Το στοιχείο φωτιά αντιπροσωπεύει τη μεταμόρφωση, την ανανέωση και τον εξαγνισμό. Η φωτιά έχει τη δύναμη να καταστρέφει και να δημιουργεί και η φλόγα της έχει χρησιμοποιηθεί ως πηγή φωτός, ζεστασιάς και μετάλλαξης των όντων. Ο συμβολισμός της φωτιάς υπάρχει σε όλες τις πολιτιστικές και θρησκευτικές παραδόσεις παγκοσμίως, όπου συχνά συνδέεται με θεότητες ή υπερφυσικά όντα.
Πάρα πολλοί ήταν και οι φιλόσοφοι που ασχολήθηκαν με αυτό το στοιχείο, από τους προσωκρατικούς, με τον Ηράκλειτο και τον Πυθαγόρα, στον Πλάτωνα που την συνδέει με την αθανασία της ψυχής, στον Αριστοτέλη και στους Στωικούς όπου βλέπουμε ότι το Πυρ είναι συνδεδεμένο με την αρχή του κόσμου, την πρώτη αιτία.
Στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου, του Έλληνα φιλοσόφου του 5ου αιώνα π.Χ., βλέπουμε πως όλα ξεκίνησαν από τη φωτιά και θα καταλήξουν στη φωτιά. Για τον Ηράκλειτο η φωτιά είναι σύμβολο της αλλαγής και η σταθερότητα βασίζεται στην αλλαγή. Όλα κινούνται και το μόνο που είναι σταθερό είναι το Ον φωτιά, που δεν είναι η εκδηλωμένη φλόγα άλλα αυτή από όπου πηγάζουν τα πάντα. Η φωτιά μετατρέπει τα πράγματα από μία κατάσταση στην άλλη, τα μεταμορφώνει. Τα υλικά πράγματα μετατρέπονται σε πυρ (ενέργεια) και αυτό το ονομάζει «κόρος». Είναι η αναβατική οδός που προέρχεται από την αρμονία και την ομόνοια. Όταν το πυρ σβήσει, τα πάντα παίρνουν τη μορφή με την οποία τα αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας δηλαδή γίνονται ύλη, Αυτή είναι η καθοδική οδός της εκδήλωσης που την οδηγεί η αντίθεση και ο πόλεμος. Για τον Ηράκλειτο αυτός είναι ένας αιώνιος κύκλος όπου «πόλεμος πάντων πατήρ» (ο πόλεμος γεννάει τα πάντα). Από την αντίθεση των όντων που ανεβαίνουν για να ενωθούν με το Ένα και με αυτά που κατεβαίνουν για να εκδηλωθούν προέρχεται η σύγκρουση.
Μία τέτοια σύγκρουση γίνεται σε κάθε άνθρωπο που προσπαθεί να ξυπνήσει την συνείδηση της φωτιάς να κατανοήσει την αρμονία και την ομόνοια, να ζήσει με τις ιδέες που του ζεσταίνουν την καρδιά και τον κάνουν να ανυψωθεί. Η ανοδική οδός και η καθοδική οδός βρίσκεται και μέσα μας, είναι κινήσεις της συνείδησης που δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε. Η σταθερότητα βρίσκεται στην κίνηση και αυτό μας επηρεάζει. Ο Ηράκλειτος ταυτίζει το πνεύμα με τη φωτιά, το σύμβολο της σοφίας και της γνώσης, καθώς έχει τη δυνατότητα να φωτίσει στο σκοτάδι.
Μέσα από τον μύθο του Προμηθέα βλέπουμε ότι η φωτιά είναι θεϊκή, ανήκει στους θεούς και με αυτήν ο Ήφαιστος φτιάχνει τα όπλα και τα κοσμήματά τους. Ο Προμηθέας όμως θέλοντας να προστατέψει τους ανθρώπους από ολοκληρωτικό αφανισμό, από αγάπη για αυτούς θα κλέψει την ιερή φωτιά και θα τους την προσφέρει. Οι άνθρωποι από τότε μαθαίνουν από τον Προμηθέα, τον πρώτο δάσκαλο της ανθρωπότητας τα μυστήρια της φωτιάς και αποκτούν συνείδηση του εαυτού τους, της αθανασίας τους. Η τιμωρία του Προμηθέα από τον Δία είναι μεγάλη, ολοκληρωτικά δεμένος με την πράξη του σταυρώνεται στον Καύκασο και δέχεται την επίσκεψη του αντιπρόσωπου του Δία. Ένας αετός έρχεται και του τρώει το συκώτι, κάθε βράδυ η πληγή γιατρεύεται και κάθε μέρα ο αετός έρχεται ξανά. Μέχρι να ελευθερωθεί από τον Ηρακλή, τον πρώτο μαθητή, τον ήρωα που μπορεί να απαλλάξει τον μεγάλο θεό από το βασανιστήριό του και να του δώσει τη λύτρωση.
Την κλοπή της φωτιάς από τους θεούς για να προσφερθεί στους ανθρώπους δεν την βλέπουμε μόνο σε αυτόν τον μύθο. Υπάρχουν παρόμοιοι μύθοι σε όλο τον κόσμο με τον Λόκι στη σκανδιναβική μυθολογία και τον Μαορί στη Νέα Ζηλανδία. Η θεϊκή προέλευση της φωτιάς είναι ένας παγκόσμιος μύθος που συμβολίζει τη νόηση και την πνευματικότητα του ανθρώπου, τη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στον δάσκαλο και στον μαθητή, σε αυτόν που μπορεί να μεταβιβάσει το φως της σοφίας χωρίς όμως να χάσει τίποτα από αυτό. Αυτή η μεταβίβαση υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, καθώς μέσα στον άνθρωπο υπάρχει μία εσωτερική φωτιά που μπορεί να μεγαλώσει αν καλλιεργηθεί, αν χρησιμοποιηθεί σωστά, αν προσφερθεί.
Στον Μιθραϊσμό, στη θρησκεία της Αβέστα, στη Ρώμη, στην Αίγυπτο, στην αρχαία Ελλάδα, η φωτιά έχει την ίδια περίπου σημασία: ένα πνευματικό σύμβολο που συνδέεται με τους θεούς. Στον Βουδισμό, το σύμβολο της φωτιάς αντιπροσωπεύει το κάψιμο της άγνοιας και την επίτευξη της φώτισης. Στον Ζωροαστρισμό το σπέρμα των ανθρώπων έχει την πηγή του στο πυρ και όχι στο νερό. Στους Σουμέριους, ο Μαρντούκ, ο πιο δημοφιλής θεός, είναι θεός του πυρός «που κατακαίει με φωτιά τους εχθρούς» και στη Μπαγκαβάτ Γκίτα βρίσκουμε τον Κρίσνα να λέει: «Είμαι το πυρ που ενοικεί στα σώματα όλων των πραγμάτων που έχουν ζωή».
Ο θεός της φωτιάς, Άγνι, είναι η πιο αρχαία θεότητα στο ινδουιστικό πάνθεον. Τον συναντάμε στην αρχαιότερη βέδα (ιερό ινδικό κείμενο) ως αρχή και γενάρχη όλων των θεών. Αναπαριστάνεται με όλες τις μορφές της φωτιάς, είτε με γλώσσες φωτιάς, είτε σαν μια ιριδίζουσα φωτεινή εστία, μια πύρινη σφαίρα ή ένα τρίγωνο φωτιάς. Ο θεός Άγνι, είναι μια μεγάλη πνευματική οντότητα που σχετίζεται με τις εκδηλώσεις της Φωτιάς σε όλα τα επίπεδα του Σύμπαντος. Κρατάει και διατηρεί την κυβέρνησή του μέσα από τις λεγεώνες των στοιχειακών πνευμάτων της φωτιάς.
Αναφορές σε στοιχειακά πνεύματα της φωτιάς βλέπουμε σε πολλές παραδόσεις καθώς και στην Αλχημεία όπου η φωτιά παίζει βασικό ρόλο. Ο μύθος τις ονομάζει σαλαμάνδρες και είναι πνευματικές οντότητες που ζουν στη φωτιά. Η μορφή τους είναι σαν μαύρα φίδια και τα μεγέθη τους ποικίλουν, από αυτά των μικρών σκουληκιών που βρίσκονται σε μία οικιακή φωτιά ή ένα τζάκι μέχρι των πελώριων που υπάρχουν μέσα στους κεραυνούς. Ανάμεσα στις πολυάριθμες γνώσεις που υπάρχουν κρυμμένες στην αλχημεία, υπάρχει και αυτή των πνευμάτων της φύσης. Η αλχημικοί φούρνοι αθάνορ όπως λέει ο μύθος ήταν αυτοί που μπορούσαν να μετατρέψουν τον μόλυβδο σε χρυσάφι. Χρησιμοποιούνταν και τα τέσσερα στοιχεία με τη φωτιά να είναι το πιο ευμετάβλητο μέρος και με τη γη το πιο σταθερό. Η φωτιά και ο αέρας για την αλχημεία είναι το αρσενικό μέρος, το νερό και η γη το θηλυκό μέρος, ενώ οι ενώσεις τους δημιουργούν τον κόσμο. Στην αλχημεία βλέπουμε τη φωτιά να συμβολίζεται με το τρίγωνο ενώ τον ίδιο συμβολισμό τον βλέπουμε και στους Πυθαγόρειους, στην Αίγυπτο αλλά και σε πολλούς ακόμα πολιτισμούς.
Η φωτιά είναι αυτή που προσφέρει ζεστασιά και φως μέσα στο σκοτάδι. Φωτίζει τα εσωτερικά σκοτάδια του ανθρώπου καθώς είναι σύμβολο της συνείδησης που βλέπει και αναγνωρίζει τα ελαττώματα και έπειτα τα μετατρέπει σε φως. Η φωτιά ζεσταίνει την καρδιά, είναι εκείνος ο ενθουσιασμός που υπάρχει μόνο στα έργα που έχουν καρδιά, που μπορούν να προσφερθούν, που δεν βυθίζονται στο σκοτάδι του εγωισμού, που ζωογονούνται για να δοθούν και που μπορούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο στην ευδαιμονία.