Αν και οι αρνητικές λειτουργίες ενός μεσαίωνα είναι εμφανείς, δεν πρέπει να παραβλέπουμε και τη θετική του λειτουργία, η οποία συνίσταται στο ότι βοηθάει την κοινωνία να μετασχηματιστεί. Ένας μεσαίωνας είναι ταυτόχρονα και μια εποχή μεγάλης δημιουργικότητας. Είναι ένα «χυτήριο», όπου μέσα του λιώνουν οι γερασμένες και φθαρμένες πολιτιστικές δομές. Από ’κει θα προέλθει η πρώτη ύλη για την οικοδόμηση του νέου πολιτισμού. Μέσα σε ένα μεσαίωνα μπορεί να υπάρξουν εκείνες οι συνθήκες, όπου το «νέο» δύναται να επωαστεί. Όπως μας δείχνει το αλχημικό σύμβολο του ουροβόρου φιδιού, μέσα σε ένα μεσαίωνα η καταστροφή οδηγεί σε μία νέα δημιουργία. Το μυθικό πτηνό Φοίνικας, το οποίο αναγεννιέται από τις στάχτες του, αποτελεί πολύ εύστοχα το σύμβολο της κυκλικής εξέλιξης των πολιτισμών. Όπως λοιπόν ο μυθικός Φοίνικας, έτσι και οι κοινωνίες αναγεννιούνται μέσα από τις στάχτες τους. Και όπως το περιοδικό κάψιμο μέρους του δάσους από φωτιές που δημιουργούνται από κεραυνούς, έχει αποδειχτεί ότι ανανεώνει το δάσος, έτσι και ένας μεσαίωνας μπορεί να ανανεώσει την ανθρωπότητα.
Όταν η Ιστορία μας φέρνει αντιμέτωπους με νέες προκλήσεις και νέα δεδομένα, οφείλουμε να τα μελετήσουμε και να προσαρμοστούμε. Όταν όμως ένας πολιτισμός φτάνει σε ένα σημείο ακμής, αρχίζει να «ιεροποιεί» την «εικόνα του κόσμου» του, δηλαδή το σύνολο των αρχών, πεποιθήσεων και αξιών που γέννησαν αυτόν τον ιδιαίτερο πολιτισμό. Και εθελοτυφλώντας μπροστά στα νέα εμπόδια και στις εξελίξεις, αρτηριοσκληρύνεται, αρχίζει να γερνάει και δεν μπορεί να αγκαλιάσει το νέο. Οι αρνητικές εμπειρίες των σκοτεινών εποχών αναγκάζουν τους ανθρώπους να έρθουν αντιμέτωποι με τις ανισότητες και τα προβλήματα των προηγούμενων πεποιθήσεων και αντιλήψεων της παλιάς «εικόνας του κόσμου». Ο θάνατος του «παλιού» είναι αναπόφευκτος και αναγκαίος, για να μπορεί το «νέο» να ανατείλει με μια εφηβική δημιουργική ορμή.
Μια σκοτεινή εποχή κλείνει μια παλιά και ετοιμάζει τη νέα εποχή, πολλές φορές μέσα από επίπονες και επίμοχθες διαδικασίες. Οι παλιοί θεσμοί καταρρέουν κι αφού, όπως έλεγε ο Δημόκριτος, «η φύση απεχθάνεται το κενό», το γεγονός αυτό γίνεται η ευκαιρία να αναδυθεί ένα γόνιμο πεδίο, όπου θα ξιφουλκήσουν νέοι και φρέσκοι τρόποι σκέψης και ιδανικών, για να επικρατήσουν τελικά οι καταλληλότεροι, οι οποίοι θα δημιουργήσουν ένα νέο πολιτισμό.
Ας δούμε κάποια παραδείγματα:
Κατά τη διάρκεια της σκοτεινής εποχής που ακολούθησε την πτώση των Μυκηνών στην Ελλάδα, αναπτύχθηκε η μεταλλουργία, η οποία βοήθησε πολύ στην ανάπτυξη της κλασικής Ελλάδας. Αν και αυτή η περίοδος θεωρείται μια πολιτισμική οπισθοδρόμηση, σε κάποιους τομείς δόθηκε η ευκαιρία να υπάρξουν δημιουργικές συνεισφορές, όπως η γεωμετρική τέχνη στη διακόσμηση των αγγείων ή η συγγραφή των ομηρικών επών.
Ο 4ος αιώνας π.Χ. ήταν ένας αιώνας παρακμής στην Ιταλική χερσόνησο. Όμως αυτό έδωσε την ευκαιρία στη Ρώμη να αναπτύξει τους θεσμούς εκείνους, οι οποίοι θα την έκαναν μετέπειτα μια μεγάλη αυτοκρατορία.
Στην Κίνα, η σκοτεινή εποχή μεταξύ της πτώσης των δυτικών Chou και της επανένωσης κάτω από τους Ch’in, ήταν μια περίοδος αξιόλογης διανοητικής ανάπτυξης. Σε πείσμα της ατελείωτης διαμάχης, αυτή η εποχή παρήγαγε μερικά από τα πιο σπουδαία σχολαστικά έργα και επιστημονικές ανακαλύψεις της. Ο Κομφούκιος έζησε σε αυτήν την εποχή και ίδρυσε ένα σημαντικό ηθικό σύστημα, το οποίο θα γινόταν ο άξονας της κινέζικης νοοτροπίας. Αυτή ήταν η εποχή, που έζησε και ο Λάο Τσε, του οποίου το έργο εμπνέει ακόμα τους ανθρώπους. Η περίοδος των Αντιμαχομένων Βασιλείων κατά τη διάρκεια της οποίας η Κίνα ήταν διασπασμένη μέσα από εκτεταμένες συγκρούσεις, ήταν ταυτόχρονα και η εποχή, όπου ήταν ενεργές και σε ακμή πολλές φιλοσοφικές σχολές τόσο, ώστε αυτή η περίοδος τώρα να αρχίζει να θεωρείται από κάποιους κλασική εποχή για τη χώρα. Αργότερα, η εποχή που ονομάστηκε «πρώτη διάσπαση», είδε την ανάπτυξη νέων θεμάτων και τεχνικών στην τέχνη, ενώ και κατά τη διάρκεια της «τρίτης διάσπασης» ανακαλύφθηκε η πυρίτιδα και προωθήθηκε η τυπογραφία.