Η Μεσοποταμία, η οποία περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα του σύγχρονου Ιράν, πήρε το όνομά της από τα δύο σημαντικά ποτάμια που κυλούν στο έδαφός της: τον Τίγρη και τον Ευφράτη. Οι δυο ποταμοί με τις πλημμύρες τους χάριζαν ζωή στην περιοχή και μπόρεσαν να δημιουργήσουν έναν τόπο που θα φιλοξενούσε έναν από τους πιο παλιούς πολιτισμούς της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, η έναρξη του πολιτισμού τοποθετείται στην 5η -6η χιλιετία π.Χ., χωρίς να αποκλείεται η παλαιότητά του να είναι πολύ μεγαλύτερη.
Στην περιοχή κατοίκησαν ινδοάρια και σημιτικά φύλα: Σουμέριοι, Ακκάδιοι, Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι, Γκουτέοι, Χιτίτες κ.α. Η ιστορία της Μεσοποταμίας χάνεται στο μύθο. Μάλιστα ένας από τους δικούς της καταγραμμένους μύθους θεωρείται ως το πιο αρχαίο γραπτό κείμενο που έχει βρεθεί μέχρι στιγμής. Πρόκειται για το Έπος του Γιλγαμές, που χρονολογείται στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. και αφορά τον ήρωα-εκπολιτιστή του πολιτισμού αυτού.
Στην περίπτωση του πολιτισμού της Μεσοποταμίας, μένουμε έκπληκτοι μπροστά στην ευγένεια της σκέψης και της έκφρασης που διαπνέει τα ιερά τους κείμενα, το σεβασμό στους θεούς τους, τους νόμους της δικαιοσύνης, τα δικαιώματα των γυναικών, την εκπαίδευση των παιδιών σε σχολεία από τους ιερείς, τη μεγάλη τέχνη τους στην αρχιτεκτονική με τις τεράστιες κατασκευές και τις πλούσιες διακοσμήσεις, την πλούσια γνώση τους για την αστρονομία και την αστρολογία, το πρώτο ημερολόγιο, τα αρδευτικά συστήματα, στοιχεία που δείχνουν την ύπαρξη ενός μεγάλου πολιτισμού.
Οι Σουμέριοι ιερείς-αστρονόμοι, που πρώτοι διαίρεσαν το έτος σε μικρότερες μονάδες, ήταν επίσης οι πρώτοι που διαίρεσαν και την ημέρα με βάση το ίδιο σύστημα. Το σεληνιακό έτος είχε 12 μήνες των 30 περίπου ημερών. Ο αριθμός 12 προέρχεται από το σύστημα αρίθμησης των Σουμερίων, το οποίο είχε ως βάση τον αριθμό 60. Οι Σουμέριοι ιερείς καταχωρούσαν και φύλαγαν με μεγάλη προσοχή αρχεία αυτών των παρατηρήσεων, που ήταν χαραγμένα πάνω σε πήλινες πινακίδες.
Οι Σουμέριοι ιερείς-αστρονόμοι ήταν οι πρώτοι που δημιούργησαν το σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο. Ήταν οι πρώτοι που συσχέτισαν την ετήσια πορεία του ήλιου με τις εναλλαγές των εποχών. Γύρω στο 2400 π.Χ., όπως μαρτυρούν τα ευρήματα των ανασκαφών, χρησιμοποιούσαν ήδη και το ηλιακό έτος των 360 ημερών.
Η ένωση και η άνθιση της Μεσοποταμίας θα συντελεστεί κάτω από την κυριαρχία του Βασιλιά Σαργκών της Ακκάδ, που λόγω της μεγάλης του σπουδαιότητας θα ονομαστεί Σαργκών ο Α΄ ή Σαργκών ο Μέγας (2335-2279 π.Χ.). Καταφέρνει να επεκτείνει την αυτοκρατορία προς τη Συρία, το Ιράν και τη Μικρά Ασία. Ο Σαργκών αναπτύσσει πολιτιστικές και οικονομικές σχέσεις με τους υποταγμένους λαούς και δέχεται μεγάλη επίδραση από την Αίγυπτο. Ο ίδιος λατρεύεται ως θεός. Αυτή η εποχή, που έμεινε γνωστή ως Χρυσή Εποχή, αποτελεί τη βάση του ιδρυτικού μύθου των Ασσυρίων.
Στην 3η Δυναστεία της Ουρ (2113-2004 π.Χ.), συναντάμε εντυπωσιακά κτίσματα που αποδεικνύουν την αίγλη της πόλης. Ένα από αυτά είναι το φημισμένο ζιγκουράτ που έφτανε τα 20 μέτρα και στην κορυφή του βρισκόταν ο ναός της θεάς Ινάννα. Βλέπουμε μια έντονη προώθηση του εμπορίου, κατασκευή διωρύγων και δρόμων, αλλά και ανάπτυξη των τεχνών. Ο βασιλιάς Ουρ Ναμμού καταφέρνει να αποκαταστήσει την τάξη και την ειρήνη στην περιοχή καθαρίζοντας τους δρόμους από τους ληστές. Θεωρείται ο νομοθέτης του αρχαιότερου κώδικα της ανθρωπότητας (αν και άλλοι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι ο κώδικας είναι έργο του γιου του Σουγκί που συνέχισε το έργο του).
Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας έχουν τη δική τους ιδιαίτερη θέση στην ιστορία των επιτευγμάτων του ανθρώπου, αλλά ένα άλλο έργο, ο πύργος της Βαβέλ, θα τη συνδέει για πάντα με την αποτρόπαιη ανάμνηση του εγωισμού που φτάνει στην ύβρη. Ένα όμως δεν μπορεί να της αμφισβητηθεί: ότι ήταν ένα ιδιαίτερα ισχυρό κέντρο, η πρωτεύουσα μιας δυνατής αυτοκρατορίας που διάρκεσε 3 αιώνες, ώσπου εισέβαλαν σε αυτήν οι Χετταίοι.
Η Βαβυλώνα γίνεται το θρησκευτικό κέντρο και η πρωτεύουσα της Μεσοποταμίας κατά τη βασιλεία του Χαμουραμπί (1750-1790 π.Χ.). Κατά τη βασιλεία του Χαμουραμπί έγιναν μεγάλες αλλαγές σε όλα τα επίπεδα που είχαν σχέση με την πολιτική, τη θρησκεία, την τέχνη, ακόμα και την καθημερινότητα.
Η ηθική των λαών αυτών διαμορφώνεται από την ιερατική κάστα των μυστών. Η ζωή δεν είναι ένα τυχαίο συμβάν. Καθορίζεται από τη σκοπιμότητα και την ανάγκη. Οι άνθρωποι ήταν υπηρέτες του θεού στην προσπάθειά τους να θεοποιηθούν οι ίδιοι. Μέσα από τα μυστήρια διδασκόταν η άποψη ότι ο άνθρωπος πρέπει να αναπτύξει τη βούληση, να διαμορφώσει τη ζωή του με τη βοήθεια των θεών. Όλα στον εκδηλωμένο κόσμο βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και κάθε τι έχει το δικό του λόγο ύπαρξης. Όμως ο άνθρωπος πρέπει να προσπαθεί, στον αέναο πόλεμο του φωτός και του σκότους, να παλεύει εναντίον των δυνάμεων του κακού, μέσα και έξω του. Όπως ακριβώς έκαναν όλοι οι βασιλιάδες του πριν από αυτόν. Η ίδια η ζωή είναι η δασκάλα του σε αυτή την προσπάθεια και θα χρειαστεί να περάσει πολλές δοκιμασίες για να αναπτύξει τα πιο δυνατά και ανώτερα στοιχεία μέσα του και να ελέγξει οτιδήποτε τον ρίχνει στο ζωικό επίπεδο.
Ο συμβολισμός κατέχει κεντρική θέση στην κοσμοαντίληψή τους. Μιλάνε με μύθους, γιατί ο μύθος περιέχει σύμβολα σε δράση. Ένα σύμβολο περιέχει και μεταφέρει μια ιδέα. Το φίδι λ.χ., συμβολίζει τη ζωή και την ανάσταση. Ηλιακό και χθόνιο ταυτόχρονα, είναι η εκδήλωση της υλικής και πνευματικής δύναμης και συνδέει τη ζωή με το θάνατο, το φως και το σκοτάδι που βρίσκονται σε αιώνια σύγκρουση (Απόλλων και Πύθωνας). Δύο φίδια μαζί συμβολίζουν την ένωση των αντιθέτων, της ύλης και του πνεύματος.
Κάποιοι ερευνητές έχουν την άποψη ότι τα ζιγκουράτ είναι η πύλη από την οποία κατεβαίνουν οι θεοί από τον ουρανό στη γη. Μια τέτοια εξήγηση δίνεται και για τον Λευκό Ναό της Ινάνα. Τα ζιγκουράτ ήταν ναοί και ταυτόχρονα αστρονομικά παρατηρητήρια των ιερέων – αστρολόγων, οι οποίοι είχαν ανακαλύψει ότι, όταν οι διάφοροι πλανήτες έφταναν σε συγκεκριμένα μέρη του ουρανού, προκαλούσαν σαφείς αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων, στον καιρό, στη σεισμική δραστηριότητα, αλλά και ηθικές και κοινωνικές μεταβολές.
Στο ιερό τους ημερολόγιο δεσπόζουσα θέση κατείχε η γιορτή του νέου χρόνου Zakmuk. Διαρκούσε 7 ημέρες και αργότερα στη Βαβυλώνα 12 μέρες. Στη διάρκειά της οι γονείς δεν τιμωρούσαν τα παιδιά τους, οι δίκες σταματούσαν, γενικά η καθημερινότητα άλλαζε τελείως και έπεφταν όλοι οι ταξικοί φραγμοί. Δούλοι και αφεντικά γίνονταν ένα, γεγονός που θυμίζει αρκετά τη ρωμαϊκή γιορτή Σατουρνάλια.
Κατόπιν ακολουθεί χαρούμενη γιορτή για την έναρξη του νέου έτους, που συμπίπτει με την άνοιξη.
Όσον αφορά στο θάνατο πίστευαν ότι, όταν κάποιος πέθαινε, η ψυχή του ταξίδευε μέχρι το παλάτι της Ερεσκινγκάλ που βρίσκεται στη Δύση, μέσα στην έρημο. Υπάρχουν αναπαραστάσεις όπου δίπλα στη θεά υπάρχει ένας γραφέας που γράφει το όνομα του νεκρού σε ένα βιβλίο πριν η ψυχή πάει για να δικαστεί από τους δικαστές του Άδη. Η ψυχή έστεκε εκεί τρομαγμένη, πεινασμένη και διψασμένη. Μόνη της παρηγοριά ήταν οι σπονδές και οι θυσίες που έρχονταν από τον κόσμο των ζωντανών, από τους κληρονόμους της. Γι’ αυτό οι θυσίες και οι σπονδές είχαν μεγάλη σημασία και ήταν από τα σπουδαιότερα καθήκοντα των ζωντανών.
Από αυτές τις αναφορές μπορούμε να αντιληφθούμε πόσο λίγο έχουν αλλάξει μέχρι την εποχή μας οι αντιλήψεις για τη μεταθανάτια ζωή και η ανάγκη των ανθρώπων να τιμούν τους νεκρούς τους τακτικά, έτσι ώστε οι ψυχές τους να αναπαύονται εν ειρήνη.
Αυτό όμως για το οποίο έμεινε γνωστή η Βαβυλώνα ήταν η ανάπτυξη της αστρονομίας και αστρολογίας. Οι πλανήτες είχαν τα ονόματα των αντίστοιχων θεών του δικού τους πάνθεου. Μαρντούκ ήταν ο πλανήτης Δίας, Ναμπού ο Ερμής, Νεργκάλ ο Άρης, Σαμάς ο Ήλιος, Σιν η Σελήνη, Νινίμπ ο Κρόνος και Ιστάρ η Αφροδίτη. Η αστρολογία, ως ιερή επιστήμη, έπαιζε συμβουλευτικό ρόλο για τους ηγεμόνες. Η εξωτερική όψη της προγνωστικής αστρολογίας -ειδικά σε προσωπικό επίπεδο- περιοριζόταν σε σοβαρές ατομικές υποθέσεις ή σε αποκαλυπτικά συμβάντα στη ζωή ενός ατόμου, που φώτιζαν το δρόμο ολόκληρης της ζωής του.
Οι υποθέσεις του κράτους ρυθμίζονταν από το βασιλιά της πόλης, ο οποίος ήταν ο εκπρόσωπος του θεού στη γη. Ο βασιλιάς λοιπόν ήταν ένα είδος επιστάτη του θεού που επέβλεπε την τάξη. Επρόκειτο για μια ελέω Θεού βασιλεία. Θεωρούσαν ότι ο θεός διατηρούσε την αρμονία και αν εμφανιζόταν κάποια δυσαρμονία (π.χ. ξηρασία), αυτή οφειλόταν σε κάποια σύγκρουση μεταξύ των θεών, η οποία επηρέαζε τους ανθρώπους. Πίστευαν όμως ότι υπάρχει και ένας ανώτερος θεός, που δεν παρενέβαινε στις υποθέσεις των άλλων θεών. Ήταν ο υπέρτατος κριτής και χάρη σ’ αυτόν δεν υπήρχε ολοκληρωτική καταστροφή για το ανθρώπινο γένος.
Ο γνωστός κώδικας του Χαμουραμπί ανακαλύφθηκε στα Σούσα από το Γάλλο Jean Vincent Scheil το 1901 και φυλάγεται στο Λούβρο. Αποτελείται από νομικές αποφάσεις του Χαμουραμπί, γραμμένες πάνω σε μια κυλινδρική στήλη από διορίτη, η οποία ήταν τοποθετημένη στο ναό του θεού Μαρντούκ. Διακόσιοι ογδόντα δύο νόμοι καθόριζαν οικονομικά θέματα και το οικογενειακό, ποινικό και αστικό δίκαιο. Οι νόμοι αυτοί, παρόλο που θεωρούνται ως οι πρώτοι γνωστοί νόμοι της ανθρωπότητας, είναι μεταγενέστεροι των σουμερικών νόμων του Ουρ-Ναμού, από τους οποίους μπορεί να έχουν επηρεαστεί, και προηγούνται κατά 1.000 χρόνια των βιβλικών νόμων του Μωυσή.
Οι ποινές ήταν ανάλογες με το αδίκημα αλλά και την κοινωνική τάξη του ενόχου. Σε κάποιον σύγχρονο μελετητή μπορεί να φανούν πολύ αυστηρές ή υπερβολικές, αλλά για να κρίνει κανείς το παρελθόν πρέπει να το συσχετίσει με το χωροχρονικό του περιβάλλον και όχι με τη σύγχρονη εποχή. Θεωρείται η πρώτη γραπτή απόδειξη νομικού εγγράφου. Διαβάζοντας το κείμενο βλέπουμε, από την μια, μία έντονη σκληρότητα απέναντι στον ένοχο, από την άλλη, μια ιδιαίτερη προστασία των δικαιωμάτων της γυναίκας και γενικότερα των αδικημένων.
Ο πολιτισμός της Μεσοποταμίας είναι ο παλαιότερος με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα. Στον πολιτισμό αυτό συναντάμε τους πρώτους γραπτούς νόμους της ανθρωπότητας. Θεωρούσαν ότι οι νόμοι είχαν θεϊκή προέλευση και βρίσκονταν πάνω από τη βασιλική εξουσία. Έτσι ο βασιλιάς -για πρώτη φορά στην ιστορία- δεσμεύει τον εαυτό του απέναντι στους νόμους. Η νομοθεσία είχε ενοποιηθεί από πολύ παλιά, από την εποχή του Σαργκών του Α΄, ο οποίος δημιούργησε αυτοκρατορία και ενοποίησε τους νόμους περίπου 3.000 χρόνια πριν από τον ελληνικό πολιτισμό.
Αυτός ο ευρύτερος χώρος της Εγγύς και Μέσης Ανατολής αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, όπου υπάρχουν κρυμμένες αλήθειες που μας καλούν να τις ανακαλύψουμε και να βγούμε από τα περιορισμένα όρια αντίληψης της δικής μας εποχής.
Πηγή:
- Οι Φωτεινές εποχές της ανθρωπότητας (συγγραφική ομάδα), Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη, 2009