Τέχνη, λέξη αμίμητη, λέξη χιλιοειπωμένη μα και τόσο απροσπέλαστη! Λέξη επάργυρη ή και επίχρυση μα ποιος ξέρει την τιμή της. Ποιος αφουγκράζεται τι του λέει καθώς την εκστομίζει … ποιος την άφησε να του αυτοσυστηθεί πριν υποθέσει χίλια δυο για το ποιον της. Ποιος τέχνωσε το νου πριν φιλοτεχνήσει το άγαλμα της αλήθειας και ποιος ρώτησε το σοφό ονοματοθέτη πως να την προσφωνήσει, την τέχνη, αν θέλει να του αποκριθεί?
Για όλα αυτά στο παρόν άρθρο, με οδηγό το ετυμολογικό κλειδί ερμηνείας, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε κρυφές πτυχώσεις του φορέματος της τέχνης σε όποια γλώσσα κι αν αυτό φορέθηκε… αφού στο τέλος – τέλος όλα από μια κοινή πηγή απορρέουν μέχρι να καταλήξουν και πάλι σ’ αυτή.
Πάντως, η κοπιώδης σπουδή της ίδιας της λέξης αποδεικνύει την ισχυρή ετυμολογική σύνδεση που υπάρχει μεταξύ σοφίας –τέχνης – ύφανσης – δημιουργίας – κατασκευής. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.
Από την αρχή των πραγμάτων η τέχνη ήταν συνώνυμη με το νου και το λόγο. Βέβαια όταν μιλάμε για τέχνη αναφερόμαστε πρωτίστως στην εκτέλεση έργου, αυτό τουλάχιστο μας δηλώνει η σημασία του φθόγγου «Τ»,του γράμματος που μας εισάγει στη λέξη Τ- έχνη. Το Ταυ θα λέγαμε δηλώνει το πώς θα γίνει πράξη αυτό που η λοιπή λέξη σημαίνει. Αν αφαιρέσουμε το πρώτο γράμμα της λέξης Τ-έχνη μένει το δυσερμήνευτο Έχνη. Εδώ έρχεται ο Πλάτωνας, στο διάλογο Κρατύλος δια στόματος Σωκράτη, να μας υπενθυμίσει, εξιστορώντας την ιστορία της λέξης, πως καλείται πλέον τέχνη αυτή που στο απώτερο παρελθόν οριζόταν ως Εχονόη. Λέξη σύνθετη από το ρήμα έχω και το ουσιαστικό νους για να δηλώσει την έξιν του νου στα νοητικά διανοήματα.. αυτά που τίκτουν αγάλματα αρετής στις ψυχές των ανθρώπων.
Ζητούμενο λοιπόν είναι οι εμπνεύσεις, τα νοητικά και ψυχικά διανοήματα να πάρουν σάρκα και οστά, να εκφραστούν στο εδώ και το τώρα. Έτσι έρχεται ο φθόγγος Ταυ, με τις σημασίες που ενσωματώνει, συμβολικές και πρακτικές, προκειμένου να ολοκληρώσει και να δώσει στην λέξη – έννοια τη βαρύτητα που απαιτεί η ενσάρκωσή της στο γήινο χώρο. Ό,τι τύπτει (χτυπά) ο άνθρωπος το επεξεργάζεται και το μεταβάλλει σε τυκτόν (τεχνητό) δια του κΤύπου και έτσι παράγει και αναπτύσσει την Τ-έχνη. Όταν ο λιθοξόος πελέκυσε το λίθο, εκ του ήχου της κατεργασίας ονόμασε το εργαλείο «Τύκον». «Ταυ» επίσης ονομάστηκε το τεκτονικό εργαλείο, χρήσιμο για την ανεύρεση της γωνίας κλίσεως κ.ο.κ. Το γράμμα Ταυ που μοιάζει με τυπτόν όργανο, όπως το σφυρί, (ή άλλα αυτοσχέδια του ανθρώπου των πρώτων χρόνων, από κόκαλο ή πέτρα) βρίσκεται σε κάθε λέξη που περιλαμβάνει την έννοια της τεχνικής επεξεργασίας και της γέννησης ενός έργου ( δια του ρήματος Τίκτω).
Η ανάγκη επιβίωσης και δημιουργίας σε ένα εχθρικό περιβάλλον γέννησαν τον φθόγγο «Τ» και από εκείνη τη στιγμή ο άνθρωπος εισήλθε στο χώρο της Τέχνης και έγινε Τοκεύς, ο γεννών πατήρ. Γέννησε Τείχη και Τέκνα λέξεις ομόριζες και συνώνυμες για τους μακρινούς μας προγόνους.
Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε πως η πλησιέστερη λέξη που διέθεταν και χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι για την έννοια της τέχνης ήταν η λέξη σοφία, όπως άλλωστε το επιβεβαιώνει η ρήση του λεξικογράφου Ησύχιου «Πάσαν τέχνην σοφίαν έλεγον». Ακόμα κι αυτή η σοφιστική, λέξη ομόρριζη με τη σοφία αναφέρεται στην τέχνη της χρήσης του λόγου, με τα ανάλογα οφέλη πάντα και έλκει την ετυμολογία της από το ρήμα σοφίζομαι που σήμαινε ασκώ μια τέχνη και δη του λόγου.
Προηγουμένως χρησιμοποιήσαμε το ρήμα τίκτω που σημαίνει γεννώ, ρήμα στο οποίο η τέχνη οφείλει την ύπαρξή της. Ρήμα σε ισχυρή ετυμολογική σύνδεση με το ρήμα τεύχω που σημαίνει κατασκευάζω και παράγει λέξεις όπως επίτευξη και επίτευγμα, μιας και όταν κάτι τίκτεται κατ’ ουσίαν κατασκευάζεται συναρμολογείται και συντίθεται σε αυτό που θα αποτελέσει το τέκνο της όλης διεργασίας. Άρα τέχνη («τέκνη») είναι το πνευματικό τέκνο, το επίτευγμα του δημιουργού. Εφόσον υπάρξει η έμπνευση, η γονιμοποιός πνοή, επέρχεται η σύλληψη, η κυοφορία, ο τοκ-ετός προκειμένου το τέκνον της καλλιτεχνικής δημιουργίας να έρθει στο φως.
Δεν είναι τυχαίο πως το τεύχω στη λατινική εγγράφεται ως texo και σημαίνει κατασκευάζω, υφαίνω, πλέκω, τεχνουργώ, με το λόγο ή χωρίς. Άλλωστε στην ελληνική το ρήμα υφαίνω χρησιμοποιήθηκε για να εκφράσει ανάμεσα στα άλλα και το χτίσιμο, εξ ου και η έκφραση «θεμέλια υφαίνω». Παρατηρούμε εδώ πως η λατινική εκδοχή του τεύχω – τίκτω έχει ορθή αναφορά στην υφή και στο ύφος του λόγου που ορθά υφασμένος παράγει ύμνους, ποίηση, λογοτεχνία και πλείστες άλλες εκφράσεις δημιουργίας.
Βέβαια όπως το τεύχω στην ελληνική μας δίνει το τέκτων που σημαίνει κατασκευαστής έτσι και στη σανσκριτική το Taksakah δηλώνει τον μαραγκό, ενώ η λέξη taksani αναφέρεται στο σκεπάρνι . Συνεπώς η πρωταρχική σημασία της ύφανσης επεκτάθηκε για να καλύψει κάθε κατασκευή. Απόηχο της αντίληψης αυτής αποτελεί η λέξη αργαλειός που βγήκε από τη λέξη εργαλείο. Έτσι ο αργαλειός που υφαίνει θεωρήθηκε ως το κατ’ εξοχήν εργαλείο στη συνείδηση του παραδοσιακού Έλληνα όσον αφορά την τέχνη περί τον οίκο.
Την έννοια του συνδέω χτίζω την ανιχνεύουμε και στο Χεττ. taks που σχετίζεται με τα τέκτων – τέχνη κ.λ.π. και αν σκεφτούμε πως τα πρώτα οικήματα ήταν καλύβες με καλά πλεγμένα, υφασμένα καλάμια κατανοούμε επαρκώς γιατί το υφαίνω συνδέθηκε τόσο στενά με το οικοδομώ, για να ανακαλέσει στη μνήμη μας κι αυτή ακόμα την ύφανση του εμβρύου στα μητρικά σπλάχνα, που δεν είναι παρά μια συνεχόμενη δόμηση και αναδόμηση, ένα τέχνημα απαράμιλλης αισθητικής και μυστηρίου.
Εδώ βλέπουμε πως χωρίς την ύφανση και έξω από αυτή δεν υπάρχει τέχνη, δημιουργία. Η ίδια η λέξη τέχνη μιλάει για ύφανση όχι μόνο με την καταγωγή της, αλλά και με τη μορφή της. Η κατασκευή της είναι όμοια με την κατασκευή των λέξεων αράχνη – πάχνη – άχνη. Έχουμε το ισχυρό ριζικό θέμα τεκ- πάνω στο οποίο βασίζονται οι περισσότερες ετυμολογικές αναλύσεις, μη εξαιρουμένης της παρούσας, στηριζόμενες στα ρήματα τεύχω, τίκτω και τα λατινικά τους ανάλογα. Συχνά όμως υπεκφεύγει το καταληκτικό επίθημα –νη που συνάπτει την λειτουργία της τήξης – της γέννας, με αυτή της ύφανσης και της νόησης γενικότερα. Σε αυτό το καταληκτικό επίθημα ανιχνεύεται το ρήμα νέω – νήθω (λατ. Necto) που σημαίνει γνέθω, υφαίνω και βρίσκεται σε ισχυρή ετυμολογική σύνδεση με το νου και τις νοητικές διεργασίες που δεν είναι παρά οι ειρμοί και συνειρμοί, τα αόρατα νήματα της σκέψης και των λογισμών. To νέω με λατινικό ανάλογο no σημαίνει επίσης πλέω, αρμενίζω και σε αυτή την περίπτωση πάλι αναφορά στον ωκεανό της γνώσης και της ζωής μοιάζει να κάνει η κατάληξη της λέξης τεχ-νη.
Διαφαίνεται λοιπόν πως η τέχνη είναι σύμφυτη με τη έννοια της αρμονίας, της συνύφανσης, της σύνδεσης, της συναρμογής αν θέλουμε να έχουμε ένα περίτεχνο και άρτιο αποτέλεσμα.
Μόλις χρησιμοποιήσαμε τη λέξη άρτιο – τέλειο που έχει ρήμα παραγωγής το αρτύω ή αρτύνω που σημαίνει επινοώ, μηχανεύομαι, προσ-αρμόζω και το οποίο ανάγεται στο ρήμα αραρίσκω, με προγενέστερο τύπο το άρω που σημαίνει συναρμόζω, συρράπτω, συμπλέκω, συνυφαίνω. Η λέξη αρμονία εδώ απαντά τις ρίζες της, όπως και η λατινική Ars – Artis, η τέχνη του καλώς επινοείν και προσαρμόζειν. Οτιδήποτε κατασκευάζεται και συναρμόζεται επί της γης είναι αρμός και παράγει αρμονία. Ο Αρμόζων άνθρωπος είναι ο τεχνίτης, ο κατασκευαστής που όταν παράγει έργο τέλειο και αξιοθαύμαστο είναι άριστος και αρεστός συνάμα.
Υπενθυμίζουμε πως η τέχνη έχει το ίδιο σημασιολογικό περιεχόμενο με τη λέξη σοφία και αυτό δεν είναι άλλο από το φως και το κάλλος στο οποίο είναι καταδικασμένες να οδηγούν και να αποκαλύπτουν… δια μέσω της ύφανσης…
Το ομηρικό υφόω και οι τύποι υφάω, υφανάω ,υφαίνω παραπέμπουν ολοφάνερα στη λέξη φόως ή φάος ή φως και στο ρήμα φαίνω. Ο ομοιόμορφοι τύποι υφασμένος, πεφασμένος και ύφασμα-φάσμα των υφαίνω και φαίνω παρέχουν επιπρόσθετη μαρτυρία πως όλα περιστρέφονται γύρω από την ύφανση του φωτός που σταδιακά αποκαλύπτεται, όσο η ματιά του δημιουργού διεισδύει στο ον κάνοντάς τον πιο σοφό. Άλλωστε υπό μια εκδοχή το ρήμα υφάω υφαίνω έγινε με βάση τη λέξη σοφός στον αρχικό τύπο συφός, (εξ ου Σίσυφος…).
Οι έννοιες της ύφανσης και της φαεινότητας είναι άρρηκτα δεμένες με αυτές του νου και της νόησης, της τέχνης και της ζωής. Η Αθηνά δεν μπορεί παρά να πρωτοστατεί σε αυτές τις λειτουργίες έχοντας διδάξει πλείστες τέχνες στις διάνοιες των ανθρώπων, ως θεά της σοφίας και της πνευματικής δημιουργίας. Ας μην ξεχνάμε πως είναι αυτή που τους έμαθε να κάνουν το μαλλί νήμα και να υφαίνουν. Το κέντημα επίσης από εκείνη το διδάχτηκαν κι όταν η νέα εκείνη που την έλεγαν Αράχνη, προκάλεσε τη θεά με ένα κέντημα απαράμιλλης τελειότητας, η Αθηνά τη μεταμόρφωσε σε αράχνη… προς επίρρωση όσων αναφέραμε για το κοινό σχηματισμό των λέξεων τεχνη – αράχνη και την εννοιολογική όσο και συμβολική τους συνάφεια.
Συμπέρασμα… η τέχνη πρέπει να ομοιώνεται τα αρχέτυπα έχοντας πάντα κατά νου πως ίσως κι αυτή δεν είναι παρά ένα τέχνασμα του υψίστου για να ενσταλάξει κάλλος και φως στις ψυχές των ανθρώπων… κάλλος και φως στις ψυχές των ψυχών…
Βιβλιογραφία
- «Έλλην Λόγος- πώς η Ελληνική γονιμοποίησε τον παγκόσμιο Λόγο»,
- Άννα Τζιροπούλου Ευσταθίου / Εκδ. Γεωργιάδη
- «Ο εν τη λέξει λόγος», Άννα Τζιροπούλου Ευσταθίου / Εκδ.Γεωργιάδη
- «Το παράδειγμα»
- Αλέξανδρος Τζένος / Εκδ. Παπαζήση
- «Γένεση & οργάνωση της γλώσσας και της σκέψης των Ελλήνων»
- (Μελετώντας την Ελληνική γλώσσα πλαισιωμένη από τις άλλες Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες)
- Αλέξανδρος Τζένος / Εκδ. Τροχαλία
- «Αναγνώριση του ανθρώπου μέσα από το δίκαιο και τη γλώσσα»,Α.Τζένος / Εκδ.Τροχαλία
- «Ιστορία γενέσεως της Ελληνικής γλώσσας», Ηλ. Τσατσόμοιρος / Εκδ. Δαυλός
- «Υδατική Λεξιγραφία», Στ. Δωρικού – Κ.Χατζηγιαννάκη / Εκδ. Ελεύθερη Σκέψις
- «Ελληνική γλωσσογένεσις» / Κώστα Δούκα / Εκδ. Ελεύθερη σκέψις
- «Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας»/ LIDDELL & SCOTT / Εκδ. Πελεκάνος
- «Λεξικό Ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας» / Β.Π.Βλάχου / Εκδ. Gutenberg
- «Νέον Επίτομο λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης»/ Δ.Δημητράκου / Εκδ.Γιοβάνη
- Βασικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής, Γ. Μαρκαντωνάτος-Θ. Μοσχόπουλος-Ε. Χωραφάς Εκδ. GUTENBRG
- «Κρατύλος» / Πλάτων / Εκδ. Φέξη
- «Λεξικόν Λατινοελληνικόν»/ Στεφ.Κουμανούδη/ Εκδ. Γρηγόρη
- «Concordia – Οι ρίζες της Ευρωπαϊκής σκέψης» / S.Hill / Εκδ. Εκάτη
- «Η γλώσσα των Ελλήνων είναι η γλώσσα που ομιλεί η φύση»/,Γιάννης Χ. Πρινιανάκης
- «Γλώσσα Ελληνική, η γλώσσα των γλωσσών» / Γιάννης Χ.Πρινιανάκης / Εκδ. Παπαζήση
- «Τραγωδία- Αριστοτελική Κάθαρσις», Α.Τζ. Ευσταθίου / Εκδ. Γεωργιάδη
- «Θέλεις να μάθεις, ρώτησε τις λέξεις», Ιάσων Ευαγγέλου / Εκδ. Δωδώνη
- «Ετυμολογικές & σημασιολογικές ανιχνεύσεις», Απ. Μ. Τζαφερόπουλος / Εκδ.Γεωργιάδη
- «Πελασγική Ελλάς – Οι Προέλληνες», Ν.Π.Ελευθεριάδου / Εκδ. Δαμιανός
- «Από την κοσμογονία στη γλωσσογονία. Μια συν-ζήτηση»/ Γ.Μπαμπινιώτης – Δ.Νανόπουλος / Εκδ. Καστανιώτη