“Οι πιο σκοτεινές γωνιές στην Κόλαση είναι φυλαγμένες για εκείνους που διατηρούν την ουδετερότητά τους, σε εποχές ηθικής κρίσης.”
(Θεία Κωμωδία του Δάντη)
Πώς συνδέονται ένας ποιητής του Μεσαίωνα με έναν σύγχρονο συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων, ένας ζωγράφος της Αναγέννησης με έναν επιτυχημένο σκηνοθέτη της εποχής μας; Ποια μαθηματική εξίσωση τους καλεί να συναντηθούν σε έναν κώδικα που μπορεί να κρύβει διαχρονικά μυστικά της ανθρωπότητας; Μόνο η Τέχνη μπορεί να ενώσει με τέτοιο τρόπο πέρα από το χώρο και το χρόνο.. Και μόνο η Φιλοσοφία μπορεί να δικαιολογήσει τα κίνητρα τέτοιων ανθρώπων να αναζητήσουν μια πανανθρώπινη αλήθεια, ο καθένας από τον δικό του δρόμο …
Η ποίηση, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, για μια στιγμή μέσα στο χρόνο συναντήθηκαν για να εξετάσουν μια προαιώνια αγωνία του ανθρώπου : τη λύτρωση της ψυχής από τα πάθη της.
Η Κόλαση του Δάντη και η ψυχή
Ο Dante Alighieri, Ιταλός ποιητής του Μεσαίωνα, πιθανόν, επηρεασμένος από το Ροδοσταυρισμό -εσωτερικό τάγμα που ιδρύθηκε στον Μεσαίωνα με σκοπό την εξέλιξη του ανθρώπου μέσα από τη μελέτη και διερεύνηση των φυσικών νόμων- στο έργο του «Θεία Κωμωδία», παρουσιάζει με τον πιο γλαφυρό τρόπο, τη δοκιμασία της ψυχής που περνάει μέσα από τα πιο αποτρόπαια επίπεδα της Κόλασης προκειμένου να λυτρωθεί από τα κρίματά της, με φάρο και οδηγό της τη Βεατρίκη-σύμβολο της αγνής ψυχής που κατοικεί μέσα στον κάθε άνθρωπο.
Σε μια εποχή όπου ο Μεσαίωνας είχε αμαυρώσει κάθε όψη της κοινωνίας, της πολιτικής, της θρησκευτικής ηγεσίας αλλά και είχε απομακρύνει δραστικά την ανθρώπινη φύση από το Φως του Πνεύματος, ο Δάντης αναζητά έναν Παράδεισο. Έναν Παράδεισο που επέρχεται ως λύτρωση μέσα από τις δοκιμασίες… Η Θεία Κωμωδία αποτελεί μια προσπάθεια να εξορκιστεί ο θάνατος αλλά και έναν απόλυτο ύμνο για αυτή την υπέρτατη δοκιμασία της ψυχής να αντιμετωπίσει τα μύχια της ύπαρξής της και να αποφασίσει ποια πραγματικά θέλει να είναι.
Έτσι, ο Παράδεισος είναι μια κατάκτηση, μια νίκη της Αιώνιας Ζωής απέναντι στον προσωρινό θάνατο, μια συμφιλίωση, τελικά, του ανθρώπου με αυτή την όψη της καταστροφής που επιτρέπει να αναδυθούν και να απομείνουν τα άξια, τα αγνά, τα πνευματικά στοιχεία αυτού που η ίδια η χριστιανική θρησκεία ονομάζει άνθρωπο και τον ορίζει «ως κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού». Για να μπορέσει η ψυχή να λυτρωθεί πρέπει να απαρνηθεί την ελπίδα για υπεκφυγή, πρέπει να αντικρίσει τον εαυτό της με αντικειμενικότητα για να υπάρξει Δικαιοσύνη και τελικά λύτρωση.
Η επιγραφή έξω από την πύλη της Κόλασης (μτφ. Νίκος Καζαντζάκης)
εγώ προς τον απέθαντο τον πόνο, «Εγώ οδηγώ προς τη θλιμμένη χώρα,
εγώ προς τις ψυχές τις κολασμένες.
Δικαιοσύνη τον Πλάστη μου έχει σπρώξει
κι η Δύναμη μαστόρεψέ με η θεία,
η υπέρτατη Σοφία κι η πρώτη Αγάπη.
Πριν από με δεν ήταν πλάσματα άλλα
παρά αιώνια μοναχά· κι εγώ ‘μαι αιώνια.
Την πάσα ελπίδα αφήστε όσοι περνάτε».
Ο Νίκος Καζαντζάκης δεν άντεξε να μην ενδώσει στην πρόκληση να μεταφράσει το έργο αυτό. Θεωρούσε τον Δάντη ως μια από “τις ψυχές που έθρεψαν την ψυχή του”. «Στο έργο αυτό έχει συμπυκνωθεί αλάκερη η σοφία τού Μεσαίωνα. Κι όχι μονάχα η σοφία. Παρά κι όλα τα πάθη τού Μεσαίωνα. Η απληστία που είχαν τότε οι άνθρωποι να ζήσουν, ν’ αγαπήσουν, να μισήσουν, ν’ αποχτήσουν δύναμη· και συνάμα, ο μεσαιωνικός τρόμος για την Κόλαση, για το Θεό που τα βλέπει όλα, και τίποτα δε συχωράει, και δεν ανέχεται ανταρσία. Οι αγγέλοι, οι δαιμόνοι, δεν ήταν αφηρημένες ιδέες παρά όντα πιο πραγματικά από τους ανθρώπους κι από τα ζώα. Η Γης τούτη, η τόσο ελκυστική, ήταν παγίδα· κι αλίμονο σε όποιον γοητεύουνταν από τα δολώματα.», μας αφηγείται.
Τα επίπεδα της Κόλασης
Η Κόλαση του Δάντη αποτελείται από εννέα κύκλους αμαρτιών, οι οποίοι περιλαμβάνουν:
- Κύκλος 1ος: τα αβάπτιστα μωρά και οι ενάρετοι ειδωλολάτρες. Η τιμωρία τους είναι πως αδυνατούν να φθάσουν στον Παράδεισο. (Άσμα Δ΄)
- Κύκλος 2ος: εδώ κολάζονται οι φιλήδονοι, οι οποίοι είναι καταδικασμένοι να στροβιλίζονται σε μία διαρκή ανεμοθύελλα, ανίκανοι παράλληλα να αγγίξουν άλλη ανθρώπινη παρουσία. (Άσμα Ε΄)
- Κύκλος 3ος: οι λαίμαργοι, οι ψυχές των οποίων κατασπαράσσονται από τον Κέρβερο. (Άσμα Στ΄)
- Κύκλος 4ος: οι άπληστοι, φιλάργυροι, καταδικασμένοι να κυλούν μεγάλα βάρη με το στήθος τους. (Άσμα Ζ΄)
- Κύκλος 5ος: οι μνησίκακοι, που χτυπούν ο ένας τον άλλο μέσα σε λασπωμένους βάλτους. (Άσμα Η’)
- Κύκλος 6ος: οι αιρετικοί, εγκλωβισμένοι μέσα σε πύρινους τάφους. (Άσματα Ι΄-ΙΑ΄)
- Κύκλος 7ος: οι βίαιοι, οι οποίοι βρίσκονται διαχωρισμένοι σε τρεις ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στους υπόλοιπους ανθρώπους, που τιμωρούνται ευρισκόμενοι εντός ενός βάλτου αίματος που βράζει. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τους βίαιους απέναντι στον εαυτό τους, μεταμορφωμένους σε δέντρα ή κυνηγημένους από άγρια σκυλιά. Τέλος, στην τρίτη ομάδα βρίσκονται οι βίαιοι απέναντι στον Θεό και τη φύση, απομονωμένοι σε μια έρημο φλεγόμενης άμμου όπου μαίνεται μια πύρινη βροχή. (Άσματα ΙΒ΄-ΙΗ΄)
- Κύκλος 8ος: οι αποπλανητές (τιμωρία τους είναι η μαστίγωση), οι κόλακες (βουτηγμένοι σε ακαθαρσίες), οι σιμωνιακοί (κρεμασμένοι ανάποδα μέσα σε λάκκους και φωτιές στα πόδια), οι μάγοι ή ψευδοπροφήτες (με τα κεφάλια τους τοποθετημένα ανάποδα ώστε να βλέπουν μόνο το πίσω μέρος τους), οι διεφθαρμένοι πολιτικοί (εγκλωβισμένοι σε κοχλάζουσα πίσσα), οι υποκριτές (κουκουλωμένοι με κάπες από μόλυβδο), οι κλέφτες (κυνηγημένοι από φίδια και κατόπιν μεταμορφωμένοι σε φίδια), οι εσκεμμένα κακοί σύμβουλοι (εγκλωβισμένοι σε φλόγες), οι αιρετικοί (που κατασπαράσσονται από δαιμόνια) και οι κιβδηλοποιοί (τιμωρημένοι με αρρώστιες) (Άσματα ΗΖ΄-Λ΄).
- Κύκλος 9ος: προδότες, εγκλωβισμένοι –μέχρι το πρόσωπο– σε μία παγωμένη λίμνη. Ειδικότερα, τοποθετημένοι σε τέσσερις διαφορετικές περιοχές βρίσκονται οι προδότες συγγενών (Καΐνα), οι προδότες της πατρίδας (Αντηνόρα), οι προδότες φίλων (Πτολεμαία) και οι προδότες των ευεργετών τους (Ιουδαία). (Άσματα ΛΒ΄-ΛΔ΄)
Στο βαθύτερο σημείο του Άδη, στο κέντρο της Γης, οι δύο περιπλανώμενοι παρατηρούν τον γίγαντα Εωσφόρο ο οποίος τυραννά αιώνια τον Βρούτο και τον Κάσσιο (προδότες του Ιουλίου Καίσαρα) αλλά και τον Ιούδα (προδότη του Χριστού).
Η Κόλαση του Μποτιτσέλι
Ο ζωγράφος της Αναγέννησης, βαθύτατα επηρεασμένος και από τον Νεοπλατωνισμό, σοκάρει ζωγραφίζοντας με πλήρη πιστότητα στις περιγραφές του Δάντη, το έργο του «Κόλαση».
Ο Μποτιτσέλι ολοκλήρωσε τα εξωτερικά περιγράμματα για όλες σχεδόν τις ωδές, αλλά πρόσθεσε χρώματα μόνο σε λίγα. Η λεπτότητα που χαρακτηρίζει τον ζωγράφο καθώς και τα αρχαϊκά στοιχεία που χρησιμοποιεί είναι έντονα σε αυτό το έργο. Ο Μποτιτσέλι αποδεικνύεται προσεκτικός αναγνώστης και στοχαστικός εικονογράφος. Ειδικά για το μέρος της «Κόλασης», οι εικόνες περιλαμβάνουν έναν μεγάλο αριθμό σκηνών για κάθε ωδή. Ο χάρτης της Κόλασης είναι η πιο ακριβής αναπαράσταση της δομής της «Κόλασης» του Δάντη και έχει ερμηνευθεί με πολλούς τρόπους κατά τη διάρκεια των αιώνων. Μερικοί λένε ότι εξακολουθεί να κρύβει κάτι, που δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί…
Η Κόλαση του Dan Brown
Πολύ μεγάλη επιρροή άσκησε το παραπάνω έργο σε όλη τη λογοτεχνία μέχρι που φτάνουμε στο σήμερα, σε έναν ευρύτατα γνωστό και πετυχημένο συγγραφέα, τον Dan Brown. Βαθύτατα εμπνευσμένος, σχεδόν εξαρτημένος, από τα σύμβολα των εσωτερικών ταγμάτων της Μεσαιωνικής και Αναγεννησιακής Ευρώπης, γράφει το βιβλίο του “Inferno”, όπoυ, συνδυάζοντας με δεξιοτεχνία μια αστυνομική περιπέτεια ενός καθηγητή Συμβολολογίας του Χάρβαρντ με την επιστημονική έρευνα και μελέτη πάνω στην ιστορία του εσωτερισμού, καταφέρνει να συνεπάρει τον σύγχρονο άνθρωπο και να τον ωθήσει να αντιμετωπίσει τη έννοια της αμαρτίας ως μια σύγχρονη προβληματική, απαλλαγμένη από θρησκοληπτικά στεγανά αλλά και να προβληματιστεί για σοβαρότατα κοινωνικά ζητήματα όπως για τον υπερπληθυσμό της Γης και τις συνέπειές της στην εξέλιξη και τελικά, την επιβίωση ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Ο σκηνοθέτης Ron Howard, δεν μένει ασυγκίνητος μπροστά σε αυτή την αλληλουχία φιλοσοφικών προβληματισμών που ξεκινούν ήδη από το 14ο αιώνα με τον Δάντη και ξετυλίγει κι άλλο το νήμα, μεταφέροντας τα ίδια ερωτήματα στο κινηματογραφικό πανί. Η ταινία του, “Inferno”, βασισμένη στο βιβλίο του Dan Brown, φέρνει μπροστά στον θεατή εικόνες από τη σύγχρονη Φλωρεντία που βαθιά μέσα της κρύβει ακόμα τα μυστικά του Δάντη. Μας θυμίζει πως ο άνθρωπος δεν είναι απλά ένας θεατής των εξελίξεων αλλά ένας ενεργός παράγοντας της ιστορίας της εξέλιξης της ανθρωπότητας.
Έτσι, ο Dan Brown φέρνει σε θέση πρωταγωνιστή όχι μόνο την εικόνα, τους πίνακες και τα γλυπτά που πάντοτε είχαν πρώτη θέση στα μυθιστορήματά του, αλλά και τον λόγο, τη δύναμη των λέξεων όχι απλά να περιγράφουν, αλλά και να καθορίζουν την αντίληψη του ανθρώπου για το τι είναι πραγματικό και τι όχι. Κι όπως πάντα, τα όρια του πραγματικού με το φανταστικό, της αλήθειας με το ψέμα, του Παραδείσου με την Κόλαση, αποδεικνύονται δυσδιάκριτα όσο και σχετικά.
Άλλωστε, όπως είπε και ο Λούντβιχ Βίγκενσταϊν, «Η Κόλαση δεν είναι οι άλλοι. Είναι ο εαυτός σου».
Και να που η Τέχνη δεν είναι απλά μια επιφανειακή τέρψη των αισθήσεων αλλά ένα απαιτητικό παιχνίδι για επιδέξιους λύτες μυστηρίων-αναζητητών της Αλήθειας. Μιας αλήθειας που αγγίζει τον διαχρονικό άνθρωπο και θέτει ερωτήματα που απαιτούν απάντηση: Μήπως τελικά η Κόλαση, με τα διάφορα επίπεδά της, δεν είναι και πολύ μακριά, ούτε μας περιμένει σε μια άλλη μεταθανάτια διάσταση; Μήπως ζούμε μέσα στην ίδια την Κόλασή μας χωρίς καν να αναζητούμε έναν Παράδεισο; Μήπως ο Παράδεισος και η Κόλαση είναι μια καθημερινή επιλογή μέσα από τις πράξεις μας, τις συνειδητοποιήσεις μας και τις επιλογές μας; Ίσως, αν ονειρευτούμε πραγματικά έναν άξιο Παράδεισο, να γίνουμε κι εμείς άξιοι να περάσουμε με επιτυχία από το πιο οδυνηρό Κολαστήριο, πετώντας στη λυτρωτική φωτιά ό,τι μιαρό μας βαραίνει, ό,τι προσποιητό και ξένο έχει προσκολληθεί πάνω μας και να αντικρίσουμε το αγνό φως της Αλήθειας.
Πηγές:
- https://el.wikipedia.org
- www.lifo.gr
- Δάντη, Η Θεία Κωμωδία: Κόλαση, Στα ελληνικά από τον Ν. Καζαντζάκη, Eκδόσεις Ελένη Καζαντζάκη, Αθήνα 1965, σ. 11-15
- Μυστικές Εταιρίες, Εκδόσεις Αρχέτυπο (Συλλογικό)
Από το ίδιο Τεύχος
25 Σεπτεμβρίου, 2023 / TEXNH, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
25 Σεπτεμβρίου, 2023 / Η 7η ΤΕΧΝΗ