Κάποτε, ίσως πριν καν αρχίσει να μετράει ο ιστορικός χρόνος, υπήρχαν τα Μυστήρια και «ο ύμνος της μύησης αντηχούσε στους μακρινούς πέτρινους διαδρόμους» των ναών. Κάποτε, στα Μυστήρια, διδάσκονταν όλες οι επιστήμες. Εκεί οι μυημένοι γίνονταν κοινωνοί των μυστικών του σύμπαντος, της ζωής και του θανάτου. Ο καιρός πέρασε και τα Μυστήρια βρήκαν καταφύγιο σε τόπους μακρινούς, μέχρι να έρθει και πάλι η στιγμή να ενσαρκωθούν. Όμως, η εσωτερική γνώση δεν χάθηκε. Κάποιοι μυημένοι ανέλαβαν το έργο να την μεταλαμπαδεύσουν κι έτσι περάσαμε ιστορικά από τον Μύθο στον Λόγο. Γεννήθηκε, λοιπόν, η Φιλοσοφία, η μεγαλύτερη επανάσταση όλων των εποχών…
Η σχέση μυστηρίου και λογικής
Ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχή μας είναι η αμφισβήτηση των αξιών πάνω στις οποίες θεμελιώθηκε η αρχή του ίδιου μας του πολιτισμού. Κι όμως, η φιλοσοφία αποτελεί όχι μόνο την προϋπόθεση των επιστημών, αλλά και την απαραίτητη συνέχειά τους, καθώς προσπαθεί να συλλάβει το νόημα του κόσμου στο σύνολό του. Ο αναλυτικός της ρόλος δεν είναι να διασπάσει τις γνώσεις, αλλά αντίθετα να τις συνθέσει και να τις εναρμονίσει. Φροντίζει, ώστε η επιστήμη και η τεχνική να μην γίνουν σκοποί, αλλά να παραμείνουν μέσα στην υπηρεσία της ανθρωπότητας. Αποτελεί τον μόχθο του ανθρώπου που επιχειρεί να προσανατολίσει τη ζωή του, τοποθετώντας τον εαυτό του απέναντι στον κόσμο και την ίδια του την ύπαρξη. Ακόμη, λοιπόν, κι αν κάποιος απορρίπτει τη φιλοσοφία, στην πραγματικότητα – είτε το δέχεται είτε όχι – φιλοσοφεί, αφού παίρνει θέση απέναντι στον στοχασμό με τον ίδιο τον στοχασμό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τη μεταφυσική, η οποία έχει κατά καιρούς αμφισβητηθεί. Όμως, η μεταφυσική ανησυχία υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει, ενώ η αντίσταση σε αυτήν είναι η απόδειξη της νομιμότητας της φιλοσοφίας ως μεταφυσικής.
Πώς μπορούμε να χαρακτηρίσουμε, αλήθεια, τη σχέση φιλοσοφίας και επιστήμης; Μοιάζει με μια σχέση έρωτα, όπου αντιπαλεύει το μυστήριο με τη λογική. Κι από την πάλη αυτή πρέπει να γεννηθεί η εναρμόνιση, επειδή ο Έρως ήταν και θα είναι πάντοτε μια δύναμη ένωσης. Πράγματι, η επιστήμη και η φιλοσοφία αποτελούν κρίκους της ίδιας αλυσίδας, αφού η επιστήμη είναι η πρακτική εφαρμογή της «φιλοσοφικής αλήθειας». Το ενδιαφέρον για την επιστήμη δεν προέρχεται συνήθως από τις τεχνολογικές ανακαλύψεις, αλλά από τη φιλοσοφία. Όλοι οι αρχαίοι πολιτισμοί που μεγαλούργησαν επιστημονικά και τεχνολογικά είχαν πρωτίστως αναπτύξει τη φιλοσοφία.
Κατά συνέπεια, οι περισσότερες από τις επιστημονικές γνώσεις, τις οποίες θεωρούμε προϊόντα του σύγχρονου πολιτισμού, αποτελούν στην πραγματικότητα ίχνη της Αρχών που διδάσκονταν στα αρχαία Μυστήρια. Ας γνωρίσουμε, λοιπόν, έναν από τους μεγαλύτερους αρχαίους επιστήμονες, ο οποίος ακολούθησε τα φιλοσοφικά αξιώματα και τα έθεσε σε εφαρμογή, προσφέροντας στον πολιτισμό μοναδικά επιτεύγματα.
Ήρων ο Αλεξανδρεύς, ένας φιλόσοφος-εφευρέτης
Φιλόσοφος, μηχανικός ή εφευρέτης, ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς αποτελεί μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της αρχαιότητας. Υπήρξε μεγάλος δάσκαλος της μηχανικής, ενώ η ιστορία τού έχει απονείμει τον τίτλο του πνευματικού προγόνου του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Έζησε και μεγαλούργησε κατά την Ελληνιστική περίοδο, διασώζοντας και συνεχίζοντας έργα των προκατόχων του, στα οποία προσέδωσε τη δική του καθοριστική πινελιά. Όντας ένα ανήσυχο πνεύμα συνδύασε τη φιλοσοφική θεωρία με την πρακτική εφαρμογή, παράγοντας ένα μνημειώδες έργο που διασώθηκε από τους Ρωμαίους και στη συνέχεια κατάφερε να επιζήσει του Μεσαίωνα της Ευρώπης. Εκεί, με τη συμβολή λίγων αλλά φωτισμένων ανθρώπων, μπόρεσε αυτή η γνώση να διασχίσει τους σκοτεινούς αιώνες και να φτάσει, τέλος, να συμβάλλει στη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα.
Η «Αιολόσφαιρα» ή «Αιόλου πύλη» (η πρώτη ατμομηχανή), τα υδραυλικά ρολόγια, τα κινητά και σταθερά αυτόματα των αρχαίων θεάτρων, το «θεϊκό κουτί» (παρόμοιο με το σύγχρονο καρουζελ), το αυτόματο «μίξερ» νερού και κρασιού, τα κάτοπτρα των ναών και ο διανομέας αγιασμού είναι λίγες μόνο από τις εφευρέσεις του Ήρωνα.
Ωστόσο, αξίζει να αναφερθούμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στη μηχανή για το αυτόματο άνοιγμα της πύλης του ναού, επειδή κατέχει εξέχουσα θέση στη σχετική βιβλιογραφία, ενώ ακόμη και σήμερα καταπλήσσει για την ευρηματικότητά της. Ο μηχανισμός αυτός ήταν κρυμμένος στην πύλη του ναού της Αλεξάνδρειας. Καθώς ο ιερέας άναβε τη φωτιά στον βωμό, ο αέρας που βρισκόταν στην αθέατη δεξαμενή από κάτω ζεσταινόταν και αύξανε σε όγκο, προσδίδοντας πίεση στο νερό που υπήρχε στο κάτω μέρος της δεξαμενής. Με τη σειρά του το νερό χυνόταν σε διπλανό δοχείο, το οποίο χαμήλωνε και κινούσε τις τροχαλίες που συνδέονταν με τους μεντεσέδες της πύλης. Έτσι, οι πιστοί παρακολουθούσαν με δέος την πύλη να ανοίγει με έναν θαυμαστό τρόπο, σαν την κινούσε ένα αόρατο χέρι!
Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας
Η επιστημονική έρευνα της Ελληνιστικής περιόδου εκφράστηκε σε όλο της το εύρος με τη δημιουργία του Μουσείου της Αλεξάνδρειας, όπου ο Ήρων έπαιξε τον δικό του καθοριστικό ρόλο ως δάσκαλος της μηχανικής επιστήμης. Ιδρύθηκε στην ομώνυμη πόλη, η οποία αποτέλεσε για την εποχή ένα κοσμοπολίτικο κέντρο, κομβικό σημείο συνάντησης ποικίλων πολιτισμών, αλλά και παράδειγμα καινοτόμων θεσμών. Στο επίκεντρο της αίγλης της βρίσκονταν το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη.
Σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές, το Μουσείο υπήρξε «το αρχαιότερο κρατικό κέντρο ερευνών στις θεωρητικές και εφαρμοσμένες επιστήμες» και το μοντέλο για ανάλογα ιδρύματα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Έμοιαζε με μια σύγχρονη Πανεπιστημιούπολη, αλλά στην ιδανική της εκδοχή, αφού το πρότυπό της ήταν η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλη. Ο Αθηναίος φιλόσοφος και πολιτικός Δημήτριος ο Φαληρεύς, μαθητής του Αριστοτέλη, υπήρξε ο βασικός πρωταγωνιστής της ίδρυσής του. Για την ανάδειξη και πληρέστερη λειτουργία του συγκροτήθηκε ένα αστεροσκοπείο, ένα εργαστήριο ανατομίας, ένας ζωολογικός κήπος, καθώς και η περίφημη Βιβλιοθήκη, η οποία περιελάμβανε πάνω από 600.000 τόμους αρχαίας γνώσης.
Κύρια χαρακτηριστικά του Μουσείου ήταν η ανεκτικότητα και η ελευθερία, καθώς συγκέντρωνε επιστήμονες και φιλοσόφους από όλο τον τότε γνωστό κόσμο, οι οποίοι μπόρεσαν αρχικά να μαθητεύσουν εκεί και μετά να αφοσιωθούν απερίσπαστοι στις μελέτες τους. Ανάμεσα σε αυτούς μπορούμε να αναφέρουμε τον Ευκλείδη, τον Αρχιμήδη και τον Ίππαρχο. Λέγεται, επίσης, ότι ο Ήρων επιτέλεσε διευθυντής του Μουσείου, προσδίδοντάς του μια φήμη που όμοιά του δεν είχε υπάρξει στο παρελθόν, ούτε υπήρξε ξανά.
Αρχαία επιστήμη: μύθος ή πραγματικότητα;
Γρανάζια, τροχαλίες και οδοντωτοί τροχοί, μικρές ή μεγάλες εφευρέσεις μάς χάρισε ο Ήρων. Είναι, όμως, σημαντικές με την έννοια ότι άλλαξαν τον ρουν της ιστορίας; Το ερώτημα αυτό τίθεται από κάποιους, οι οποίοι αμφισβητούν επιτεύγματα από ένα πλήθος αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων και αναφέρονται στη λεγόμενη «τεχνολογική αποτυχία της αρχαιότητας». Με άλλα λόγια, υποστηρίζουν ότι τα επιτεύγματα αυτά ήταν ατελή, διχως ουσιαστική πρακτική εφαρμογή, και πως χρειάστηκε η συμβολή της σύγχρονης επιστήμης για να καταστούν χρήσιμα. Ένας από αυτούς, ο Ρ. Λόιντ, φέρει ως παράδειγμα τον ατμοστρόβιλο του Ήρωνα, διατείνοντας πως είναι παράλογο να πιστεύουμε ότι εκείνος κατείχε όλα τα στοιχεία της ατμομηχανικής. Και πως «μόνο στο τέλος του προηγούμενου αιώνα αποκτήσαμε την ικανότητα να σφυρηλατούμε τα μέταλλα, δημιουργώντας κατασκευές που ήταν ταυτόχρονα κολοσσιαίες και επαρκώς ακριβείς, οι οποίες αποτέλεσαν τις πρώτες σύγχρονες ατμομηχανές».
Σε αυτή την άποψη υπάρχει, βέβαια, και ο αντίλογος που εγείρει άλλα ερωτήματα. Αν δεχτούμε πώς είναι έτσι τα πράγματα και ότι όλες αυτές οι εφευρέσεις ήταν ατελείς, για ποιο λόγο , όμως, να αμφισβητούμε τη συμβολή του εν λόγω επιστήμονα σε ένα μετέπειτα μεγάλο επίτευγμα; Από την άλλη πλευρά, γιατί να θεωρήσουμε ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι δεν είχαν υψηλές γνώσεις επιστήμης; Άλλωστε, είναι γνωστό ότι κάποιες γνώσεις βρήκαν ξανά τη θέση τους στον κόσμο, όταν σηκώθηκαν τα πέπλα της άγνοιας που έφερε ο Μεσαίωνας. Το πιστοποιούν τα έργα που μέχρι σήμερα θαυμάζουμε. Και είναι η σύγχρονη επιστήμη τόσο αλαζονική, ώστε να μην αναγνωρίζει τους προπάτορές της; Ή να θεωρεί ότι κάποιες από αυτές τις γνώσεις δε θα βρουν σύντομα την πρακτική τους εφαρμογή σε κάποιον τομέα της ζωής μας; Θέλουμε να ελπίζουμε πως όχι. Επειδή καμία γνώση και καμία επιστήμη δεν θα ήταν, ίσως, στο επίπεδο που τη γνωρίζουμε, αν δεν υπήρχε ένας Ήρων ή ένας Αρχιμήδης για να θέσουν τα στέρεα θεμέλιά της. Και μόνο γι΄αυτό οφείλουμε να τους αποδώσουμε τον φόρο τιμής που τους αξίζει.
Η Ιδέα πίσω από την εφεύρεση
Αναφερθήκαμε συνοπτικά σε αρχαίες εφευρέσεις του Ήρωνα και σίγουρα μια μικρή έρευνα, θα μας χαρίσει μια πιο λεπτομερή εικόνα σχετικά με την περιγραφή και τον τρόπο λειτουργίας τους. Όμως, όσο ενδιαφέρουσες κι αν είναι οι τεχνικές λεπτομέρειες, είναι σημαντικό να μην τις αφήσουμε να μας αποσπάσουν από την ουσία: τη Διάνοια που κινητοποιεί τον συγκεκριμένο επιστημονικό νου και την Ανώτερη Ιδέα που κρύβεται πίσω από την κάθε εφέρευση. Αλήθεια, τι είναι μια εφεύρευση ή μια ανακάλυψη; Μπορεί ο κοινός ανθρώπινος νους να δημιουργήσει κάτι τέτοιο;
Μια απάντηση δίνει ο μεγάλος Πλάτων, ο οποίος μας μιλάει για δύο επίπεδα ύπαρξης, έναν αισθητό κι έναν ιδεατό κόσμο. Ο πρώτος είναι ορατός, γήινος και πεπερασμένος, περιλαμβάνοντας όσα μπορούν να αντιληφθούν οι ανθρώπινες αισθήσεις. Ο δεύτερος είναι αόρατος, υπερβατικός και αιώνιος, κατοικούμενος από τις ανώτερες Ιδέες. Αυτός, όχι μόνο είναι, αλλά ο βαθμός πραγματικότητάς του είναι ανώτερος από του πρώτου, ο οποίος δεν είναι, απλώς υπάρχει. Όμως ο άνθρωπος, λειτουργώντας με τις αισθήσεις του, δεν μπορεί να αντιληφθεί ως πραγματικότητα το υπερβατικό, παρά μόνο αν βρεθεί στο επίπεδό του. Αυτός ο μεταφυσικός δυϊσμός οδηγεί σε έναν γνωσιολογικό δυϊσμό, αφού, στο επίπεδο της γνώσης, η υποκειμενική αντίληψη των πραγμάτων αντιστοιχεί στον αισθητό κόσμο, ενώ η επιστήμη ή αλλιώς η γνώση των ιδεών του φιλοσόφου αντιστοιχεί στον ιδεατό κόσμο.
Αναβιώνοντας και συνεχίζοντας τη θεωρία της Πλατωνικής Ιδέας, οι μεγάλοι Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι Πλωτίνος και Πρόκλος εισήγαγαν τον όρο των Αρχετύπων και μίλησαν για τα πρωταρχικά και αιώνια πρότυπα, από τα οποία προέρχονται όλα τα αισθητά πράγματα. Για παράδειγμα, στην τριγωνομετρία, η μορφή ενός τριγώνου που χαράσσεται σε κάποιον πίνακα αποτελεί απλώς την αντανάκλαση ενός αιώνιου και άυλου μοντέλου, που είναι το αρχέτυπο του τριγώνου. Το ίδιο συμβαίνει και με οποιαδήποτε επινόηση, η οποία αποτελεί την αναπαραγωγή μιας τέλειας Ιδέας που ενσαρκώνεται στον αισθητό κόσμο μέσω της ανθρώπινης σκέψης. Επομένως, ο άνθρωπος στην πραγματικότητα δεν επινοεί κάτι καινούργιο, αλλά συλλαμβάνει και αναπαράγει την αρχική ιδέα.
Έτσι, ο εφευρέτης γίνεται ένα κανάλι που επιτρέπει την ενσάρκωση της ιδέας στο εδώ και το τώρα. Τον καθιστά το γεγονός αυτό υποδεέστερο ως επιστήμονα; Όχι, το αντίθετο μάλιστα, καθώς γίνεται ο μεσολαβητής ανάμεσα σε δύο κόσμους. Ένας μικρός μάγος που κάνει μια αναβατική πορεία και μπορεί μετά να μετουσιώσει την ιδέα σε πράξη. Κι αυτή η πράξη γίνεται σημαντικό εργαλείο για τούτη την εποχή ή για άλλη που πρόκειται να έρθει.
Το σπάσιμο της αλυσίδας;
Η σημερινή εποχή φαίνεται να ευνοεί τη χωριστικότητα σε πολλούς και διάφορους τομείς της ζωής μας. Όσον αφορά το συγκεκριμένο θέμα, είναι πιθανό η προσπάθεια διαχωρισμού επιστήμης και φιλοσοφίας να δημιουργεί και όχι να επιλύει προβλήματα. Φαίνεται, συχνά, να υπάρχει εδώ ένα θέμα «ταμπού» που ίσως είναι καιρός να υπερκεράσουμε.
Η γράφουσα είναι πτυχιούχος Ψυχολογίας με μεταπτυχιακό δίπλωμα στην Κλινική Ψυχολογία. Μία από τις πρώτες της εμπειρίες στις πανεπιστημιακές αίθουσες ήταν το αξίωμα που έθεσε ένας καθηγητής: «Μελετάμε τη συμπεριφορά του ανθρώπου από τη στιγμή που γεννιέται μέχρι τη στιγμή που πεθαίνει. Δεν μας ενδιαφέρει τίποτε άλλο. Δεν μας ενδιαφέρει αν υπάρχει ψυχή ή τι συμβαίνει μετά τον θάνατο. Αυτό είναι θέμα της φιλοσοφίας». Αυτό είχε ακουστεί απαράδεκτο σε μια σκεπτόμενη πρωτοετή φοιτήτρια με επιστημονικό νου, που είχε, όμως, παράλληλα μεταφυσικές ανησυχίες. Και μάλλον δεν θα το ξεχάσει ποτέ.
Όμως, βασιζόμενοι στα σημερινά δεδομένα, γιατί να μας κάνει κάτι τέτοιο εντύπωση; Στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για ένα σύμπλεγμα που ξεκίνησε, όταν η ψυχολογία προσπάθησε να εδραιωθεί ως επιστήμη και συνάντησε εμπόδια από άλλους τομείς του χώρου. Έτσι, αποποιήθηκε τις ρίζες της και προσπάθησε να «κλείσει» την ανθρώπινη φύση σε ένα πειραματικό εργαστήριο, καταστώντας τον άνθρωπο ένα μηχανιστικό ον. Κι αν έχει ψυχή, απλώς δεν μας νοιάζει. Αυτό είναι απλώς ένα μικρό παράδειγμα της ρήξης της αλυσίδας ανάμεσα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία. Η αλυσίδα αυτή έσπασε, όταν «επιστήμονες» σταμάτησαν να ενδιαφέρονται για το ό,τι οι φυσικοί νόμοι αποτελούν αντανάκλαση των Ανώτερων Αρχών. Έτσι, η επιστήμη έγινε «μηχανιστική» κι εστιάστηκε σε τεχνικές λεπτομέρειες.
Κι όμως, η ύπαρξη της ψυχής δεν είναι σημαντική για την πορεία μας; Αυτό που υπάρχει ή πιστεύουμε ότι υπάρχει μετά τον θάνατο, δεν μας επηρεάζει; Δεν καθορίζει τις ανάγκες και τις αξίες που έχουμε σε αυτή τη ζωή; Για ποιο λόγο, λοιπόν, να μην είμαστε ταυτόχρονα επιστήμονες και φιλόσοφοι, ανοίγοντας τους ορίζοντές μας σε νέες πραγματικότητες που μπορούν να μας βοηθήσουν να γίνουμε καλύτεροι; Αυτά είναι λίγα μόνο από τα ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε και που, στην πραγματικότητα, αφορούν όλες τις επιστήμες.
Μια αισιόδοξη ματιά για το μέλλον
Λέγεται ότι το πλήρωμα του χρόνου πλησιάζει κι έρχεται η στιγμή που η αληθινή φιλοσοφία ξυπνάει πάλι, για να ενώσει και να ανανεώσει όλες τις πλευρές του πολιτισμού μας. Ίσως να μην υπάρχει πια ανάμεσά μας ένας Πλάτων ή ένας Πλωτίνος, ούτε ένας Αρχιμήδης ή ένας Ήρων. Υπάρχουμε, όμως, όλοι εμείς που μπορούμε να εναρμονίσουμε τα άκρα, έτσι όπως έχουν σήμερα δημιουργηθεί.
Ίσως να μην είμαστε όλοι μας επιστήμονες. Δεν πειράζει, αφού ο καθένας μας έχει τον δικό του δρόμο, τη δική του κλίση και τη δική του θέση σε αυτόν τον κόσμο. Ίσως, πάλι, να μην είμαστε μεγάλοι φιλόσοφοι. Ούτε αυτό έχει σημασία, όταν ο καθένας μας κάνει τη δική του μικρή αλλά καθημερινή προσπάθεια για να γίνει καλύτερος.
Το σημαντικό είναι να είμαστε σκεπτόμενοι άνθρωποι με αληθινή φιλοσοφική διάθεση και να επιδιώκουμε κάθε στιγμή να γίνουμε ταυτόχρονα τέκνα του μυστηρίου και της καθημερινότητας. Ό,τι κι αν κάνουμε, για ό,τι κι αν πασχίζουμε, να θυμόμαστε ότι έχουμε πάντα τη δυνατότητα να ονειρευτούμε δυνατά και να δημιουργήσουμε άξια. Όχι μόνο για εμάς, αλλά και για όλον τον κόσμο. Αν το καταφέρουμε αυτό, δεν θα είναι βέβαια μια δική μας επινόηση, αφού οι κορυφαίοι φιλόσοφοι όλων των εποχών το έχουν ήδη κατορθώσει. Θα είναι, όμως, ένα δικό μας εσωτερικό επίτευγμα και μια δική μας εσωτερική κατάκτηση. Αξίζει, λοιπόν, να το προσπαθήσουμε αληθινά…
Πηγές
- Frank Ph. (1957). Philosophy of science: the link between science and philosophy. N.J.: Prentice-Hall, Inc.
- Κελεσίδου-Γαλανού Α., Αλατζόγλου-Θεμέλη Γρ. & Ρούσσου Ε.Ν. (1976). Στοιχεία φιλοσοφίας. Αθήνα: ΟΕΔΒ
- Μπλαβάτσκυ Ε.Π. (1996). Βίβλος αποκρυφισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος
- Politzer G. Στοιχειώδεις αρχές της φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Γερ. Αναγνωστίδη
- Ubaldo N. (2007). Εικονογραφημένη ανθολογία της φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος
- Ubaldo N. (2008). Εικονογραφημένος άτλας της φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος
- http://www.bibalex.gr/MuseumOfAlexandrias1.htm
- https://ellas2.wordpress.com