πρόκλου θεμελιώνεται πάνω στο βασικό σχήμα «Μονή», «Πρόοδος», «Επιστροφή», σύμφωνα με το οποίο, κάθε επίπεδο της πραγματικότητας –νοητής ή αισθητής– παραμένει, σε μία πρώτη φάση, στον εαυτό της, για να «προοδεύσει», σε μία δεύτερη φάση, προς τα κατώτερα από αυτό επίπεδα, προκειμένου να τους προσδώσει ουσία και υπόσταση, για να επιστρέψει, σε μία τρίτη φάση, στην πηγή του, που είναι το «Εν» ή το «Ταγαθόν».
Ο σεβάσμιος Πρόκλος, έμεινε ως αρχηγός της σχολής μέχρι τον θάνατό του το 485 μ.Χ. Η καθημερινότητα του περιελάμβανε φιλοσοφικές ασκήσεις, προσευχές, συγγραφές και συζητήσεις με τους μαθητές. Στον τάφο του, που υπολογίζεται ότι βρισκόταν στα ανατολικά των Αθηνών προς τον Λυκαβηττό, είχε ο ίδιος επιλέξει ένα τετράστιχο επίγραμμα που έλεγε τα εξής: «Πρόκλος δ’ ἐγὼ γενόμην Λύκιος γένος, ὃν Συριανὸς ἐνθάδ’ ἀμοιβὸν ἑῆς θρέψε διδασκαλίης· ξυνὸς δ’ ἀμφοτέρων ὃδε σώματα δέξατο τύμβος· αἲθε δὲ καὶ ψυχὰς χῶρος ἒεις λελάχοι.»
(Εγώ υπήρξα ο Πρόκλος, Λύκιος το γένος, που ο Συριανός εδώ με ανέθρεψε διάδοχο της διδασκαλίας του· αυτός εδώ ο κοινός τάφος δέχθηκε και των δύο τα σώματα· είθε και τις ψυχές μας κοινός χώρος να τις λάβει.)
Ύμνος στον Θεό Ήλιο του Πρόκλου
Εισάκουσε με βασιλιά του νοητικού πυρός. Τιτάνα, με τα χρυσά ηνία, εισάκουσε με χορηγέ του φωτός, βασιλιά, που ο ίδιος κρατάς το κλειδί της ζωογόνου πηγής και διοχετεύεις από υψηλά πλούσιο ρεύμα αρμονίας στους κόσμους της ύλης.
Εισάκουσε με γιατί εσύ, που βρίσκεσαι στη μεσαία έδρα του αιθέρα και κατέχεις τον ολοφώτεινο δίσκο, την καρδιά του κόσμου, γέμισες τα πάντα με τη δική σου πρόνοια που διεγείρει το νου.
Ζωσμένοι οι πλανήτες με τους αιώνιους πυρσούς σου, στέλνουν με τους αδιάκοπους και ακούραστους χορούς τους ζωογόνες σταγόνες στα επίγεια.
Κάτω από τις επαναλαμβανόμενες πορείες του άρματος σου αναβλάστησε ολόκληρη η πλάση σύμφωνα με την τάξη των Εποχών. Ο ορυμαγδός των στοιχείων που συγκρούονταν μεταξύ τους, σταμάτησε μόλις εμφανίστηκες από τον άρρητο γονιό σου. Μπροστά σου υποχώρησε ο ακλόνητος χορός των Μοιρών και ξανακλώθουν πάλι το νήμα της άφευκτης μοίρας, όταν θελήσεις γιατί ολόγυρα κυβερνάς, ολόγυρα βασιλεύεις με ισχύ.
Από τη δική σου σειρά ξεπήδησε ο βασιλεύς του τραγουδιού που υπακούει στο Θείο, ο Φοίβος ψάλλοντας θεόπνευστα τραγούδια με τη συνοδεία της κιθάρας ησυχάζει το μεγάλο κύμα της βαριόηχης πλάσης.
Από τον δικό σου σωτήριο θίασο ξεπήδησε ο γλυκόδωρος Παιάνας και επέβαλε στον πλατύ κόσμο τη δική του υγεία, γεμίζοντας τον με άφθαρτη αρμονία.
Εσένα υμνούν ως ξακουστό πατέρα του Διονύσου, άλλοι πάλι στα τραγούδια σε εξύμνησαν ως βακχικό Άττη στα απώτατα βάθη της ύλης και άλλοι ως όμορφο Άδωνη. Φοβούνται την απειλή του γοργού μαστιγίου σου οι αγριόψυχοι δαίμονες που βλάπτουν τους ανθρώπους και μηχανεύονται κακά για τις δύστυχες ψυχές μας, προκειμένου για πάντα μέσα στον πάτο της βαριόηχης ζωής να υποφέρουν πεσμένες στα δεσμά του σώματος και έτσι να ξεχάσουν την ολοφώτεινη αυλή του υψηλού πατέρα.
Εσύ όμως άριστε των Θεών, στεφανωμένε με φωτιά, μακάριε δαίμονα, εικόνα του Θεού που γέννησε τα πάντα, ανυψωτή των ψυχών, εισάκουσε με και καθάρισε με για πάντα από κάθε αμαρτία, δέξου την πολυδακρισμένη ικεσία, σώσε με από τις ολέθριες κηλίδες, φύλαγε με μακρυά από τις Ποινές καταπραΰνοντας το γρήγορο μάτι της Δικαιοσύνης που βλέπει τα πάντα. Με τη σωτήρια βοήθεια σου ας χαρίζεις για πάντα στην ψυχή μου το ευλογημένο αγνό φως, διαλύοντας τη φαρμακερή ομίχλη που καταστρέφει τους θνητούς, χάρισε ακόμα την ακεραιότητα και την υγεία με τα λαμπρά της δώρα στο σώμα μου και οδήγησε με στη δόξα, ώστε σύμφωνα με τις παραδόσεις των προγόνων να καλλιεργώ τα δώρα των ωριοπλόκαμων Μουσών.
Και δώσε μου, βασιλιά, αν θες, αδιατάρακτη ευτυχία για την λατρευτή ευσέβεια μου, όλα μπορείς να τα κάνεις εύκολα, γιατί έχεις ισχυρή και άπειρη δύναμη. Κι αν μας απειλεί κανένα κακό προερχόμενο από το αδράχτι της μοίρας που περιστρέφεται ελικοειδώς κάτω από τα νήματα που κινούνται από τα άστρα, διώχνε το εσύ με τη μεγάλη φεγγοβολή σου.
Βιβλιογραφία
- https://cognoscoteam.gr/archives/17580 Σ. Ι. Ράγκος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Cambridge, Αναπληρωτής Καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
- https://biblionet.gr/%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CF%89%CF%80%CE%BF/?personid=30636
- https://zitros.gr/proklos/
- https://hellenictheology.gr/ego-ypirxa-o-proklos/ Άννα Μαρκοπούλου, Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου της Σορβόννης