Ο μηχανισμός – Υπολογιστής των Αντικυθήρων

Είναι μια δύσκολη μέρα μέσα σε μια φουρτουνιασμένη θάλασσα και κάποιοι σφουγγαράδες από τη Σύμη περιμένουν να σταματήσουν τα κύματα, για να βουτήξουν στον κόλπο των Αντικυθήρων, κάνοντας αυτό που γνωρίζουν καλύτερα, να μαζέψουν σπόγγους από τα καθαρά νερά του βυθού.

Το 1900 είναι το έτος που σηματοδοτεί για την Ελλάδα τη χρονική αφετηρία της επιστημονικής έρευνας, που ονομάζεται «υποβρύχια αρχαιολογία». Ήταν η πρώτη και ευτυχής συγκυρία για μια πολύ σημαντική ανακάλυψη, με πρωταγωνιστές τους σφουγγαράδες από τη Σύμη, οι οποίοι είχαν φτάσει σ’ εκείνο το σημείο του ναυαγίου λίγο πριν από το Πάσχα του1900. Όταν η θάλασσα ηρέμησε, αποφάσισαν να βουτήξουν για σφουγγάρια. Ο δύτης Ηλίας Σταδιάτης έπεσε πρώτος κατεβαίνοντας σε βάθος 42 μέτρων. Μπροστά του αντίκρισε ένα αρχαίο ναυάγιο μήκους περίπου 50 μέτρων, να κείτεται στο βυθό γεμάτο με μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα. Αμέσως μετά κατέβηκαν άλλοι δύο δύτες για να επιβεβαιώσουν το εύρημα. Κατόπιν οι σφουγγαράδες επέστρεψαν στο νησί τους, ενημέρωσαν τις αρχές και ξεκίνησε ο σχεδιασμός για την ενάλια αποστολή.

Τα ευρήματα των ανελκύσεων σήμερα κατέχουν μια σημαντική θέση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και αποτελούνται από τον περίφημο «Έφηβο των Αντικυθήρων», ένα υπέροχο χάλκινο άγαλμα ενός γυμνού θεού ή ήρωα του 4^ου π.Χ. αιώνα, ένα αξιόλογο κεφάλι κάποιου «φιλόσοφου», δύο αγαλματίδια από χαλκό του 5^ου π.Χ. αιώνα και τα υπολείμματα πέντε ή έξι ντυμένων αγαλμάτων, που η θάλασσα τα είχε διαβρώσει.Μέσα στο «θόρυβο» που δημιουργήθηκε από την ανακάλυψη αυτή κανείς δεν έδωσε σημασία στα υπολείμματα ενός παράξενου ξύλινου κιβωτίου που περιείχε κάποια υποτυπώδη ίχνη μηχανισμού σε κακή κατάσταση. Μόνο οκτώ μήνες αργότερα έγιναν αντιληπτά τα κομμάτια του μηχανισμού και κίνησαν την προσοχή κάποιων ειδικών. Εν τω μεταξύ είχε ξεκινήσει ο καθαρισμός και η συγκόλληση των υπόλοιπων ευρημάτων. Από κακή χρήση όμως φαίνεται ότι ο μηχανισμός έσπασε σε διάφορα τμήματα. Σήμερα σώζονται επτά (7) μεγάλα θραύσματα (Α-G) και 75 μικρότερα σπαράγματα.

Θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά χρόνια, μέχρι να φτάσουμε στο 1958όταν ο Βρετανός καθηγητής Ιστορίας των επιστημών του πανεπιστήμιου Yale, (Derek del Solla Price) Ντέρεκ Πράις¹θα δώσει ένα νέο ενδιαφέρον στην επιστημονική κοινότητα για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων.

Στις επιγραφές του Μηχανισμού έχουν βρεθεί ονόματα των πέντε γνωστών από την αρχαιότητα πλανητών, καθώς επίσης και η λέξη «ΚΟΣΜΟΣ». Αυτό θεωρείται από μερικούς ερευνητές ως ένδειξη ύπαρξης συστήματος γραναζιών και δεικτών για ένα πλήρες πλανητικό σύστημα, το οποίο καταλάμβανε το εξωτερικό τμήμα του Μηχανισμού.

Με επιχορήγηση της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας έφτασε στην Αθήνα και με τη βοήθεια του Δρ Γεώργιου Σταμίρη, ειδικού επιγραφολόγου στο Ινστιτούτο Προχωρημένων Μελετών του Πρίνσετον θα ξεκινήσουν διεξοδικά την έρευνα. Ο Δρ Γ. Σταμίρης θα διαβάσει στις Επιγραφές περίπου 793γράμματα. Τα συμπεράσματα της έρευνας δημοσιεύθηκαν από τον Πράις στο επιστημονικό περιοδικό Scientific American. Θα περάσουν όμως ακόμα μερικά χρόνια, όταν το 1971 ο μηχανισμός ανακατασκευάζεται με τη βοήθεια του Ελληνικού Κέντρου Πυρηνικής Ενέργειας (συνεργασία του Πράις με τον κ. Καράκαλο) χρησιμοποιώντας τις ακτίνες Χ και γ. Εκεί είναι ένα κομβικό σημείο που ξεκινά η ουσιαστική αποκρυπτογράφηση του μηχανισμού με πληθώρα στοιχείων και δημοσιεύσεων.

Ακολούθησαν σημαντικές ανακατασκευές το 2002 από τον Μάικλ Ράιτ (Michael Wright), έφορο μηχανολογίας μηχανικής του Μουσείου της Επιστήμης του Λονδίνου, σε συνεργασία με τον Μπέρναρντ Γκάρντνερ από το Σίδνεϋ. Ο Wright κατασκεύασε μία κατάλληλη τράπεζα, στην οποία τοποθετούνταν τα θραύσματα του μηχανισμού και με την συσκευή ακτίνων Χ του Ακτινογραφικού Εργαστηρίου του Εθνικού Μουσείουελήφθησαν γραμμικές αξονικές τομογραφίες του αντικειμένου.

Το 2005 πραγματοποιήθηκε μια νέα διεθνής επιστημονική μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων με την πρωτοβουλία των καθηγητών Αστρονομίας του Α.Π.Θ κ. Γιάννη Σειραδάκη και του ΕΚΠΑ κ. Ξενοφώντα Μουσά για τη σύσταση της διεθνούς επιστημονικής ομάδας του Antikythera Mechanism Research Project (μία συνεργασία μεταξύ του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ της Ουαλίας (εκπρόσωπος ο καθηγητής Μάικ Έντμουντς – Mike Edmunds) και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Η ερευνητική ομάδα με μια έξυπνη συσκευή, φωτογράφησε με μεγάλη ακρίβεια, όλα τα θραύσματα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ένα μήνα αργότερα, υπό την εποπτεία του Ρότζερ Χάντλαντ (Roge Hadland), εγκαταστάθηκε στα υπόγεια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, ένας τεράστιος τομογράφος ακτίνων Χ. Ο τομογράφος μεταφέρθηκε από το Λονδίνο και ζύγιζε περίπου 8.5 τόνους. Επί δύο εβδομάδες, το ένα μετά το άλλο τα θραύσματα του Μηχανισμού πέρασαν από τη θωρακισμένη τράπεζα του τομογράφου και αποκάλυψαν έναν μεγάλο αριθμό γραναζιών και άγνωστων μηχανολογικών εξαρτημάτων στο εσωτερικό του. Τα πρόσφατα αυτά ευρήματα αποκωδικοποίησαν σε ένα μεγαλύτερο φάσμα το σημαντικό αυτό επίτευγμα, του Μηχανισμού ή του Υπολογιστή των Αντικυθήρων!

Οι ερευνητές πέτυχαν με τα κατάλληλα σύγχρονα μηχανήματα να «εισχωρήσουν» στο βάθος του Μηχανισμού, φέρνοντας στο φως σημαντικά στοιχεία αυτού του τεχνολογικού θησαυρού. Ανακάλυψαν πως οι επιγραφές αναφέρονται σε κινήσεις του Ηλίου και της Σελήνης και ότι τα γρανάζια λειτουργούσαν µε σκοπό την μηχανική αναπαράσταση της ελλειπτικής τροχιάς της Σελήνης στον ουρανό, σύμφωνα µε την θεωρία του Ίππαρχου. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ρωμαϊκό πλοίο σύμφωνα με τις πρόσφατες εκτιμήσεις ναυάγησε περίπου στο 65 π.Χ. και κατά πάσα πιθανότητα με τις ενδείξεις που υπάρχουν, προέρχονταν από την Ρόδο. Οι ερευνητές εικάζουν πως ο Ίππαρχος, ο οποίος έζησε στην Ρόδο, πιθανώς να συνέβαλε στον σχεδιασμό του Μηχανισμού. Είναι όμως εξίσου πιθανό να κατασκευάστηκε από μηχανικό που να είχε κάποια σχέση με τη σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο.

«Ο Μηχανισμός ήταν συναρμολογημένος σε ένα ξύλινο κιβώτιο (πυξίδα) διαστάσεων 32εκ. × 16 εκ. × 10 εκ. (περίπου όσο ένα σημερινό Laptop!). Τη μπροστινή και την πίσω επιφάνεια κάλυπταν μπρούτζινες πλάκες, με ημερολογιακές ή αστρονομικές κλίμακες και δείκτες. Οι επιφάνειες αυτές προστατευόταν από δύο (επίσης) ξύλινα εξωτερικά καλύμματα, στα οποία ήταν προσαρμοσμένες, πυκνογραμμένες μπρούτζινες πλάκες. Περιείχε τουλάχιστον 30 συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς (γρανάζια) και η πολυπλοκότητά του είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν όλων των συσκευών που κατασκεύασε ο άνθρωπος κατά την επόμενη χιλιετία.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένας υπολογιστής υπό την αυστηρή έννοια του όρου. Έφερε επιστημονικές κλίμακες τόσο για την εισαγωγή των δεδομένων, όσο και για την ανάγνωση των αποτελεσμάτων. Στη μπροστινή επιφάνεια έφερε δύο ομόκεντρες κυκλικές κλίμακες. Η εξωτερική κλίμακα είχε 365 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 μηνών στην Αιγυπτιακή γλώσσα με ελληνικούς χαρακτήρες (ΦΑΟΦΙ, ΘΩΘ, κτλ).

Η εσωτερική κλίμακα είχε 360 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 ζωδιακών αστερισμών (ΚΡΙΟΣ, ΠΑΡΘΕΝΟΣ, κτλ). Στην πίσω επιφάνεια έφερε δύο ελικοειδείς σπείρες. Η πάνω σπείρα είχε 5 περιελίξεις. Το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 235 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 235 μήνες της περιόδου του Μέτωνα. Τα αρχαία ονόματα δώδεκα μηνών ήταν χαραγμένα στα τμήματα αυτά και επαναλαμβανόταν μέχρι να συμπληρωθούν και οι 235 μήνες (19 έτη). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της πάνω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τεταρτημόρια. Η κάτω ελικοειδής σπείρα είχε 4 περιελίξεις και το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 223 μήνες της περιόδου Σάρος».²

Ήταν γνωστό στην αρχαιότητα ότι οι εκλείψεις (του Ηλίου και της Σελήνης) επαναλαμβάνονται με την ίδια αλληλουχία και τα ίδια χαρακτηριστικά κάθε 223 μήνες. Στους μήνες της περιόδου Σάρος, όπου συμβαίνουν εκλείψεις, υπήρχαν εγχάρακτα σύμβολα (Η, Σ, ΗΜ, ΩΡ). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της κάτω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τρία τμήματα (120 μοιρών). Μέχρι τώρα έχουν διαβαστεί περίπου 2500 εγχάρακτα γράμματα, όλα της ελληνικής αλφαβήτου, τα οποία βεβαίως σχηματίζουν λέξεις και προτάσεις, που αναφέρονται σε αστρονομικούς, γεωγραφικούς και τεχνικούς όρους. Το ύψος των περισσοτέρων γραμμάτων είναι μεταξύ 1,5 και 2.5 mm και είναι χαραγμένα από ένα καλλιγράφο.

Είμαστε πλέον σε θέση να γνωρίζουμε πως ο συγκεκριμένος μηχανισμός κατασκευάστηκε για πρακτικούς, θρησκευτικούς, επιστημονικούς και κοινωνικούς – αθλητικούς λόγους. Για παράδειγμα προσδιόριζε τις εποχές για τη σπορά και τη συγκομιδή, υπολόγιζε τις μελλοντικές εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης, τον χρόνο τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων, καθώς και των Στεφανιτών αγώνων, δηλαδή τους αγώνες στους οποίους το έπαθλο ήταν ο κότινος και όχι κάποιο χρηματικό βραβείο.

Μετά από αρκετούς αιώνες λήθης, αναδύθηκαν από το βυθό σημαντικά ευρήματα ενός αρχαίου πολιτισμού που έκρυβε μυστικά αρχαίας τεχνογνωσίας κι ανεκτίμητης αρχαιολογικής αξίας. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο διαρκούς έρευνας. Άλλωστε η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος των τελευταίων δεκαετιών βοήθησε σημαντικά, ώστε να δούμε μέσα από μια φωτεινή χαραμάδα του χρόνου τις σημαντικές αστρονομικές, μαθηματικές και μηχανολογικές γνώσεις της σπουδαίας ελληνιστικής περιόδου. Μιας εποχής αρκετές φορές παραμελημένη, είτε από σκοπιμότητες, είτε από μία αδικαιολόγητη αδιαφορία; Οι ιστορικοί του μέλλοντος θα το κρίνουν…

Οι εμπορικοί δρόμοι της ελληνιστικής περιόδου έδωσαν μια περαιτέρω άνθηση και ανάπτυξη όχι μόνο του εμπορίου, αλλά και της Φιλοσοφίας, της Τέχνης, της Θρησκείας και της Επιστήμης σ’ ένα πολύχρωμο, πολυδιάστατο και πολιτισμικό παζλ λαών και πολιτισμών.

Στη δική μας εποχή, στο δικό μας τεχνολογικό πολιτισμό είναι απαραίτητο να υπάρχει μια εναρμόνιση μεταξύ της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης για ευνόητους λόγους. Ας μην μείνουμε απλοί θεατές στον πολύτιμο χρόνο της δικής μας ύπαρξης και ας γίνουμε κι εμείς μικρά μεν, αλλά χρήσιμα δε, γρανάζια μιας σημαντικής δημιουργίας, όπως είναι η εξέλιξη της κοινωνίας μας, της ανθρωπότητας και της δημιουργίας ενός καλύτερου Κόσμου…

Παραπομπές

Ο Φυσικός, Μαθηματικός και Ιστορικός των Επιστημών, Ντέρεκ Ντε Σόλα Πράις (Derek De Solla Price), ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη του μηχανισμού, αναφέρει ότι: «Είναι το παλαιότερο δείγμα επιστημονικής τεχνολογίας που διασώζεται μέχρι σήμερα και αλλάζει τελείως τις απόψεις μας για την αρχαία ελληνική τεχνολογία». Το δικό μας συμπέρασμα είναι ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί ένα ιδιοφυές κατασκεύασμα για την εποχή του και ότι δίκαια χαρακτηρίζεται ως «ο πρώτος υπολογιστής της ανθρωπότητας» «Μετά υπάρχουν κι άλλοι που πολύ πρόθυμα θέλουν να πιστεύουν ότι ο εξαιρετικά περίπλοκος μηχανισμός του οργάνου αυτού βρίσκεται τόσο έξω από τα πλαίσια των δυνατοτήτων της ελληνιστικής τεχνολογίας, ώστε μόνο ξένοι αστροναύτες που επισκέφθηκαν τον πολιτισμό μας από το διάστημα θα μπορούσαν να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν. Μολονότι δεν αποκλείεται να πάθει κανείς σοκ αν αναθεωρήσει εκ βάθρων την ελληνιστική τεχνολογία, δε χρειάζεται να υπογραμμίσω—ή μάλλον ίσως χρειάζεται—ότι δεν μπορώ να συμφωνήσω με μια τόσο ριζοσπαστική ερμηνεία. Πιστεύω μάλλον πως η όλη ιστορία της αρχαίας ελληνικής επιστήμης μοιάζει πολύ πιο λογική, αν υποθέσουμε πως η παλιά άποψη, ότι δηλαδή ποτέ τους δεν ξεπέρασαν τις απλές μηχανές του Ήρωνα, ήταν απόλυτα υποτιμητική και απαιτεί πλέον κάποια διόρθωση».
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων: Γιάννης Σειραδάκης- Τμήμα Φυσικής Α.Π.Θ Περιοδική Έκδοση της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. «Σύμφωνα με το είδος της ελληνικής γραφής, εκτιμάται πως ο Μηχανισμός χρονολογείται ανάµεσα στο 150 και το 100 π.Χ.», όπως επισημαίνει ο κ. Γιάννης Σειραδάκης, «και μαρτυρεί πολλά για τις εκτενείς γνώσεις της ελληνικής αστρονομίας της εποχής εκείνης».

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

EIKONA 2

Στις επιγραφές του Μηχανισμού έχουν βρεθεί ονόματα των πέντε γνωστών από την αρχαιότητα πλανητών, καθώς επίσης και η λέξη “ΚΟΣΜΟΣ”. Αυτό θεωρείται από μερικούς ερευνητές ως ένδειξη ύπαρξης συστήματος γραναζιών και δεικτών για ένα πλήρες πλανητικό σύστημα, το οποίο καταλάμβανε το εξωτερικό τμήμα του Μηχανισμού.

ΕΙΚΟΝΑ 3

Μετά από αρκετούς αιώνες λήθης, αναδύθηκαν από τον βυθό σημαντικά ευρήματα ενός αρχαίου πολιτισμού, που έκρυβε μυστικά τεχνογνωσίας και ανεκτίμητης αρχαιολογικής αξίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων – Μηχανισμοί με διαφορικό γρανάζι, Συγγραφέας Χρ. Λάζος, Εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 1994
Gears from the Greeks. The Antikythera Mechanism: A Calendar Computer from ca. 80 B. C.,nb Derek de Solla Price, Transactions of the American Philosophical Society, New Series, Vol. 64, No. 7 (1974), pp. 1-70 (ηλεκτρονική έκδοση)
Decoding the Antikythera Mechanism: Investigation of an AncientAstronomical Calculator, T. Freeth, Y. Bitsakis, X. Moussas, J.H. Seiradakis, A.Tselikas, E. Magkou, M. Zafeiropoulou, R. Hadland, D. Bate, A. Ramsey, M. Allen, A. Crawley, P. Hockley, published in Nature, Volume 444, Issue 7119, pp. 587-591 (2006) (ηλεκτρονική έκδοση)
Περιοδικό Ουρανός Τεύχος 101 Οκτώβριος 2016 «Κατασκευάζοντας ένα λειτουργικό ομοίωμα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων» του Αριστείδη Βούλγαρη
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων 4^οΓΕΛ Μυτιλήνης Α’ Τάξη Ερευνητική Εργασία σε ΡΡΤ

Διαδίκτυο

Συγγραφέας: Κληματσίδας Χάρης