Ανοικοδομώντας την Πυραμίδα του Πολιτισμού

Συνεπώς, επειδή από τα σώματα το λεπτότερο είναι το πυρ
και από τα σχήματα η πυραμίδα είναι το πρώτο και λεπτομερέστερο,
και το πρώτο σχήμα ανήκει στο πρώτο σώμα,
η φωτιά θα πρέπει να είναι η πυραμίδα.

-Αριστοτέλης, Περί Ουρανού 304^α–

Ένας από τους μύθους που έχει μείνει χαραγμένος στις καρδιές από την νεανική μας ηλικία, είναι αυτός του Προμηθέα. Ίσως γιατί υπήρξε ένας πραγματικός ευεργέτης για το ανθρώπινο γένος, καθώς ήταν αυτός που δώρισε στα παιδιά του το ¨ιερό πυρ¨, αφενός με τη φυσική μορφή της φωτιάς, αφετέρου σε συμβολικό επίπεδο με τη φωτιά της νόησης. Όπως μας λέει και ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα, ενώ ο άνθρωπος διένυε μία ατελέστερη μορφή βίου συνυφασμένη με αυτή των υπολοίπων ζώων, ο Προμηθέας αγνοώντας τον κίνδυνο της πράξης του, άλλαξε για πάντα την εξέλιξη του είδους μας βοηθώντας τον άνθρωπο να απεκδυθεί την δορά του ζώου και να σταθεί με δέος και ευγνωμοσύνη κάτω από τον έναστρο ουρανό. Είναι η στιγμή που τελούνται οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες του ανθρώπινου πνεύματος, καθώς τότε μπήκε ο θεμέλιος λίθος του λεγόμενου πολιτισμού

Ο άνθρωπος καλείται πλέον να αναλάβει δράση και πρωτοβουλία στο ιστορικό γίγνεσθαι και με την ώθηση που έλαβε απ’ τον θεϊκό σπινθήρα, αναλαμβάνει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση τόσο του εαυτού του όσο και του περιβάλλοντός του. Άρχισε να θεωρεί τον κόσμο ως προς τις λειτουργίες του και να αναγνωρίζει τον δικό του ρόλο και σκοπό, όντας πλέον κοινωνός και θεματοφύλακας των αρχών που διέπουν την πλάση. Έτσι λοιπόν δημιουργήθηκαν σταδιακά οι κοινωνίες των ανθρώπων, οι οποίες στηρίχθηκαν στην αρχή της επι-κοινωνίας των μελών τους και μέσω αυτής, αναγνωρίστηκε ο σκοπός της ανθρωπότητας ως συνόλου: η δημιουργία πολιτισμού. Ενός πολιτισμού που θα είναι η έκφραση των ιερών αρχετύπων, όπως διατύπωσε ο Πλάτωνας, ενσαρκώνοντας την ουράνια πολιτεία επί γης σύμφωνα και με την ερμητική αρχή της αναλογίας, της σύνδεσης με άλλα λόγια του μικρόκοσμου με τον μακρόκοσμο.

Προσομοιώνοντας την πυραμίδα στο ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο που κινείται ο άνθρωπος, θα λέγαμε πως η βάση αποτελεί την Παράδοση πάνω στην οποία χτίζονται οι ηθικές αξίες και οι αρχές που τον εμψυχώνουν και που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά. Εδώ βρίσκονται οι αιώνιες διδασκαλίες και η πύρινη γνώση που του δόθηκε για να σεμνύνεται για την ξεχωριστή του φύση. Εδώ είναι που μπορεί η ανθρωπότητα να ανατρέξει για να βγει από τη λήθη, που επιφέρει η παρακμή ενός πολιτισμού, για να ανορθωθεί και πάλι σαν τον φοίνικα, το μυθικό πύρινο πουλί.

Οι πλευρές της πυραμίδας είναι τέσσερα ισοσκελή και ίσα μεταξύ τους τρίγωνα στο ιδανικό μοντέλο που περιγράφουμε. Και λέμε στο ιδανικό, διότι όπως θα γίνει φανερό στη συνέχεια, το σχήμα που θα προκύψει ουδόλως θα έχει σχέση με την πυραμίδα όπως την γνωρίζουμε. Η αντιστοιχία λοιπόν για κάθε πλευρά στο πλαίσιο που ορίσαμε έχει ως εξής:

Η Πολιτική
Η Επιστήμη
Η Θρησκεία
Η Τέχνη

Είναι οι τέσσερις βασικοί πυλώνες που συνθέτουν αυτό που αποκαλούμε πολιτισμό στην στοιχειώδη μορφή του. Ο κάθε πυλώνας αποβλέπει εν δυνάμει στην έκφραση ενός αρχετύπου στον υλικό μας κόσμο. Κρύβει δηλαδή μέσα του, όπως θα έλεγε και ο Αριστοτέλης, έναν σκοπό, ο οποίος θα λάβει μορφή μέσα απ’ την εξελικτική του πορεία, ώστε να φτάσει στην τελείωσή του και να γίνει ένα ¨εν ενεργεία¨ Όν. Έτσι λοιπόν ο σκοπός της πολιτικής είναι να ενσαρκώνει το αρχέτυπο του Δικαίου, την φυσική τάξη και τη δικαιοσύνη που θα κατευθύνει τις πράξεις των ατόμων, ώστε να υπάρχει αρμονία και αγαστή συνεργασία μεταξύ των μελών της κοινωνίας. Ακριβώς όπως τα μέλη και τα όργανα του ανθρωπίνου σώματος έχουν καθορισμένο από τη φύση ρόλο, που αποβλέπει στην εύρυθμη λειτουργία και στη διατήρηση της υγείας του.

Ο σκοπός της επιστήμης ακολούθως, είναι να ενσαρκώνει το αρχέτυπο της Αλήθειας, την οποία θα πρέπει να υπηρετεί απερίσπαστα στην αναζήτηση των θεμελιωδών νόμων της φύσης. Αναγνωρίζοντας ο άνθρωπος τις πραγματικές αιτίες πίσω από τα δεδομένα της ύπαρξης και των αποτελεσμάτων όπου αυτές γεννούν, θα είναι σε θέση να τα εντάξει στο δικό του γίγνεσθαι και εν συνεχεία να αποκτήσει την πολυπόθητη οικολογική συνείδηση, κατά την έννοια του σεβασμού και της προστασίας του αυτού οίκου του. Κοντολογίς, να αποκτήσει μια ολιστική συνείδηση, όπου θα κατανοήσει αυτό που μονολογούσε ο Μάρκος Αυρήλιος: «Τα πάντα είναι αλληλένδετα κι η σύνδεσή τους ιερή, και σχεδόν κανένα πράγμα δεν είναι άσχετο με κάποιο άλλο· γιατί μαζί τακτοποιήθηκαν κι όλα μαζί συντελούν στην αρμονική τάξη του κόσμου».

Τρίτη πλευρά, αυτή της θρησκείας. Ποιος είναι ο σκοπός της θρησκείας, αν όχι να ενσαρκώσει το αρχέτυπο του Καλού, του μυστικιστικού, εκείνου αισθήματος που κατευθύνει τον άνθρωπο στην ένωσή του με κάτι ανώτερο και ιερό; Μια θρησκεία που μιλάει στη γλώσσα της ψυχής καθώς της αποκαλύπτει την ουράνια καταγωγή της και τη συγγένειά της με το θείο πνεύμα, που διαπνέει ολάκερη την πλάση. Που την γεμίζει με ιερό δέος απέναντι στα μυστήρια της ζωής˙ κατανόηση, για τα παράδοξα φαινόμενά της˙ πίστη, για το ότι ο χρόνος που μας έχει δοθεί είναι ο αναγκαίος για να μάθουμε πως όλες μας οι επιλογές, όλες μας οι πράξεις, οδηγούν σε εκείνη τη μοναδική στιγμή που θα σταθούμε απέναντι στην ψυχή μας και θα μας ρωτήσει: «Έζησες αληθινά; Αγάπησες πραγματικά;».

Τελευταία, αλλά όχι λιγότερο σημαντική, η πλευρά της Τέχνης. Η Τέχνη το δίχως άλλο, έχει ως σκοπό την ενσάρκωση του Κάλλους. Είναι η αποκάλυψη της γνήσιας ομορφιάς, αυτής που ενυπάρχει στο σώμα της καλλίγραμμης φύσης, στα μάτια του ουρανού αλλά και στο χαμόγελο του συνανθρώπου μας. Στη θέα της ο άνθρωπος εξευγενίζεται, μεταμορφώνεται ενώ θέτει την ψυχή του σε κίνηση. Ταυτόχρονα αποτελεί μια συμβολική γλώσσα, κοινή για όλο τον κόσμο, που μεταφέρει το μυστηριακό της μήνυμα στις καρδιές μας, ώστε να εμπνευστεί ο καθένας να συντάξει το τραγούδι της ζωής του.

Υπάρχει όμως ένα ακόμη στοιχείο. Ένα κρυμμένο μυστικό σαν αυτά που περίτεχνα έκρυβαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι στο εσωτερικό των πυραμίδων τους. Στην πυραμίδα του πολιτισμού που περιγράφουμε αυτό το στοιχείο είναι η φιλοσοφία! Είναι ο σπειροειδής δρόμος που ξεκινάει από τη βάση και οδηγεί στην κορυφή του πυραμίωνα, εκεί όπου κατοικεί η Σοφία. Με την ελικοειδή της κίνηση εκτείνεται προς όλες τις πλευρές στηρίζοντάς τες αρμονικά, ώστε συντονισμένα να πάρουν το ύψος για το οποίο προορίζονται. Και εφόσον τηρούνται οι αναλογίες και τα μέτρα, τότε το οικοδόμημα θα είναι σταθερό και ακατάβλητο, ανεπηρέαστο από τις όποιες ¨εποχιακές διακυμάνσεις¨. Αυτός ο αναβατικός δρόμος είναι που πρέπει να περπατήσει ο άνθρωπος για να εδραιώσει έναν φωτεινό πολιτισμό. Ένας δρόμος δοκιμασιών όπου σε κάθε εξελικτικό βήμα θα συντελείται και μια φιλοσοφική μεταμόρφωση˙ ο καλλιτέχνης, ο ιερέας, ο επιστήμων και ο κυβερνήτης θα είναι οι επαΐοντες που θα διδάσκουν τη «σωστή περιαγωγή της ψυχής», που είναι ο ορισμός του Πλάτωνα για την παιδεία στους ¨Νόμους¨ του, επιτελώντας κατ’ αυτό τον τρόπο και τον σκοπό της η κάθε πλευράς της πυραμίδας μας. Με τα λόγια του φιλοσόφου: «Παιδεία είναι η διαπαιδαγώγηση προς την αρετή, που αρχίζει από την παιδική ηλικία και που αποβλέπει στο να κάνει τον πολίτη τέλειο, να γνωρίζει να εξουσιάζεται και να εξουσιάζει με δικαιοσύνη. Η παιδεία που αποβλέπει στον πλούτο ή στην πολιτική δύναμη ή στην απόκτηση σοφίας χωρίς δικαιοσύνη και φρόνηση, αυτή είναι χυδαία και ανελεύθερη και δεν αξίζει καθόλου να λέγεται παιδεία». Ήρθε η ώρα να κάνουμε τις συγκρίσεις μας, τίμιε αναγνώστη…

Έχοντας όλα τα παραπάνω ως πρότυπο, γίνεται ολοφάνερο πως σήμερα απέχουμε έτη φωτός από αυτό το ιδανικό μοντέλο. Το δικό μας μοιάζει κάπως έτσι:

Τονίζουμε ωστόσο, ότι η δουλειά ενός φιλοσόφου δεν έγκειται στο να αναλώνεται να υποδεικνύει απλώς τα προβλήματα, αλλά να ερευνά τα αίτια και να θέτει λύσεις.

Αρχικά, διαπιστώνουμε πως υπάρχει μια αποδόμηση της πυραμίδας του πολιτισμού μας, η οποία προκρίνει μια τάση για απομόνωση. Κατά καιρούς το προβάδισμα αλλάζει σύμφωνα με τις επιταγές και τις ανάγκες που προκύπτουν, είτε αυτές είναι κοινωνικές είτε εντάσσονται σε μηχανισμούς εξέλιξης που εμείς αγνοούμε. Από την εποχή της θεοκρατίας, περάσαμε στην εποχή της ¨Αναγέννησης¨ μέσω της Τέχνης, για να πάρει εν τέλει τη σκυτάλη η επιστήμη και να μας οδηγήσει στη νέα εποχή του ορθολογισμού. Αυτό που μπορεί ο αναγνώστης να διαπιστώσει, είναι ότι η κάθε πλευρά ακολουθεί έναν δικό της δρόμο προσπαθώντας να ξεχωρίσει απ’ τον ¨ανταγωνισμό¨, σαν να πρόκειται για εμπορική δραστηριότητα. Διόλου παράξενο θα μου πείτε, καθώς όλες οι δοσοληψίες μεταξύ των ανθρώπων τιμολογούνται με γνώμονα το συμφέρον. Ωστόσο, κατά τραγική ειρωνεία της τύχης ή ένας εμπαιγμός των ίδιων μας των πράξεων, καταλήξαμε κι εμείς να τιμολογούμαστε ως προϊόντα της βιομηχανίας του κέρδους.

Το αμέσως επόμενο που μπορεί να συμπεράνει, είναι πως μια πλευρά της πυραμίδας λάμπει επιδεικτικά δια της απουσίας της σε όλο το χρονικό συνεχές˙ αυτή της πολιτικής. Κάποιος θα μπορούσε να πει «μα καλά, δεν βλέπεις πως όλη μέρα με την πολιτική ασχολούμαστε;» Με ποιον τρόπο όμως διερωτώμαι; Με το να παρακολουθούμε τα τηλεπαράθυρα στις ¨ιερές¨ μας οθόνες; Με το να ανήκουμε σε κάποιο κομματικό στρατόπεδο; Ή μήπως με το να νομίζουμε πως επηρεάζουμε τα πολιτικά πράγματα του τόπου όταν σπεύδουμε να καταθέσουμε την ψήφο μας; Όχι, τίμιε αναγνώστη. Πολιτική ενασχόληση σημαίνει να είμαι υπεύθυνος κάθε μέρα και όχι μια Κυριακή ανά τέσσερα χρόνια. Πολιτική σημαίνει νοιάξιμο για την κοινωνία που ζω και για την βελτίωσή της σε πνευματικό και υλικό επίπεδο, ώστε να επιτελεί τον σκοπό για τον οποίο έχει φτιαχτεί. Σημαίνει συνεννόηση, ενδιαφέρον, μέριμνα και γενναιοδωρία στους χώρους όπου κινούμαστε και όχι λεονταρισμοί, διχόνοιες και απαξία στα καφενεία όπου καθόμαστε. Διότι Πολιτική σημαίνει Παιδεία όπως την ορίζει ο μέγας Πλάτων. Το ένα δεν μπορεί να θεαθεί δίχως το άλλο, παρά μόνο η σκιά του.

Όπως ο άνθρωπος χρειάζεται τον δάσκαλο που θα τον καθοδηγήσει προς την αρετή μέσω της ορθής διαπαιδαγώγησης και θα τον προστατέψει από ολισθήματα και παρεκτροπές, έτσι και ο πολιτισμός για να εκδηλωθεί και να φτάσει σε μια κορύφωση, χρειάζεται την προστασία της πολιτικής από οδηγητές που θα την εφαρμόζουν ως μια τέχνη εναρμόνισης των μελών και κάλυψης των αναγκών τους, ώστε αποκτώντας αυτάρκεια στα ¨εν οίκω¨ να μπορούν να προσφέρουν τα μέγιστα και στα ¨εν δήμω¨. Είναι όμως και μια επιστήμη, η οποία μάλιστα -σύμφωνα με τον Αριστοτέλη- η ανώτερη επιστήμη που στοχεύει στο υπέρτατο αγαθό˙ της ευδαιμονίας των πολιτών και της πραγμάτωσης του πεπρωμένου τους: «Αν λοιπόν πράγματι υπάρχει κάποιο τέλος σε όλες τις πράξεις μας, είναι φανερό ότι αυτό το τέλος είναι το αγαθό, και μάλιστα το υπέρτατο αγαθό. Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε πρέπει να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε την ουσία αυτού του υπέρτατου αγαθού, και ακόμη ποιας επιστήμης ή ποιας πρακτικής δεξιότητας αποτελεί αντικείμενο.. Όλοι, λέω, θα συμφωνήσουν ότι αποτελεί αντικείμενο της κυριότερης τέχνης/επιστήμης, αυτής που είναι η πρώτη στην ιεραρχική σειρά των τεχνών/επιστημών. Αυτού του είδους τέχνη/επιστήμη φαίνεται πως είναι η πολιτική, αφού αυτή ορίζει ποιες τέχνες/επιστήμες πρέπει να καλλιεργούνται σε μια πόλη..».

Δεν γίνεται παρά να ακολουθήσουμε την παραγωγική μέθοδο του Αριστοτέλη. Δεν μπορεί ένας ψυχολόγος να κάνει επέμβαση ανοιχτής καρδιάς έτσι δεν είναι; Ούτε θα πηγαίναμε σε έναν οικονομολόγο για να μας κουρέψει.. Εφόσον λοιπόν η πολιτική είναι η ανώτερη επιστήμη δεν θα έπρεπε να επιλέγουμε και αυτούς με την σπουδαιότερη εξειδίκευση; Ποιαν άλλη αν όχι της κυβερνητικής; Διότι μόνο αυτή μπορεί να φέρει εις πέρας το σημαντικότερο διακύβευμα: αυτό της διαπαιδαγώγησης και καθοδήγησης των ανθρώπων! Της απαλλαγής από τους κρατικούς ¨φορείς¨ διαφόρων νόσων και της αντικατάστασής τους με κράτος πρόνοιας και δικαίου. Ενός παιδαγωγικού κράτους, όπου οι κυβερνήτες θα φιλοσοφήσουν κατά την προτροπή του Πλάτωνα, για να διοχετεύσουν την γνώση μέχρι και στον τελευταίο πολίτη, που δεν θα νιώθει πλέον ένας τυχαίος αριθμός, αλλά μια ολοκληρωμένη ατομικότητα στην υπηρεσία του συνόλου.

Πώς θα γίνει αυτό; Μα φυσικά χρησιμοποιώντας το κατεξοχήν εργαλείο που μας έχει δοθεί: τη νόηση. Ο Πλούταρχος συνήθιζε να λέει πως «το μυαλό δεν είναι δοχείο για γέμισμα αλλά φωτιά για άναμμα». Ας αναζωπυρώσουμε τη φωτιά! Ας αναζωπυρώσουμε την πίστη μας στην επίτευξη ενός ανώτερου σκοπού. Κάθε στιγμή που περνάει, είναι στιγμή κατάλληλη για δράση. Κι αν δεν ξέρουμε από πού να αρχίσουμε, μπορούμε πάντα να ανατρέξουμε στην παράδοσή μας που είναι η κιβωτός της ιστορικής μας μνήμης. Στα παραδείγματα φωτεινών πολιτισμών και φωτισμένων ηγετών που άφησαν ανεξίτηλα τα φιλοσοφικά τους ίχνη στο μονοπάτι της ιστορίας. Είναι μες στις δυνατότητές μας. Ειδάλλως, μάταια ο Προμηθέας αλυσοδέθηκε στον Καύκασο. Μάταια καρτερεί να τον ελευθερώσουμε…

^{Υποσημειώσεις}

Σύμφωνα με μια ετυμολογική εκδοχή, η λέξη άνθρωπος προέρχεται από το άνω+θρώσκω, ήτοι αυτός που κοιτάζει προς τα πάνω.
Όπως είναι πάνω είναι και κάτω˙ όπως είναι κάτω είναι και πάνω.
Τὰ εἰς ἑαυτὸν (Βιβλίον Ζ’ 7.9)
Ο αριθμός φ (1,61803..), ήτοι η χρυσή τομή ή θεϊκή αναλογία, όπου σχηματικά παίρνει τη μορφή της σπείρας που συναντάμε από τον μεγαλοπρεπή γαλαξία μέχρι και τον μικρούλη κοχλία. Φυσικά και οι πυραμίδες είναι αρχιτεκτονικά δομημένες πάνω σ’ αυτό τον αριθμό.
Νόμοι (643a-644b).
Α=Yn ∙ Pa,n ∙ r. Αυτός ο μαθηματικός τύπος, διδάσκεται στα οικονομικά πανεπιστήμια όλου του κόσμου και αφορά την αποτίμηση του ανθρώπινου όντος σε χρήμα. Παραπέμπω στον Δρ. Μάνο Δανέζη και στις διαλέξεις του με τίτλο ¨Ο Ανορθολογισμός του Δυτικού Κόσμου¨.
Ηθικά Νικομάχεια (1094a-1094b)
Αυτό το σενάριο αν μη τι άλλο το αποκλείουμε εκ πείρας πια.

Βιβλιογραφία: